ءبىر اپتا بۇرىن عانا استانادا كىلەڭ قارجىگەرلەر جينالىپ داعدارىستان ءالى تالاي جىل باسىمىزدى كوتەرە المايتىنىمدى ايتىپ، قارا اسپاندى جەرگە ءتوندىرىپ قورقىتىپ كەتىپ ەدى، ءىزىن الا ءدىندارلار سەزىنىڭ باستالعانى دۇرىس بولدى  - «قۇداي دەگەن ادامنىڭ قۇر قالمايتىنىن» ايتىپ جۇباتىپ جاتىر. الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرى استاناعا بيىل ءتورتىنشى رەت جينالىپ وتىر. وسى ماقساتقا ارنايى سالىنعان بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم سارايىنىڭ ىشىندە يحرام مەن كۋفيەسىمەن تانىلعان ارابتار، كيپا مەن شلياپا كيگەن يۋدەيلەر، ميترى مەنمۇندالاعان كاتوليكتەر، ەكى-ءۇش قۇلاش ماتاعا ورانعان بۋددا موناحتارى، قارقاراداي كلوبۋگىمەن كوز تارتقان پراۆوسلاۆ وكىلدەرى، كيمونولى جاپون سينتويستەرى، تاعى دا ءبىز بىلە بەرمەيتىن يۋدايزم، داوسيزم، ءتىپتى زورواستريزم وكىلدەرى دە وسىندا. الىستا تۇرىپ-اق 47 ەلدەن كەلگەن 500-دەن استام دەلەگاتتاردىڭ كىم ەكەنىن، قايدان كەلگەنىن وسى كيىمدەرىنە قاراپ دولبار جاۋساۋعا بولادى. بۇلاردىڭ ءبارى استانا تورىنە ءۇش جىلدا ءبىر رەت جينالادى. دەلەگاتسيا مۇشەلەرىنىڭ اراسىندا استاناعا، ءدال وسى سەزگە ءۇشىنشى، ءتورتىنشى مارتە كەلىپ تۇرعاندارى دا بار. بيىل دا «بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم - ادامزاتتىڭ تاڭداۋى» دەگەن تاقىرىپپەن «ءدىني ليدەرلەردىڭ تۇراقتى دامۋعا قول جەتكىزۋدەگى ءرولى»، «ءدىن جانە مادەنيەتتەر الۋاندىعى»، «ءدىن جانە ايەل: رۋحاني قۇندىلىقتار مەن زاماناۋي قاتەرلەر»، «ءدىن جانە جاستار» اتتى ايدارلارمەن ءتورت سەكتسيا جۇمىس ىستەدى.

ءبىر اپتا بۇرىن عانا استانادا كىلەڭ قارجىگەرلەر جينالىپ داعدارىستان ءالى تالاي جىل باسىمىزدى كوتەرە المايتىنىمدى ايتىپ، قارا اسپاندى جەرگە ءتوندىرىپ قورقىتىپ كەتىپ ەدى، ءىزىن الا ءدىندارلار سەزىنىڭ باستالعانى دۇرىس بولدى  - «قۇداي دەگەن ادامنىڭ قۇر قالمايتىنىن» ايتىپ جۇباتىپ جاتىر. الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرى استاناعا بيىل ءتورتىنشى رەت جينالىپ وتىر. وسى ماقساتقا ارنايى سالىنعان بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم سارايىنىڭ ىشىندە يحرام مەن كۋفيەسىمەن تانىلعان ارابتار، كيپا مەن شلياپا كيگەن يۋدەيلەر، ميترى مەنمۇندالاعان كاتوليكتەر، ەكى-ءۇش قۇلاش ماتاعا ورانعان بۋددا موناحتارى، قارقاراداي كلوبۋگىمەن كوز تارتقان پراۆوسلاۆ وكىلدەرى، كيمونولى جاپون سينتويستەرى، تاعى دا ءبىز بىلە بەرمەيتىن يۋدايزم، داوسيزم، ءتىپتى زورواستريزم وكىلدەرى دە وسىندا. الىستا تۇرىپ-اق 47 ەلدەن كەلگەن 500-دەن استام دەلەگاتتاردىڭ كىم ەكەنىن، قايدان كەلگەنىن وسى كيىمدەرىنە قاراپ دولبار جاۋساۋعا بولادى. بۇلاردىڭ ءبارى استانا تورىنە ءۇش جىلدا ءبىر رەت جينالادى. دەلەگاتسيا مۇشەلەرىنىڭ اراسىندا استاناعا، ءدال وسى سەزگە ءۇشىنشى، ءتورتىنشى مارتە كەلىپ تۇرعاندارى دا بار. بيىل دا «بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم - ادامزاتتىڭ تاڭداۋى» دەگەن تاقىرىپپەن «ءدىني ليدەرلەردىڭ تۇراقتى دامۋعا قول جەتكىزۋدەگى ءرولى»، «ءدىن جانە مادەنيەتتەر الۋاندىعى»، «ءدىن جانە ايەل: رۋحاني قۇندىلىقتار مەن زاماناۋي قاتەرلەر»، «ءدىن جانە جاستار» اتتى ايدارلارمەن ءتورت سەكتسيا جۇمىس ىستەدى. مۇنىڭ ءبارىن تاپتىشتەي ايتىپ جاتقانىمىز، اتاۋى وزگەرگەنى بولماسا، جىل سايىن اڭگىمە تەك ءبىر-اق تاقىرىپتا ءوربيدى: بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم. بۇل جيىندا ەڭ كوپ قايتالاناتىن ءسوز «ديالوگ جاساۋ»، «ديالوگقا كەلۋ»، «ديالوگتىڭ ناتيجەسىندە»، قويشى ايتەۋىر، ديالوگ، ديالوگ، ديالوگ... سەزد ءتورتىنشى رەت وتكىزىلىپ جاتسا دا، جۇرتتىڭ بارىنە بەلگىلى باستاپقى ماسەلەدەن باسقا جاققا تاقىرىپتىڭ اۋىتقىمايتىنىن بىلەتىن جۋرناليستەر ءبىر قوراعا توعىتىلعان سوڭ مونيتورعا اندا-ساندا ءبىر كوز تاستاپ قويىپ، «سول باياعى تانىس ءالاۋلايلىم عوي» دەگەندەي،  القا-قوتان وتىرىپ الىپ، ينتەرنەت اتقارىپ، شاي ءىشىپ، فەيسبۋككە شىعىپ، اگەنتپەن سويلەسىپ، ارقا-باسىن جازادى.

سوندىقتان ءوزىمىز بايقاعان جايتتارعا توقتالايىق. بيىلعى سەزدىڭ ءبىر جاڭالىعى - رەسەي پراۆوسلاۆ ءدىنباسى، پاتريارح كيريلل اكەيدىڭ، بۇكىلدۇنيەجۇزىلىك ءمازحابتاردى جاقىنداستىرۋ اسسامبلەياسىنىڭ باس حاتشىسى اياتوللا مۇحاممەد ءالي ءتاسحيريدىڭ، يۋنەسكو-نىڭ باس حاتشىسى يرينا بوكوۆانىڭ، ۆاتيكان مەملەكەتىنىڭ گۋبەرناتورى، ۆاتيكان ەلىنىڭ پاپا كوميسسياسى ءىسى بويىنشا قۇرمەتتى پرەزيدەنتى دجوۆانني لايولونىڭ كەلۋى بولدى. باس حاتشىلىققا ءبىرىنشى رەت ايەلدەن باسشى بولىپ سايلانعان بولگاردىڭ قايراتكەر قىزى يرينا بوكوۆا حانىم كوكەيگە قونىمدى ويلارىن اعىلشىن تىلىندە ايتىپ شىقتى دا، ءسوزىن ابايدىڭ قارا سوزىمەن تۇيىندەدى. «وككۋپاياباي» سوناۋ پاريجدەگى يۋنەسكو-نى جاۋلاپ العانداي ونىسىنا ءىشىمىز جىلىپ قالدى. ءتۇس الەتىندە قمدب-نىڭ توراعاسى، باس ءمۇفتي ءابساتتار قاجى دەربىسالى باستاعان باس يمامدارمەن بريفينگ ءوتتى. باس ءمۇفتي الدىمەن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ ءىV سەزىندە ءدىني قايراتكەرلەر كەڭەسى قۇرىلعانىن سۇيىنشىلەدى. وعان ءتورت مەملەكەتتىڭ عانا ءىرى ءدىن قايراتكەرى مۇشە بولا العان، ءبىرى - ءابساتتار قاجى دەربىسالى. سوسىن قاراپ وتىرىپ شاپانىنىڭ ەتەگىنە وراتىلىپ سۇرىنگەندەي بولدى. ول كىسى ايتتى: «الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر سەزىنە بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى جەنەۆاداعى بۇۇ بولىمشەسىنىڭ باس ديرەكتورى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءوزى كەلدى! بۇۇ-نىڭ اتىنان! پان گي مۋننىڭ اتىنان! كوردىڭىزدەر مە، بايانداماسىنىڭ جارتىسىن قازاقشا جاسادى!» دەپ سۇق ساۋساعىن اسپانعا شوشايتقاندا، قاپەلىمدە پان گي مۋننىڭ وكىلى قازاقشا بىلمەيتىندەي كورىنىپ «پا، شىركىن» دەپ قالا جازدادىق. «ءتىلى» ون جىل بۇرىن شىققان توقاەۆ ەلىنىڭ تورىندە وتىرىپ قازاقشا سويلەمەيتىندەي قانداي جيىن بۇل سوندا؟ بىزدەن باسقا ەشبىر ەل ءوز تىلىندە سويلەگەنىنە ءدال وسىلاي قۋانىش بىلدىرمەيتىن بولار.

جيىندى سەنات توراعاسى قايرات ءمامي جۇرگىزىپ وتىردى. ورىس تىلىندە. «نە ايتىپ جاتىر ەكەن؟»، - دەپ قۇلاققاپتى باسىمىزعا ىلدىك. قىزىق كورىپ الدىمەن قازاقشاسىن تىڭدادىق، سوسىن ورىسشاسىن، سوسىن اعىلشىنشا، سوسىن ارابشا، سوسىن پارسىشا ... شىمكەنتتىك دوستارىم ايتپاقشى، قاتتى قاپا بولدىم بولدىم سوسىن. قازاقشاسىنا. داۋىسىنا قاراپ شامالاعانىمىز، جيىننىڭ بارىسىندا 3-4 ءتارجىماشى اۋىستى. ءبىرى جاقسى اۋداردى، ءبىرى ورتاشا ءتارجىمالادى، بىرىنىكى ءتىپتى اۋدارما دەۋگە اۋىز بارمايدى. بىراق قايسىسى ءتارجىمالاسا دا جاتىق ەمەس. انا ءتىلىمىزدى ايىپتاۋعا ەش قاقىمىز جوق، ىلەسپە اۋدارما تۇگىلى، جازبا اۋدارمانىڭ دا نوقتاسىن باسىنا وڭايلىقپەن كيگىزە قويمايدى. اۋدارما دەگەن نارسەمەن ءاۋ باستان اراسى ونشا ەمەس. بىراق وسىنداي ۇلكەن جيىنداردا اۋدارماشىلاردىڭ كاسىبيلىگىن قاتاڭ قاداعالاعان ءجون-اۋ دەپ ويلادىق.

سەزدە ادام سەنبەيتىن قىزىقتى جايتتار دا بولدى. ماسەلەن، اشكەنازي ءراۆۆينى يونا مەتسگەر يزرايل مەن پالەستينا اراسىنداعى قاندى كەك، قاقتىعىستارعا قۇرىلعان اۋىر قارىم-قاتىناسقا قاراماستان، اراب ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن ماحابباتىن ءبىلدىردى. سەفارد ءراۆۆينى شلومو ومار دا اشكەنازيلىك ارىپتەسىنەن ءبىر ەلى قالىسپاي، ساي-سۇيەكتى سىرقىتاتىن مەيىرىمگە تولى داۋىسپەن ەگيپەتتىڭ جاڭادان سايلاناتىن پرەزيدەنتىنىڭ تىلەۋىن تىلەپ كۇنى-ءتۇنى قۇلشىلىق ەتەتىنىن ايتتى. قۇي سەن، قۇي سەنبە. ءدىننىڭ ماسەلەسىن قاۋزاعان سايىن ءدىني پروبلەمالاردىڭ كوبەيىپ بارا جاتقانىن مۇنداعى ءار ءدىن وكىلى بىلەدى. مويىندايدى. مىسالى، جۋىردا عانا امەريكادا تاعى دا قاسيەتتى قۇران ورتەلدى. ەكىنشى رەت. امەريكاداعى حريستيان شىركەۋلەرى وداعىنىڭ باسشىسى لەونيد كيشكوۆسكي ول پاستوردىڭ امەريكا قوعامى ءۇشىن مارگينال ەكەنىن ايتىپ، ءار مەملەكەت تۇگىلى، ءار وتباسىندا ءبىر تەنتەكتىڭ بولماي قويمايتىنىمەن تۇسىندىرۋگە تىرىستى.

سونداي-اق جۋرناليستەرمەن وتكەن بريفينگتە استانانىڭ ءار جەرىنە ماقساتتى ياكي ماقساتسىز تۇردە وڭدى-سولدى سالىنىپ جاتقان ماسوندىق سەگىزبۇرىشتار جونىندە دە ايتىلماي قالعان جوق.  ەۆرەي ءدىنباسىلاردىڭ كوزقاراسىن ءبىلۋ ءۇشىن قاپتاپ كەتكەن سەگىزبۇرىشتار تۋرالى سۇراق قويىلعاندا، يزرايلدىك راۆۆين «بىزگە مۇنىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق» دەپ جاۋاپ بەردى. بۇل سۇراققا ەشكىمنىڭ جاۋاپ بەرگىسى كەلگەن جوق. ال استانانىڭ ماسوندانىپ بارا جاتقانى كىمگە كەرەك بولىپ وتىرعانى ءبىزدىڭ دە كوڭىلدى قىتىقتاعان كۇيى قۇپيا قالدى.

كەشە سەزدىڭ ەكىنشى كۇنى قوناقتار استاناداعى «1932-33 جىلدارداعى اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ رۋحىنا تاعزىم» مونۋمەنتالدى ەسكەرتكىشىنىڭ اشىلۋ راسىمە قاتىسىپ، ولگەندەردىڭ رۋحىنا دۇعا جاسادى. ارينە، ءدىنباسىلار بۇكىل پروبلەمانى ءبىر ساتتە شەشىپ تاستاي الماس، بىراق سەزدە ادامزاتتىڭ بولاشاعىنا قاتىستى كوپ تۇيىندەردى قوزعاۋعا، سارالاۋعا، بىرلەسىپ جول تابۋعا باعىتتايتىنى راس.

«حالىق ءسوزى» گازەتى