سiبiر جاقتان سەمەيگە ەنگەن جولاۋشى وسى بiر تۇستاعى تابيعات اۋىسىمىن iلەزدە بايقار ەدi. جاپ-جاسىل ورمان-توعايلى، قاراعايلى ولكە قالانى باسىپ ءوتiپ تۇستiككە قاراي بەت العاندا قۇبا جون، سارى بەلگە اينالىپ شىعا كەلەدi. ارقانىڭ بiر شەتi. كودەسi مەن جۋسانى، سەلەۋi مەن كوكپەكتiسi بيiكتەپ وسپەسە دە، كولبەۋiنەن سۇلاپ جاتقان دالانىڭ بiردەن-بiر ءارi وسى تىقىر شوپتەر. ۋiلدەگەن دالا جەلi قىر شۇيگiنiن تەڭiز ايدىنىنداي تولقىتىپ تۇرادى.

سiبiر جاقتان سەمەيگە ەنگەن جولاۋشى وسى بiر تۇستاعى تابيعات اۋىسىمىن iلەزدە بايقار ەدi. جاپ-جاسىل ورمان-توعايلى، قاراعايلى ولكە قالانى باسىپ ءوتiپ تۇستiككە قاراي بەت العاندا قۇبا جون، سارى بەلگە اينالىپ شىعا كەلەدi. ارقانىڭ بiر شەتi. كودەسi مەن جۋسانى، سەلەۋi مەن كوكپەكتiسi بيiكتەپ وسپەسە دە، كولبەۋiنەن سۇلاپ جاتقان دالانىڭ بiردەن-بiر ءارi وسى تىقىر شوپتەر. ۋiلدەگەن دالا جەلi قىر شۇيگiنiن تەڭiز ايدىنىنداي تولقىتىپ تۇرادى.

سەمەيدەن شىققاننان كەيiن كۇشiكباۋ بۇلاعىنان وتتiك. بۇل جەردە مۇحتار اۋەزوۆتiڭ «قورعانسىزدىڭ كۇنi» اتتى اڭگiمەسiندەگi باستى كەيiپكەر عازيزا جەرلەنگەن. ۋاقتىڭ باتىرى كۇشiكباي بەيiتi دە وسى جەردە. ودان كەيiن ۇشتوبە، يتجون، قاناي، جىمبا اتتى جەرلەر سوڭىمىزدا قالدى. مۇنىڭ ءبارi «اباي جولى» تاريحي ەپوپەياسىنداعى وقيعالاردى باستان وتكەرگەن، قىم-قۋىت زامانانىڭ ءۇنسiز كۋاگەرلەرi بولعان تاريحي ءوڭiر. جالپى، اباي اۋدانىنا جولى تۇسكەن مەيمان «اباي جولى» ەپوپەياسىن قايتا پاراقتاپ شىققانداي اسەردە بولاتىنى راس. بiز دە بۇل سەزiمنەن تىس قالا المادىق. تاڭ بوزارعاندا جولعا قامدانىپ، كۇن ارقان بويى كوتەرiلگەندە «ءبiسمiللا» دەپ قالادان شىققان ەدiك. ءتۇس الەتiندە  بورiلiگە كەلدiك. بۇدان ءارi قاراي قاسقابۇلاق، اباي بۇلاعى دەگەن جەرلەردi باسىپ وتتiك. بۇل جەردە 1845 جىلى 10-تامىز كۇنi اباي اتامىز دۇنيەگە كەلگەن بۇلاق بار. جەرگiلiكتi جۇرت تا، سىرتتان كەلگەن مەيمان دا بۇل بۇلاقتى قاسيەتتi سانايدى. ودان ءارi قاراي ەڭلiك-كەبەكتiڭ ەسكەرتكiشi. ءتورت قابىرعالى، شانشىلا سالىنعان قىرلى كۇمبەزدi ەڭلiك-كەبەك ەسكەرتكiشiنiڭ سول جاعىندا ەرالى جازىعى كوسiلiپ جاتىر. ەرالى - قاسيەتتi, دiن جولىنداعى ارۋاقتى جان بولعان ەكەن. ەل-جۇرت ەرالى بەيiتiنiڭ جانىنان قول جايىپ، قۇران باعىشتاپ وتەدi. بۇل بەيiت جولدىڭ سول جاعىندا الىستان مۇنارتىپ كورiنەدi. سونداي-اق جول اقشوقى، جيدەبايمەن جالعاسادى. اباي اتامىز وسى جەرلەرمەن سەمەي قالاسىنا اپتالاپ ءجۇرiپ كەلەدi ەكەن.

 

ءبورiلi

 

بiزدiڭ جولكەرۋەنiمiز بiرiنشi ۇلى مۇحاڭ، مۇحتار اۋەزوۆ تۋعان، بالالىق بالداۋرەنiن وتكiزگەن بورiلiگە كەپ توقتادى. قازاقتىڭ زاڭعار جازۋشىسىن بەرگەن مەكەنگە ات باسىن الدىمەن بۇرعاندىقتان، جولساپارىمىزدىڭ القيسساسىن وسىدان باستايىق.

بۇل جەر ءبورiلi دەپ اتالادى. سەبەبi بۇل وڭiردە قاسقىر كوپ بولعان دەسەدi. ياعني، ءبورiلi مەكەن. توبە باسىندا تۇرعان جالعىز ءۇي. ءيا، وسىدان بiر عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن بۇل ءۇي ومارحاننىڭ شاڭىراعى بولعان. بۇل كۇندە مۇحاڭنىڭ تۋعان ەلiندەگi بiردەن-بiر مۇراجايى. سىرتقى سيپاتىنا كەلسەك، تاپال كەلگەن توقال تام ءۇي.

بiزدi جادiگەرلەرمەن مۇراجاي مەڭگەرۋشiسi شاعجان يساباەۆ پەن عىلىمي قىزمەتكەر گۇلزات سالiمقىزى تانىستىردى.

 

مۇحتار اۋەزوۆ 1897 جىلى 28-قىركۇيەكتە وسى جەردە، وسى ۇيدە دۇنيەگە كەلەدi. العاشقى ءالiپبيدi اراب تiلiندە اتاسى اۋەزدەن وقىپ، ساۋات اشادى. بiز ۇلى جازۋشى اۋناپ-قۋناعان ءۇيدi مۇحتاردىڭ اتاسى اۋەز قوجانىڭ بولمەسiنەن باستاپ ارالاپ كوردiك. جازۋشىنىڭ ارعى اتالارى قوجا بولعان ەكەن. ياعني، ءابدi قوجادان تاراعان ەل. ءابدi قوجادان بەردi قوجا، ودان اۋەزحان قوجا، ودان ومارحان، ومارحاننان مۇحتار دۇنيەگە كەلگەن. اۋەزحان قوجانىڭ بولمەسi ۇلكەن ەتiپ سالىنعان. مۇحتار العاشقى ءالiپبيدi اراب تiلiندە اتاسى اۋەزدەن وقىپ، ساۋات اشادى. مۇندا مۇحتار اۋەزوۆتiڭ العاشقى قارiپ تۇسiرگەن داپتەرi قويىلعان. مۇحتاردىڭ اتاسى اۋەزحان قوجا ۇلكەن مولدا كiسi بولعان. اتاسى مۇحتاردى 5 جاسىنان باستاپ ارابشا وقىتقان. سونداعى ارابشا مۇرسەيiت قولجازبالارىنىڭ بەتتەرi ساقتالعان. «بالالىق شاعىم اۋىلدا ءوتتi, قارا تاني باستاعانىمدا، سول كەز نەمەرەلەرiن اتام اۋەزدiڭ ءوزi وقىتاتىن»، دەگەن مۇحتاردىڭ ءوز ءسوزi دە بۇل اڭگiمەنi دالەلدەي تۇسەدi.

«اتامىز اپتا ارالاعان سايىن ۇيگە شاقىرادى بiزدi. قولىنداعى قالىڭ قولجازبانى كورگەندە نەگە شاقىرعانىن بiلە قويام. اتام ماعان كiتاپتاعى اراب ارiپتەرiن كورسەتە باستايدى. ايتۋعا بiر وڭايى بولسا يگi, بiرiنەن-بiرi وتكەن قيىن، بۇل كiتاپ اباي ولەڭدەرiنiڭ جيناعى. اتامىز بiزدi وزiنشە وقىتاتىن. ال شاكiرت بايعۇستىڭ كوز جاسى تيمەي كەتۋشi ەدi. ازداپ قارا تانىعان سوڭ، ولەڭنiڭ بiرiنەن سوڭ بiرiن جاتتادىم»، - دەيدi مۇحتار اۋەزوۆ ءوز جازبالارىندا.

ودان كەيiن اناسى نۇرجامال مەن اكەسi ومارحاننىڭ بولمەسi, اعاسى قاسىمبەك پەن جەڭگەسi عاليانىڭ بولمەسi, ياعني ءتورت بولمە ەرسiلi-قارسىلى سالىنعان. بەر جاعىنداعى ەكi بولمەسi مال قورا بولعان. بۇرىنعى ۋاقىتتا مالقورا ۇيمەن جاپسارلاس سالىنا بەرەتiن. ەسكi تام ۇيگە 1977 جىلى قايتادان جاڭعىرتۋ جۇمىستارى جۇرگiزiلگەن.

مۇحتاردىڭ اكەسi ومارحان 1909 جىلى، شەشەسi نۇرجامال 1912 جىلى قايتىس بولادى. سول كiسiلەرگە ارنالعان كەسەنەنiڭ سۋرەتi (1997 جىلى جازۋشىنىڭ جۇزجىلدىق مەرەيتويىندا قايتا جاڭعىرتىپ سالعان ءتۇرi) مۇراجايدا تۇر.

مۇحتاردىڭ جاستىق شاعى، بالالىق داۋرەنi وسى جەردە، وسى ۇيدە وتەدi. بۇل مۇراجاي 1987 جىلى مۇحتار اۋەزوۆتiڭ 90 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي اشىلعان. مۇراجايدا مۇحتار اۋەزوۆتiڭ دۇنيە ەسiگiن اشقان قىستاۋ ءۇيiنiڭ 1977 جىلعا دەيiنگi باستاپقى كورiنiسiنiڭ سۋرەتi قويىلعان. 1977 جىلى سابان كiرپiشتi ءۇي ابدەن ەسكiرiپ، توزىعى جەتكەن سوڭ قۇلاتىپ، قايتادان iرگەتاسىن كوتەرiپ، جاڭعىرتىپ سالىنعان ەكەن. 1987 جىلى رەسمي تۇردە مۇراجاي بولىپ اشىلدى.

بiر بولمەدە مۇحتاردىڭ سەمەيدەگi 5 سىنىپتىق ۋچيليششەگە (قازiر پەداگوگيكالىق كوللەدج) 1912 جىلى اعاسى قاسىمبەكتiڭ جەتەكتەۋiمەن بارىپ، وقۋعا تۇسكەن كەزدەگi فوتوسۋرەتi قويىلعان. سەمەي قالاسىنداعى 5 سىنىپتىق ۋچيليششەدە وقىعان كەزدەگi اتتەستاتىنىڭ كوشiرمەسi وسىندا، ال تۇپنۇسقاسى الماتىداعى مۇراجايدا ساقتالعان. سونداي-اق مۇنان ەكiنشi سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزiندەگi جازۋ ۇلگiسiنiڭ كوشiرمەسi مەن سيا ساۋىتى، پايدالانعان وقۋلىقتارى، ۋچيليششەدەگi ەڭ العاشقى ۇستازى مالاحوۆتىڭ سۋرەتiن كورۋگە بولادى. سول كەزدەگi مۇحتار اۋەزوۆتiڭ تاتاردىڭ «ياش» دەگەن فۋتبول كومانداسى قۇرامىندا جارتىلاي قورعاۋشى بولىپ ويناپ جۇرگەن كەزدە تۇسكەن فوتوسۋرەتi تاريحىمىز ءۇشiن تاپتىرماس قۇندىلىقتاردىڭ بiرi ەكەندiگi داۋسىز.

 

مۇحتاردىڭ وتباسى، ۇرپاعى تۋرالى بiر ءسوز

 

1917 جىلى مۇحتار 20 جاسىندا بiرiنشi ايەلi رايحان كاكەنقىزىنا اتاسى اۋەزحان قوجانىڭ ايتتىرۋىمەن وسى ۇيدە ۇيلەنگەن بولاتىن. رايحان ول ۋاقىتتا 15 جاستا بولعان ەكەن. ياعني بۇل ءۇي اۋەزوۆتiڭ العاش وتاۋ تiككەن ءۇيi. وسى كiسiدەن تۋعان مۇعاميلا دەگەن تۇڭعىش قىزىنىڭ قازiر كوزi تiرi. «اكەم مەن شەشەم ايرىلىسقاندا مەن ءتورت جاستا ەدiم. بورiلiدە سوت ۇكiم شىعارىپ، ۇل اكەدە، قىز شەشەدە قالادى دەدi. بiراق اكەم سەگiز ايلىق شوقاندى الماي، 4 جاستاعى مەنi الىپ، قالىڭ قانايدىڭ قاراعىنا تىعىلىپ جاتتىق. سودان مەنi سەمەيگە اپارىپ، كاميلا تاتەمنiڭ تاربيەسiنە بەردi. مەن وگەي شەشەمنiڭ تاربيەسiندە بولدىم» دەگەن مۇعاميلانiڭ ەستەلiگi بار. بيىل بۇل كiسi 91-گە تولادى. مۇحتار 1922 جىلى ەكiنشi رەت ماعاۋيانىڭ قىزى،  ياعني ابايدىڭ نەمەرەسi كاميلا سۇلۋعا ۇيلەنەدi. كاميلا اسقان سۇلۋ ادام بولعان دەسەدi. مۇحتار ءوزi ۇناتىپ، بiرەۋدiڭ اتاستىرىپ قويعان قالىڭدىعى بولعاندىعىنا قاراماستان، اتاستىرۋ سالتىن بۇزىپ، كاميلانى الادى. 1926 جىلعا دەيiن ەكەۋi بiرگە تۇرىپ، زاڭدى تۇردە ايرىلىسادى. ونىڭ سەبەبi, كاميلا سۇلۋ وكپە اۋرۋىنا ۇشىرايدى. ەكiنشiدەن، ول كiسiدەن ماعريپا، زەرە دەگەن ەكi قىزى تۋعان. بiراق بۇل بالالارى جاستاي شەتiنەپ كەتكەن. ياعني ەكiنشi ايەلiنەن ۇرپاق قالعان جوق. 1926 جىلى مۇحتار لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەنiندە ۆالەنتينامەن جاقسى دوستىق قارىم-قاتىناستا بولادى دا، كاميلا سۇلۋ قۇسادان بار-جوعى 30 جاسىندا سەمەيدiڭ سىرتىنداعى قۋقالا دەگەن جەردە قايتىس بولادى. ءسويتiپ مۇحتار 1926 جىلى ۆالەنتينا اتتى ورىس قىزىنا ۇيلەنەدi. ول كiسiدەن ءلايلا، ەرنار، ەلدار، ەلدوس دەگەن ءتورت بالا تۋعان. قازiر ءلايلادان ەلنار، ديار دەگەن ەكi جيەنى بار. ەرناردان لولا، اسقار دەگەن ەكi نەمەرەسi بار. بۇلاردىڭ بارلىعى  الماتىدا تۇرادى. ال مۇرات اۋەزوۆتiڭ شەشەسi فاتيما عابيتقىزى بولاتىن. مۇرات 1941 جىلى تۋعان. مۇراتتىڭ شەشەسi فاتيما عابيتقىزى قازاقتىڭ بiرتۋار ۇلدارى ءبiلال سۇلەەۆتiڭ، Iلياس جانسۇگiروۆتiڭ ايەلi بولعان ادام. وسى كiسi 1941 جىلى مۇحتار اۋەزوۆتەن مۇرات اتتى ۇلىن سۇيەدi. فاتيما عابيتقىزىنىڭ ۇلتى تاتار. بۇل نەگiزiنەن زاڭسىز نەكە بولعان. فاتيما عابيتقىزىنىڭ ءبiلال سۇلەەۆتەن جانiبەك اتتى بالاسى، ودان كەيiن Iلياس جانسۇگiروۆتەن يلفا، ءۇمiت، بولات اتتى ءۇش بالاسى، مۇحتار اۋەزوۆتەن مۇراتى بار. «حالىق جاۋىنىڭ» ايەلi بولىپ، قۋدالاۋدا جۇرسە-داعى، قازاقتىڭ ءۇش بiردەي الىبىنىڭ بالالارىن ءوسiرiپ، سونداي iرi قايراتكەرلەردiڭ قولجازبالارىن ساقتاعان ادامعا باس يمەسكە امالىڭ قايسى؟!... مۇحتار 1961 جىلى 64 جاسىندا دۇنيەدەن قايتتى. ايەلi ۆالەنتينا 1978 جىلى قايتىس بولدى. سوندا قازiر مۇحتاردىڭ ءوز كiندiگiنەن تارعان مۇعاميلا، مۇرات، سودان كەيiن 8 نەمەرەسi, 16 شوبەرەسi الماتىدا تۇرىپ جاتىر.

 

ەڭلiك پەن كەبەك

 

مۇحتار اۋەزوۆتiڭ وسى مۇراجاي-ۇيiندە «ەڭلiك-كەبەك» پەساسىنىڭ العاشقى قويىلىمى تۋرالى شاعىن كورiنiس-تاقتا قويىلعان ەكەن. نەگiزiنەن، «ەڭلiك-كەبەك» سپەكتاكلi العاش رەت «ويقۇدىق» جازىعىندا قويىلدى. ەڭلiك پەن كەبەكتiڭ جۇرتتان قاشىپ تىعىلعان ۇڭگiرتاسى وسى جازىقتان الىس ەمەس. كiشi وردا تاۋىنداعى وسى ۇڭگiردە ەڭلiك پەن كەبەكتiڭ بەسiكتەگi بالالارى قالعان. «نادان ەلدiڭ بولادى دiنi قاتتى...، كەش باتقانشا شىرىلداپ جاتقان بالا» دەپ ولەڭ جولدارىنا ارقاۋ بولعان بەسiكتەگi ەرمەك اتتى بالادان بۇگiندە ۇرپاق بار دەسەدi...

1917 جىلى مۇحتار 20 جاسىندا وقۋىنان بوساپ، اباي اۋىلىنا دەمالىسقا كەلەدi. ول ۋاقىتتا قازاق دالاسىندا سپەكتاكل، پەسا دەگەن بولماعانى بەلگiلi. سوندا مۇحتار اۋەزوۆ ءوزiنiڭ العاشقى شىعارمالارىنىڭ بiرi «ەڭلiك-كەبەك» پەساسىن تۇڭعىش رەت اباي اتامىز بەن ايگەرiم اپامىزدىڭ ۇيiندە قويعان. كيiز ءۇيدiڭ iشiندە ساندىق تۇرادى. سول ساندىقتا مۇحتار تىعىلىپ وتىرىپ، كەيiپكەرلەرگە سۋفلەر بولىپ سىبىرلاپ وتىرعان ەكەن. بۇل قويىلىمداعى رولدەردiڭ بارiندە ەر ادامدار ويناعان. ماسەلەن، ەڭلiكتiڭ ءرولiن احمەتبەك اۋەزوۆ دەگەن قاسىمبەكپەن بiرگە تۋعان نەمەرە اعاسى ويناسا، ەڭلiكتiڭ شەشەسiنiڭ ءرولiن ماعاۋيانىڭ بالاسى جاعىپار، كەبەكتiڭ ءرولiن اقكەنجە اقماعامبەتوۆ، جاپاردىڭ ءرولiن تۇراعۇلدىڭ بالاسى جەبiرايىل وينايدى. ياعني العاشقى قازاق پەساسىنا اباي اۋىلىنىڭ جاستارى قاتىسادى.

ەڭلiك پەن كەبەك سىندى قوس عاشىققا جازا كەسكەن جەر - شiلiكتi كەزەڭi دەپ اتالادى. بۇل جەردە كەيiن اباي العاش رەت ايگەرiممەن كەزiگەدi. ايگەرiمنiڭ شىن اتى - شۇكiمان. ابايدىڭ «ءاي، كەرiم» دەپ تامسانعانى وسى جەردە وتكەن، ياعني شۇكiمان «ايگەرiم» دەپ العاش وسى جەردە اتالعان.  سوندىقتان شiلiكتi كەزەڭiن بابالاردىڭ اسىل سەزiمدەرiنiڭ كۋاسi رەتiندە قاستەرلەگەن ابزال.

رۋ اقساقالدارىنىڭ ۇكiمiمەن عاشىقتاردى اساۋدىڭ تۋ قۇيرىعىنا بايلاپ جiبەرiپ، 15 شاقىرىم جەردەگi اششىسۋدىڭ بويىنداعى جىراعا كەلگەندە ارقان ۇزiلەدi. ەكi عاشىقتىڭ سۇيەگi سول جەردە قالعان. ەلدiڭ تiلەگi بويىنشا ەكەۋi سول جەرگە بiر قابiرگە جەرلەنگەن ەكەن. مiنە بۇل جەر شىڭعىستىڭ بiرiنشi بولiگi باۋىر دەپ اتالادى. ۇلى اقىن اباي اتامىز بەن ۇلى جازۋشى مۇحتار اتامىز دا شىڭعىستىڭ بiرiنشi بولiگi سول باۋىردا دۇنيەگە كەلگەن.

 

مۇحتار اۋەزوۆتiڭ بورiلiدەگi مۇراجاي-ۇيiنە كىرگەن  ادام الدىمەن  تۋرا الدىنداعى تاماشا سۋرەتتi كورەر ەدi. قابىرعاداعى جiپسۋرەت (گوبەلەن) قولمەن توقىلعان. بۇل كارتينادا شىڭعىستاۋدىڭ ساي-سالاسى، ءشوبi, تابيعاتى، تاۋدا قاشقان ارقارى، جايقالعان سەلەۋi كورiنiس تاپقان. سۋرەتشi يرينا حمەلوۆا مۇراجايعا ءوز قولىمەن تارتۋ ەتكەن ەكەن. شىڭعىس ەلiندە ءشوپ بيiكتەپ وسپەيدi. مۇندا كودەلi, جۋساندى، كوكپەكتi, تىقىر شوپتەر وسەدi. 100 پايىز ءشوپتiڭ 56 پايىزى ەم-دومعا قولدانىلادى ەكەن.

سونىمەن قاتار جازۋشىنىڭ كiسi بويىنداي بيۋستi دا مۇراجايعا كiرە بەرiستە قاسقايىپ قارسى الدىڭىزدان قاراپ تۇرادى. مۇحتار اۋەزوۆتiڭ 90 جىلدىق مەرەيتويىندا مۇراجاي اشىلعان كەزدە قويىلعان بۇل ءمۇسiن جازۋشىنىڭ 48 جاستا تۇسكەن فوتوسۋرەتiنەن الىنىپ جاسالعان. ءمۇسiنشiسi - ابايلىق ارحيتەكتور-مونۋمەنتاليست مۇراتبەك جانبولاتوۆ. تالدىقورعان جەرiنەن اكەلiنگەن ءمارمار تاستان جاسالعان.

سونىمەن بiرگە بورiلiدەگi بۇل مەكەنگە جادiگەرلەر رەتiندە كوشپەلi زاماننىڭ زاتتارى قويىلعان. اباي اۋدانىنداعى شاكارiم اتىنداعى سوۆحوزدا سوعىپ الىنعان ارلان قاسقىردىڭ تەرiسi 1987 جىلى مۇراجايعا جادiگەر رەتiندە تارتۋ ەتiلگەن. ءبورiنiڭ قاسىندا سiلەۋسiننiڭ تەرiسi بiرگە iلiنگەن. اباي اتانىڭ ۇلگiسiمەن جاسالعان دومبىراسى، بۇرىنعىنىڭ كونە زاتتارى: شاقشا، قىن، پىشاق، قامشى، كۇمiستەن جاسالعان بۇيىمدار: بiلەزiك، سىرعا، اعاشتان جاسالعان ىدىس-اياقتار، تۇيەنiڭ مويناق تەرiسiنەن تiگiلگەن سۋسىن قۇياتىن 3 ليترلiك تورسىق، ەتتاباق، سۇيەكتەن جاسالعان ءشومiش، كەلi, بيەشەلەك، ساپتىاياق، جەزساماۋرىن، وجاۋلار مۇراجايدىڭ حIح عاسىر سوڭىنداعى قازاق اۋىلىنىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiنەن حابار بەرەدi. «اباي جولى» رومانىندا مۇساقۇل شايقاسى دەگەن ايتىلادى. بۇل مۇساقۇل توبەنiڭ باسىندا بولعان شايقاس. وسى شايقاستا قولدانىلعان قارۋ-جاراقتار: نايزا، قىلىش، قولشوقپار، سونىمەن بiرگە ات ابزەلدەرi: ۇزەڭگi, كiسەندi دە مۇراجاي تورiنەن كورە الاسىز.

 

اۋەزوۆ مۇراجايىنان جازۋشىنىڭ العاش رەت الەۋمەتتiك قىزمەتكە ارالاسقان كەزiنەن دە انىق اقپار بولۋعا بولادى. ماسەلەن، سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتiندە قىرعىز بولiمشەسiنiڭ مەڭگەرۋشiسi بولىپ iستەگەن كەزدە تۇسكەن سۋرەتتەرi بار.

مۇحتار ءوزi وقىعان سەمەيدەگi 5 سىنىپتىق ۋچيليششەدە 1924-25 جىلدارى قازاق تiلiنiڭ مۇعالiمi بولىپ جۇمىس iستەدi. سول كەزدەگi بiتiرۋشiلەردiڭ ورتاسىندا تۇسكەن سۋرەتiن تاماشالاساڭىز، ساناڭىز بiراز جىلداردى شارلاپ كەتەدi. قازاقتىڭ ايتوبەل ۇلدارى الكەي مارعۇلان، شاكەن ايمانوۆ، مۇساتاي اقىنجانوۆتاردىڭ بارلىعى مۇحتار اۋەزوۆتiڭ شاكiرتتەرi بولعان. بۇل سۋرەتتە سول كەزدەگi شاكiرتتەر الكەي مەن شاكەندەردi كورە الاسىز. 1924-25 جىلدارى اۋىلعا دەمالىسقا كەلگەن كەزدە بورiلiدەگi قىستاۋدىڭ جانىندا تۇسكەن سۋرەتi قويىلعان.

مىنا بiر اينەك iشiندەگi توزىعى جەتكەن قاعاز كوڭiل اۋدارتپاۋى مۇمكiن. بiراق وسى قاعازدان كەيiن اۋەزوۆ سەمەيدەن كەتiپ، ۇلكەن ورتاعا ءتۇستi. ول ورتادا كiمدەر جوق دەسەڭiزشi?!... كiل حح عاسىردىڭ ادەبيەت پەن ونەر مايتالماندارى. بۇل قاعاز - اۋەزوۆتiڭ سەمەيدەن كەتۋiنە بايلانىستى قىزمەتتەن بوساتۋ جونiندەگi ءوتiنiشi. 1925 جىلى جازىلعان.

سەمەيدەن كەتكەننەن كەيiن 1926 جىلى لەنينگرادتا الكەي مارعۇلان، مارات حابيبۋللين ۇشەۋiنiڭ سەمەيلiك جەرلەستەر بولىپ تۇسكەن سۋرەتi دە جازۋشىنىڭ ۇلكەن ورتاداعى العاشقى قادامدارىنان سىر شەرتەدi.

مۇحتارمەن بiرگە لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەن كەزدەگi ۆالەنتينا اۋەزوۆانىڭ ەستەلiگi مۇراجايدا ساقتالعان ەكەن. ولار بiر فاكۋلتەتتە وقىعان.

ابايدىڭ تۇراعۇل يبراگيموۆ، كوكباي جاناتاەۆ، كاكiتاي ىسقاقۇلى، ءاليحان بوكەيحانۇلى سىندى اقىن شاكiرتتەرiنە ارنالعان جەكە تاقتا. بۇلاردىڭ ءبارi ابايدىڭ ءتالiمiن كورگەن. ءاليحان بوكەيحانۇلىن تۇتقىنداعان كەزدە قورجىنىنان ابايدىڭ ولەڭدەرi جازىلعان قولجازبالارى شىعاتىنى بەكەر بولماسا كەرەك. سول ۋاقىتتا: «بۇل قولجازبالار - قازاق حالقىنىڭ قاراشىعى. وعان تيمەڭiزدەر» دەگەن ءسوزi ءاليحاننىڭ قانداي تۇلعا ەكەندiگiنە عاجاپ مىسال بولماي ما!

«تاتيانانىڭ ونەگينگە جازعان حاتىنىڭ» اۋدارمالارى، قازاقشا باسىلىمى مۇراجايدان ورىن تەپكەن. سونداي-اق ابايدىڭ قايتىس بولعانىنا 10 جىل تولعاندا العاشقى مۋزىكالىق ادەبي كەشتi ۇيىمداستىرعان، قازاق ايەلدەرiنەن شىققان تۇڭعىش عالىم ءنازيپا قۇلجانوۆا مەن ونىڭ كۇيەۋi نۇرعالي قۇلجانوۆتىڭ سۋرەتتەرiمەن تانىسۋعا مۇمكiندiك تۋدى.

اۋەزوۆتiڭ العاشقى شىعارمالارىنىڭ بiرi «كوكسەرەكتiڭ» قولجازباسى مۇراجايدا ساقتاۋلى تۇر. بۇل شىعارما 1929 جىلى «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالىندا باسىلىپ شىققان بولاتىن. ورىسشا نۇسقاسى دا وسى جىلى باسىلدى.

ابايدىڭ دارىندى بالالارى ءابدiراحمان، اقىلباي، ماعاۋيانىڭ بەينەلەرi. ابايدىڭ ۇلكەن ۇلى اقىلباي باۋىردا جاتىر. سول جەردە اقىلبايدىڭ اتىمەن اتالاتىن قىستاۋى بار. سونداي-اق ابايدىڭ ەكi ايەلi - ءدiلدا مەن ايگەرiمنiڭ بەيiتتەرi دە باۋىردا ورنالاسقان.

مۇحتار اۋەزوۆتiڭ «اباي جولىن» جازعانداعى قولجازبالارىنىڭ 60 پاراقتايى وسى مۇراجايدا ساقتالعان ەكەن، ال تۇپنۇسقالارى الماتىدا. بۇل پاراقتاردا رومانداعى «ءتۇن تۇنەكتە»، «قات قاباتتا» تاراۋلارىنان ۇزiندiلەر بار. ماسەلەن، بۇل ۇزiندiلەردە شىڭعىستىڭ iشiندە قودار قۇلاعان دەگەن قۇز جارتاس بار. سوندا قاتال قۇنانبايدى بەينەلەگەن، قوداردى قۇزدان قۇلاتىپ، قىرىق رۋدىڭ قىرىق كەسەك تاسىمەن ولتiرگەنiن كورسەتكەنiن جازعان تۇستارى وسى قولجازبالاردا كورiنiس تاپقان. جازۋشىنىڭ ءوزi «اباي جولى» رومانىن جازۋ - مەنiڭ بۇكiل ومiرiمدەگi تۆورچەستۆولىق iسiم دەسەم بولادى» دەيدi عوي.

 

سىر شەرتەر سۋرەت كوپ. مىسالى، 1926 جىلى جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءالiمحان ەرمەكوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ جانە مiرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ ءبارi بiرگە سۋرەتكە تۇسكەن ەكەن. الاش ارىستارىنىڭ جۇپ جازباعان كەزi...

1951 جىلدان 1961 جىلعا دەيiن الماتىداعى ءوزi تۇرعان ءۇيi 1961 جىلى جازۋشى قايتىس بولعاندا مەملەكەت قاراۋىنا بەرiلگەن بولاتىن. قازiر ءلايلا دەگەن قىزىنان تۋعان ديار قوناەۆ دەگەن نەمەرەسi وسى مۇراجايدا مەڭگەرۋشi بولىپ جۇمىس iستەيدi. ءبورiلi مۇراجايىنداعى قولجازبالاردىڭ بارلىق تۇپنۇسقالارى الماتىداعى مۇراجايدا ساقتالعان.

بۇگiندە بەلگiلi مادەنيەت قايراتكەرi, ويشىل عالىم مۇرات اۋەزوۆكە اكەسiنiڭ «مۇرات-اي، اينالايىن، مۇرات، ميلىي موي» دەپ قازاق جانە ورىس تiلدەرiندە جازعان حاتتارىنىڭ كوشiرمەلەرi دە مۇراجايدا ساقتاۋلى تۇر.

مۇحتار اۋەزوۆ 1955 جىلى ءتاج-ماحال كەسەنەسiندە، 1958 جىلى چەحوسلوۆاكيادا بولادى، وسى كەزدەگi جانە قىتاي جازۋشىلارى اراسىندا تۇسكەن فوتوسۋرەتi, توكيودا اتوم-يادرولىق بومباسىنا قارسى III حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا سويلەپ تۇرعان كەزدەگi فوتوسۋرەتi, ءمۇسiنشi سارانجيدiڭ «اۋەزوۆ ساياحاتتا» دەگەن قۇيماسى، اۋەزوۆ ۇندiستانعا بارعاندا ءوزi الىپ كەلگەن كۇمiستەن جاسالعان كۇلسالعىشى، اعاشتان جاسالعان ءساندi ىدىستاردان 14 ءتۇرلi سەرۆيسi, ماسكەۋدە تۇسكەن سۋرەتi, قازاق ادەبيەتi مەن مادەنيەتiنiڭ ونكۇندiگiندە ءسابيت مۇقانوۆپەن بiرگە بولعان كەزدەگi فوتوسۋرەتi, قايتىس بولارىنان بiر جىل بۇرىن 1960 جىلى امەريكادا جۇرگەن كەزدە تۇسكەن فوتوسۋرەتi, امەريكا ساپارى تۋرالى ماقالاسىنان ۇزiندiلەردiڭ بارلىعى جازۋشى عۇمىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىنداعى ەلەۋلi وقيعالاردى قامتيدى.

مۇحتار اۋەزوۆتiڭ العان كۋالiكتەرiنiڭ كوشiرمەسiمەن دە تانىسا الاسىز. ماسەلەن، «اباي جولى» رومانىنىڭ ەكi تومدىعى ءۇشiن ستاليندiك سىيلىق العانداعى كۋالiگiنiڭ كوشiرمەسi, قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسi, قازاق كسر-iنiڭ ەڭبەك سiڭiرگەن عىلىم قايراتكەرi, عىلىم دوكتورىنىڭ ديپلومى سىندى اتاق-دارەجەلەرiنiڭ قۇجاتتارى جيناقتالعان.

جازۋشىنىڭ جەكە iسi تۋرالى حاتتامادا 1917 جىلى پارتياعا ءوتiپ، 1922 جىلى ءوز ەركiمەن پارتيادان شىققانى جونiندە ايتىلادى. سول كەزدە ءوز قولىمەن تولتىرعان.

اۋەزوۆتiڭ 60 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتكەن كەزiندە جەرلەستەرi جيرەن توبەل جۇيرiك ات مiنگiزiپ، سوڭعى رەت تۋعان جەردە بولعان كەزi. بiرگە ەرە كەلگەن دوستارىنىڭ اراسىندا سول ۋاقىتتاعى جەنپيدiڭ رەكتورى ماستۋرا سارمۋزينا، ەسماعامبەت يسمايلوۆ، قىدىراليندەر بار. وسى كiسiلەرمەن بiرگە تۋعان جەرiندە، جيدەبايدا، اباي مۋزەيiندە جانە ۇلى اقىننىڭ ەسكi بەيiتiندە تۇسكەن سوڭعى سۋرەتتەرiمەن تانىستىق.

جازۋشىنىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىن قىزى ءلايلا، نەمەرەسi ەرنار اكەسiنiڭ تۋعان جەرiندە اتاپ وتكەن بولاتىن. سول جىلى نەمەرەسi ەرنارعا اۋىل اقساقالى بىعالي اقمولىۇلى اق بوتا مiنگiزگەن ەدi.

ال 90 جىلدىق مەرەيتويىندا وسى مۇراجايدىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا تۇسكەن سۋرەتتەر iلiنگەن. بۇل سۋرەتتەردە تۇڭعىش قىزى مۇعاميلا، ءلايلا، زويا كەدرينا، كاماليدەنوۆ، مۇرات اۋەزوۆ بارلىعى قاتىسىپ، مۇراجاي iرگەسiنە اعاش وتىرعىزعانى كورiنiس بەرەدi.

اۋەزوۆتiڭ جاقسى كورگەن iنiلەرiنiڭ بiرi - قايىم مۇحامەدحانوۆ. وسى كiسiمەن 1941 جىلى تۇسكەن فوتوسۋرەتiندە: «تالاپتى، تالانتتى iنiم، اسا سۇيiسپەنشiلiك كوڭiلمەن مۇحتار اۋەزوۆ. 1941 جىل، 6-اقپان» دەگەن مۇحاڭنىڭ ءسوزi جازىلعان ەكەن.

اۋەزوۆتiڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىندا اكە-شەشەسi ومارحان مەن نۇرجامالدىڭ كەسەنەسi ماڭعىستاۋدىڭ اق تاسىنان تۇرعىزىلىپ، قايتا جاڭعىرتىلادى. سول مەرەيتوي كەزiندە ءابiش كەكiلباەۆ، ۇكiمەت جەتەكشiسi بولعان يمانعالي تاسماعامبەتوۆتەردiڭ تۇسكەن سۋرەتi بار.

مۇراجايداعى بiر بولمە تەگiس سىيلىقتارعا ارنالعان. ونىڭ iشiندە قىزى مۇعاميلانىڭ مۇراجايعا تارتۋ ەتكەن تاباعى بار.

 

جيدەباي

 

بiز بورiلiدەگi مۇحتار اۋەزوۆتiڭ مۇراجاي-ۇيiنەن شىققاننان كەيiن جيدەبايدى بەتكە الدىق.

جالپى، بiزدiڭ بiلۋiمiزدە جيدەباي قورىق-مۇراجايىنىڭ  6400 گەكتار جەرi بار ەكەن. بۇل ۇلى تاريحي مەكەن تiكەلەي مەملەكەتتiڭ قاراۋىنا الىنعان، ياعني وبلىسقا، اۋدان اكiمدiگiنە قاراستى ەمەس. وسى اۋماقتا (6400 گەكتار جەردە) 16 تاريحي ورىن بار. سونىڭ بiرi - اباي مۇراجايى بولسا، ەكiنشiسi, اباي مەن شاكارiمنiڭ كەشەندi كەسەنەسi.

جيدەباي - قۇنانبايدىڭ قۇتتى قارا شاڭىراعى بولعان مەكەن. قۇنانبايدان كەيiن ونىڭ كەنجە ۇلى وسپانعا قالدىرىلعان. وسپان قايتىس بولعاننان كەيiن قازاقتىڭ امەڭگەرلiك جولىمەن كەلiنi ەركەجاندى العان اباي 1894 جىلدان باستاپ، ون جىل عۇمىرىن وسى جيدەبايدا وتكiزەدi. قازiرگi مۇراجاي اباي اتامىزدىڭ 1895 جىلى ءوز جوباسى بويىنشا سالعىزىپ كەتكەن ءۇيi. 1971 جىلى ابايدىڭ 125 جىلدىق تويى قارساڭىندا مۇراجايعا قايتا جاڭعىرتۋ جۇمىستارى جۇرگiزiلگەن بولاتىن. بiراق ءار بولمەنiڭ بيiكتiگi, كولەمi تۇرعىسىنان العاندا ەشقانداي وزگەرتۋلەر جاسالعان جوق.

 

اباي مەن شاكارiم كەسەنەسi

 

اباي مەن شاكارiمدەي قازاقتىڭ قوس الىبى جاتقان كەسەنە تۋرالى ايتار بولساق، مۇنىڭ قۇرىلىسى قر پرەزيدەنتiنiڭ جارلىعى نەگiزiندە 1993 جىلى باستالدى. بۇل ۋاقىتتا اباي تويى الەمدiك دەڭگەيدە وتەتiنi بەلگiلi بولعان-تۇعىن. سوندىقتان مەملەكەت باسشىسى وسى مەرەيتوي اياسىندا اباي مەن شاكارiم باسىنا تۇرعىزىلاتىن كەسەنە دە كورنەكi, ماڭگiلiك بولۋى كەرەك دەدi. وسىعان وراي ءتۇرلi جوبالار بايقاۋعا ءتۇستi. وسى بايقاۋدا ۇزدiك شىعىپ، باس جۇلدەنi جەڭiپ العان ساۋلەتشi - بەك يبرايموۆ. ساۋلەتشi ءوز يدەياسىندا، تۇتاس كەسەنە سارىارقانىڭ كەڭ دالاسىنىڭ توسiندە پوەزيا ايدىنىدا باياۋ ءجۇزiپ بارا جاتقان اباي مەن شاكارiمنiڭ قوس جەلكەندi كەمەسi سىندى بولىپ كورiنۋi كەرەك دەگەن شەشiمگە كەلگەن بولاتىن. بۇل كەسەنەنiڭ كەمە سياقتى جاقسى كورiنiس بەرەتiنi, كۇن قاتتى ىسىعان كەزدە دالادا ساعىم كوتەرiلەدi. كورگەن ادامعا وسى ساعىمدا الىستان تەڭiز تولقىعانداي بولىپ تۇرعان زاماتتا، اباي-شاكارiم كەسەنەسi سول ساعىم-تەڭiزدiڭ ۇستiندە ۇلكەن بiر وي قۇشاعىندا قالىقتاپ تۇرعان، ويدىڭ الىپ كەمەسi سياقتى اسەر ەتەدi.

«كەسەنەنiڭ iرگەتاسىنىڭ ۇزىندىعى  - 200 مەتر. كولدەڭiنەن (ەنi) - 65 مەتر. بۇل - قازiر الەمدە ۇلكەندiگi جاعىنان بiرiنشi ورىندا تۇرعان الىپ كوسموستىق قۇرىلىس. ويتكەنi, جەر بەتiندە مۇنىڭ اۋقىمىنداعى ەسكەرتكiش-زيرات جوق»، - دەيدi بiزگە اباي مەن شاكارiم كەسەنەسiن تانىستىرىپ جۇرگەن جيدەباي قورىق-مۇراجايىنىڭ مەڭگەرۋشiسi قايىرجان كۇزەمباەۆ.

اباي اتامىزدىڭ كۇمبەزiنiڭ جەردەن بيiكتiگi - 38 جارىم مەتر. ال، شاكارiم قاجىنىڭ كۇمبەزiنiڭ بيiكتiگi - 37 مەتر. شاكارiم كۇمبەزiن ابايدان بiر جارىم مەتر الاسا قىلعانىنىڭ سەبەبi, شاكارiم ابايدىڭ نەمەرە iنiسi, شاكiرتi. ياعني بiر مۇشەل جاس كiشi بولعان. Iشكi شەڭبەر اۋماعى جاعىنان اباي كەسەنەسi - 16 مەتر بولسا، شاكارiمدiكi - 8 مەتردi قۇرايدى. مۇنىڭ سەبەبiن بiزدiڭ جولباستاۋشىمىز بىلاي ءتۇسiندiردi:

- قازاقتا «ون التى قانات اق وردا» دەگەن قاسيەتتi ءسوز، قاستەرلi ۇعىم بار. وسى ۇعىممەن كەلگەندە، اباي - قازاق پوەزياسىنىڭ اسپانىندا جارقىراعان كۇنi. سوندىقتان قازاق پوەزياسىنىڭ ون التى قانات اق ورداسى - اباي كۇمبەزi بولسا، شاكارiم سونىڭ جانىنان جاڭا شاڭىراق كوتەرگەن جاس وتاۋ سىندى. نەگە؟ سەبەبi, شاكارiمنiڭ سۇيەگi 30 جىل قۇرقۇدىقتا جاتتى. قاجىنىڭ دەنەسi دە، ەڭبەگi دە كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ قۇرساۋىندا بولدى. شاكارiم اتامىز قازاق ەگەمەن ەل بولعاننان كەيiن عانا تولىق اقتالدى. ونى شاكارiمنiڭ كەسەنەسiندە بىلاي سۋرەتتەگەن. شاكارiمنiڭ كۇمبەزiندە ەگەمەندiكتiڭ سەگiز قىرلى ەلتاڭباسىن كەلتiرەدi. ودان جاڭادان اتقان كۇن ساۋلەسiن شاشىراتىپ قويعان. بۇل ەگەمەندiكتiڭ جاڭا تاڭى اتقاندا، شاكارiم اقتالىپ، جارىققا شىقتى دەگەن ۇلگiدەگi ويدى بiلدiرەدi. كەڭەس ۇكiمەتi كەزiندە شاكارiم شىعارماشىلىعى قاراڭعى ءتۇن سياقتى تۇنەرiپ جاتتى. حالقى، ەل-جۇرتى شاكارiمنiڭ ولەڭiن وقىماق تۇگiلi, اتىن اتاۋعا قورىقتى. ياعني شاكارiم كەسەنەسiندە زامانى وراشولاق، ازالى، تاۋقىمەتتi, قارالى ءومiر بولدى دەگەن ماعىنانى بەينەلەپ كەلتiرگەن، - دەدi قايىرجان كۇزەمباەۆ.

بۇل اراداعى قۇلپىتاستار جەردەن 6 مەتر بيiكتiكتە ورنالاسقان. الايدا ونى ورناتۋ بارىسىندا قابiر باسىنداعى توپىراقتى جانشىپ، باسىپ تاستاماي، بوس قويىپ كوتەرگەن ەكەن. قۇلپىتاستار تەك قابiر بەتiندەگi قاقپاق سياقتى. قازاقتىڭ وزiندiك عۇرپىندا مارقۇمنىڭ قابiرiن سيپاپ، توپىراعىن ۇگiتiپ، «جاتقان جەرi جايلى بولسىن، توپىراعى تورقا بولسىن» دەيدi. سوندىقتان مەموريال كەشەنگە كiرە بەرiستە گرانيت تاستان جاسالعان قازاندىقتىڭ ۇستiنە توپىراق قويىلعان. بۇل - اباي مەن شاكارiمنiڭ جامباسى تيگەن جەردەن الىنعان توپىراق. زيارات ەتۋشiلەر وسى بiر ۋىس توپىراقتان الادى.

كەسەنەنiڭ ساۋلەت ونەرi ەكi ماعىنادا سۋرەتتەلگەن. بiرiنشiسi, قازاقتىڭ باسپاناسى كيiز ءۇي، ۇلى شاڭىراق، ودان تاراعان ۋىقتار، ۋىقتىڭ استىنا تۇسە بەرگەندە كوگiلدiر تەكەمەت ويۋلار، قازاق قىز-كەلiنشەكتەرiنiڭ قول كەستەلەرiنiڭ ۇلگiلەرi. بۇرىشتار - ۋىققا كەرەگەنiڭ بەكiگەن باسى. جەلباۋدا قازاقتىڭ قوشقار ءمۇيiز ويۋلارى ورنەكتەلە كەلiپ، اياق جاعىنداعى ادەمiلiك ءۇشiن جاسالاتىن جەلباۋ شاشاقتارىنا ارابشا جازۋ قاشالعان. بۇل جازۋلاردا ون سەگiز مىڭ عالامدى جاراتقان اللانىڭ 99 ەسiمi جازىلعان ەكەن. كۇمبەزدە شاڭىراق بەينەلەنiپ، بۇل نۇرىن شاشىپ تۇرعان كۇن سياقتى اسەر بەرەدi. كادۋiلگi كوك بايراقتاعى كۇننiڭ بەينەسi. قابىرعاسى قىرلى قاتپارلار - پوەزيا كiتابىنىڭ اشىپ قويعان، بولەك-بولەك پاراقتالعان بەتتەرi دەگەن ماعىنانى بەرەدi. سونداي-اق كەسەنە تورiندە جەتi شىراق تۇر. بابالاردىڭ «شىراعىڭ سونبەسiن» دەگەن ءسوزi بار ەكەنi بەلگiلi.

بۇل كەسەنە قر پرەزيدەنتi نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قاتىسۋىمەن 1995 جىلى اشىلدى. «قازاق حالقىنىڭ كيەسi, ارى مەن نامىسى، اقىلى مەن جۇرەگi - ۇلى ابايدىڭ ارۋاعىنا باسىمدى يدiم»، - دەگەن بولاتىن مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.

قابىرعاسى ماڭعىستاۋدىڭ اك تاسىنان قالانعان. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل تاستىڭ ەرەكشەلiگi زامان وتكەن سايىن وزدiگiنەن اعارا بەرەدi ەكەن. سونىمەن قاتار بەرiكتiگi ارتا تۇسەدi. ۇشiنشiدەن، بiر-بiرiنە جىمداسىپ، بەكي بەرەدi. «راسىندا، ەڭ باسىندا اكەلگەندە، جاقىنداپ قاراعاندا سارى بولىپ كورiنەتiن. ەندi جىل وتكەن سايىن اعارىپ كەلەدi. كەيدە بiر اجەلەرiمiز «كەسەنەنi نەگە اكپەن سىلايسىڭدار؟»، دەپ رەنجiپ جاتادى. ولاي ەمەس، بۇل وزدiگiنەن اقشاڭقان بولىپ تۇراتىن تاس. سونداي-اق باسىندا بۇل تاس قازiرگiدەي قاتتى ەمەس، جۇپ-جۇمساق بولاتىن. ۇشiنشiدەن، جىل وتكەن سايىن جىمداسىپ، تەگiستەلiپ بارادى. ياعني اقۋىز جۇمىرتقاداي، تابيعاتتىڭ جاراتقان ءمارمار تاسىنداي، جiكتەرi وزدiگiنەن بەكiتiلiپ كەلەدi. بiز الەمنiڭ جەتiنشi كەرەمەتi مىسىر پيراميدالارى دەسەك، ونىڭ كەرەمەتتiگiنiڭ سىرىن الدىڭعى جىلى الەم عالىمدارى دالەلدەدi. ياعني پيراميداداعى بيiك تاستاردىڭ جiگiنە ينە سۇعا المايسىز. مىسىر عالاماتىن دا وسى ماڭعىستاۋدىڭ تاسىنداي تاستان سوققان ەكەن. ياعني ەگيپەتتiڭ جەر قىرتىسىندا وسىنداي ۇلۋتاس بار دەسەدi. سوندىقتان بۇل كەسەنە دە پيراميدا سياقتى بولاشاقتا جۇمباق كەسەنە بولىپ قالماق»، دەيدi جيدەباي قورىق-مۇراجايىنىڭ مەڭگەرۋشiسi.

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «اباي - ماڭگiلiك تۇلعا. بiز اباي ارقىلى بۇكiل الەمگە مەملەكەتتiلiگiمiزدi تانىتامىز. ەكiنشiدەن، بۇل كiسiنiڭ باسىنا تۇرعىزىلاتىن كەسەنە دە سول ماڭگiلiك ۇلى تۇلعاعا لايىق الەمدiك دەڭگەيدەگi كەسەنە بولۋى كەرەك» دەگەن بولاتىن و باستا كەسەنەنi تۇرعىزار ساتتە. وسىنىڭ اينالاسىندا عالىمدار اراسىندا كوپتەگەن تالاس-پiكiر تۋدى. بiرەۋi كەسەنەنi ءمارمار تاستان قالايىق دەستi, ەندi بiرi شەت ەلدەن قىمبات تاستار مەن كiرپiشتەر اكەلiپ قالايىق دەستi. بۇل ۇسىنىستارعا ەلباسىمىز قارسى بولدى. «ءوزiمiزدiڭ جەرiمiزدiڭ استى دا، ءۇستi دە باي. بiز ءوز بايلىعىمىز ارقىلى ەلگە تانىلۋىمىز كەرەك. ءوز بايلىعىمىزدى باسقا ەلدەرگە كورسەتە بiلۋiمiز كەرەك» دەگەن ەدi مەملەكەت باسشىسى ءوز ۇسىنىسىندا. وسىلايشا ەلباسىنىڭ ۇيعارۋىمەن كەسەنە ماڭعىستاۋدىڭ اكتاسىنان تۇرعىزىلدى. كەسەنەنiڭ جوباسىن جاساعان - ساۋلەتشi بەك يبرايموۆ. اباي مەن شاكارiمنiڭ كەسەنەسiن جاڭعىرتىپ سالۋعا 97 جوبا قاتىسقان بولاتىن. كەسەنە بيiكتiگiن ساۋلەتشiلەر و باستا 150 مەتر قىلماق بولدى، «وعان ۇلگەرمەيمiز، قىسقارتۋ كەرەك» دەگەن سوڭ 59 مەتر بيiكتiكتە قالدىرماق ەدi. الايدا كەسەنە 38 جارىم مەتر بولىپ سالىندى. 38 جارىم جانە 37 ساندارىنىڭ اباي مەن شاكارiمگە ەش قاتىسى جوق. دەسە داعى، ەلباسى مەن قازاق زيالى قاۋىم وكiلدەرi اقىلداسا كەلە مىناداي شەشiمگە كەلدi. الەمدە مازارلاردىڭ بيiكتiگi جاعىنان بiرiنشi ورىندا تۇرعان - قوجا احمەت ياسساۋي مازارى. ونىڭ بيiكتiگi - 41 مەتر. بۇل جەردە قازاقتىڭ بابالاردى پiر، ۇلكەندەردi قۇرمەت تۇتقانى كورiنiس بەرەدi. ياعني اتا-بالالار سالىپ كەتكەن جولدان اينىمايىق، اداسپايىق دەگەن ويمەن، بابالاردان ۇرپاقتاردى وزدىرمايىق دەگەن پiكiرمەن اباي كەسەنەسiن قوجا-احمەت-ياسساۋي مازارىنان ەكi جارىم مەتر الاسا قىلدى.

شاكارiم مازارىنىڭ قابىرعاسى - سەگiز قىرلى. قازاقتىڭ «سەگiز قىرلى، بiر سىرلى ادام» دەپ سيپاتتاۋى بار. ياعني شاكارiم تەك قانا اقىن ەمەس، سونىمەن قاتار ءانشi, كومپوزيتور، مۋزىكانت، شەبەر، iسمەر، اتاقتى قۇسبەگi, مىقتى اڭشى، تاريحشى، گەوگراف، ادەبيەتشi, ەتنوگراف ءھام فيلوسوف. وسى سيپاتى ونىڭ مازارىنداعى قابىرعاسى ارقىلى كورiنiس تاپقان.

اباي-شاكارiم كەشەندi كەسەنەسiنە كiرە بەرگەن بەتتە، ەكi مازاردىڭ ورتاسىندا «اباي» امفيتەاترى بار. بۇل پوەزيا قۇرمەتi ءۇشiن سالىنعان امفيتەاتر. جىل سايىن اباي مەن شاكارiم اتىنداعى رەسپۋبليكالىق پوەزيا كۇنi وسى جەردە وتەدi. قازiرگi كەزدە رەسپۋبليكالىق پوەزيا سىنىندا جۇلدە الىپ جۇرگەن بالالاردىڭ الدى اباي مەن شاكارiمنiڭ 450 ولەڭiنە دەيiن جاتقا بiلەدi. امفيتەاتردا ادامدار وتىراتىن ورىن، كەش كورۋi ءۇشiن ورتادا شەڭبەرلi ساحنا جاسالعان. الايدا و باستا ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەكەسiندە مادەني iس-شارا وتكiزۋگە لايىقتالىپ جاساعان امفيتەاترعا ادام سيماي قالدى. كەسەنە اشىلۋ سالتاناتى كەزiندە مۇندا 25 مىڭنان استام حالىق كەلدi. بiراق حالىق سىيماسا دا، امفيتەاتر سول مەزەتتە اباي ءانiن اۋەلەتكەن ورىنعا اينالدى. وسى امفيتەاتردا 300 ادامنان قۇرالعان حور اباي ولەڭدەرiن ورىنداپ تۇرعان ەدi. ولاردىڭ ءجۇزi - جاس بالالاردان قۇرالسا، ءجۇزi ورتا جاستاعى انشiلەردەن، ءجۇزi - قاريالار حورىنان قۇرالعان بولاتىن. جيدەباي اسپانىن قالىقتاتقان ءۇش ءجۇز ادامدىق حوردىڭ داۋىسىنا ەلدەن، شەت ەلدەردەن كەلگەن مەيمانداردىڭ ءوزi تاڭىرقاپ، اباي اندەرiنە باس يگەندەي بولدى.

كەسەنەنiڭ ءتورت بۇرىشىندا شوشايعان ءتورت ۇشكiل - مۇسىلمان زيراتىنىڭ ءتورت قۇلاعى سىندى. ەكiنشiدەن، بۇل جەرگە نيەت ەتiپ، ءتاۋ ەتiپ كەلگەن ادامدارعا تۇنەپ جاتار، زيارات ەتەر بەكەت ورىندارىنىڭ قىزمەتiن اتقارادى. اباي مەن شاكارiم باسىنا نيەت ەتiپ كەلەتiندەردiڭ كوبi ونەرگە، مادەنيەتكە، پوەزياعا جاقىن ادامدار. شىعارماشىلىق سالاسىندا كەيبiر كوكiرەگi سايراپ تۇراتىن، الايدا سونى جازايىن دەسە قالامى جۇرمەي قوياتىن، ايتايىن دەسە، ءسوزiن ەلگە انىق جەتكiزە المايتىن دارىندى جاندار بولادى. مiنە، ادامدار وسى جەردە ءوز ويىمەن وڭاشا وتىرىپ، ۇلى ادامداردىڭ رۋحىنىڭ ارقاسىندا رۋحاني كۇش-جiگەر، شابىت العىسى كەلەدi.

اباي اتامىز ومiردەن وتكەندە اقىننىڭ قايتقانىن ەستiپ، ات اياعى جەتەتiن جەردەن بiر ۋىس توپىراق سالامىز دەپ جەر قايىسقان حالىق كەلگەن. وسى جەردەگi شوشاقتاس - اباي اتامىز ومiردەن وتكەندە حالقى مەن ەل-جۇرتى جينالعان دەگەن ماعىنانى بەرەدi.

ال شاكارiم قاجى سوت ۇكiمiنسiز-اق «حالىق جاۋى» دەپ اتىلىپ كەتكەنi بەلگiلi. ونىڭ سۇيەگiن وسى جەردەن 96 شاقىرىم جەردەگi قۇرقۇدىققا كيiزبەن وراپ تاستاپ كەتكەن. مiنە، سوندا ەل-جۇرت شاكارiمنiڭ باسىنا بiر ۋىس توپىراق سالماق تۇگiلi, قاسىنا جولاۋعا، ماڭايىنا بارۋعا، تiپتi كەڭەستiك زاماندا «شاكارiم» دەپ اتىن اتاۋعا قورىقتى.

اباي قابiرiنiڭ جانىندا iنiسi وسپاننىڭ زيراتى بار. اباي iنiسiن قاتتى جاقسى كورگەن. سونىمەن قاتار شاكارiم قاجى بالاسى اقاتپەن بiرگە جاتىر. نەگiزiنەن بۇل ارادا ەڭ العاش وسپاننىڭ زيراتى بولعان. 1891 جىلى وسپان قايتىس بولعاندا، اباي اتامىز سامان كiرپiشتەن ءتورت قۇلاقتى زيرات ورناتىپ، قابىرعاسىنا قۇلپىتاس قويعىزعان. بۇل قۇلپىتاس قازiر مۇراجايدا ساقتاۋلى تۇر. وسپاننان كەيiن بiر مۇشەل ۋاقىت وتكەندە 59 جاستا، وسى جيدەبايدان 86 شاقىرىمدىق جەردەگi شىڭعىستاۋدىڭ iشiندەگi بالىقشاقپاق دەگەن جايلاۋدا اباي اتامىز ومiردەن وتەدi.

ابايدى تۋىس-تۋعانى اقشوقىعا، اكەسi قۇنانبايدىڭ قاسىنا جەرلەيمiز دەپ شەشiم شىعارعان ەكەن. اقشوقى - جيدەبايدان 70 شاقىرىمداي جەردە. سوندا اباي قايتىس بولعان جايلاۋ مەن ەكi ارالىق 150-160 شاقىرىم بولىپ كەتەدi. ول كەزدە جۇردەك كولiك جوق. سۇيەكتi الىپ جيدەبايعا جەتكەنشە، ەكi-ءۇش كۇن ۋاقىت ءوتiپ كەتەدi. اقشوقىعا دەيiن بiر-ەكi كۇندiك جول بار. ابايدىڭ قۇلاعىنان قان كەتە باستايدى. وندا اپارار بولسا، اباي اتامىزدىڭ ءمايiتi بۇزىلىپ كەتۋ قاۋپi تۇردى. سونى ويلاعان شاكارiم، ەلدiڭ يگi جاقسى، اعايىن-تۋعانىن جينايدى. «ءاي، كەشەگi تiرi كەزiندەگi جاقسى ادامدى و دۇنيەگە ساسىتىپ، بۇزىپ جiبەرۋ بiز ەمەس، بiزدەن كەيiن بۇكiل ۇرپاق كەشiرمەيتiن ۇلكەن كۇنا بولادى. سوندىقتان ابايدى بiز تەزiرەك جەر قويناۋىنا بەرەيiك، وسى وسپاننىڭ قاسىنا جەرلەيiك» دەيدi شاكارiم. نەمەرە iنiسiنiڭ سوزiنە اعايىن-تۋعان تۇگەل قارسى بولادى. «ابايعا قۇنانبايدىڭ ەنشiلەپ بەرگەن جەرi اقشوقى عوي، سوندا اپارۋ كەرەك. بۇل وسپاننىڭ ەنشiلەگەن جەرi ەمەس پە؟!» دەيدi اعايىندارى. سوندا شاكارiم ول كiسiلەرگە مىناداي باسۋ ايتقان ەكەن: «ءاي، اعايىن! ابايدان وسپاندى ءبولiپ جاراتىن ەشتەڭە جوق. سەبەبi, ەكەۋi بiر اكە، بiر شەشەدەن تۋعان. ەكiنشi, وسپان ومiردەن وتكەننەن كەيiن وسى قۇتتى قاراشاڭىراققا اباي ون جىل يەلiك ەتتi. ابايدىڭ بۇل جەردەن الار ەنشiسi بار». وسىلايشا شاكارiمنiڭ ۇيعارىمىمەن ابايدى وسپاننىڭ قاسىنا قويادى. كەيiن زيراتتىڭ باسىندا بيiكتiگi 10 مەتر گرانيت تاستان سالىنعان ەسكەرتكiش قويىلعان بولاتىن. ول ەسكەرتكiش تالاي سىنعا الىندى. ويتكەنi كەڭەس ۇكiمەتi كەزiندە ءار اۋدان، سوۆحوز ورتالىقتارىندا سول اۋىلدان سوعىسقا اتتانىپ، حابارسىز كەتكەن ادامدارعا ارنالعان ەسكەرتكiشتەر بولدى. بۇل ەسكەرتكiشتەردiڭ ءتورت جاعىنا حابارسىز كەتكەن، وپات بولعان جاۋىنگەرلەردiڭ ەسiمدەرi جازىلعان بولاتىن. ابايدىڭ باسىندا دا ءدال سونداي، تەك توبەسiندە جۇلدىزى جوق، ەكiنشiدەن، ءتورت جاعىندا كiسiلەردiڭ ەسiمدەرi ەمەس، ابايدىڭ ءتورت ولەڭi جازىلعان ەسكەرتكiش قويىلعان ەدi. بۇل ەسكەرتكiش ەگەمەندiگiمiزدi العانشا تۇردى. كەيiن كەسەنە سالىنعاندا الىنىپ تاستالدى.

 

زەرە مەن ۇلجان

 

قۇنانبايداي، ابايداي دالا الىپتارىن دۇنيەگە اكەلگەن زەرە مەن ۇلجان انالاردىڭ زيراتى جيدەباي جاقتان اباي-شاكارiم كەسەنەسiنە كەلە جاتقان جولدىڭ ورتا بەلiندە. كيiز ءۇي iسپەتتi تاستان قالانعان. بۇل ارادا ەڭ العاش قۇدايبەردiنiڭ زيراتى بولعان ەكەن. قۇدايبەردi ومiردەن قىرشىن جاس كەزىندە وتەدi. قۇنانبايدىڭ قۇدايبەردiگە ەنشiلەپ بەرگەن جەرi شىڭعىستىڭ بەر جاعىنداعى قاراشات دەگەن جەر. قۇدايبەردi قايتىس بولعاندا ول جەرگە زەرە اجە جەرلەتپەگەن ەكەن. ويتكەنi سىرتتا قالىپ قويادى، ەلەۋسiز بولادى. ءارi قۇدايبەردi - كۇڭكەدەن تۋعان جالعىز. قازاق ايتادى: «بالا بالدان ءتاتتi, نەمەرە جاننان ءتاتتi». زەرە اجە قۇدايبەردi پانيدەن وتكەندە: «تۇڭعىش سۇيگەن نەمەرەم وسى قۇدايبەردi. قۇدايبەردiنi مەنiڭ كوز الدىما وسى جەرگە جەرلەڭدەر. ويتكەنi حالىق، ەلدiڭ ورتاسى. ەكiنشiدەن، مەنiڭ باسىنا بارىپ، قۇران وقىعانىما جاقىن بولادى» دەپ، باسىنا سامان كiرپiشتەن زيرات ورناتقىزعان. كەيiن 90 جاسقا تاقاعاندا زەرە اجە «مەن ولگەندە باسقا ەمەس، قۇدايبەردiنiڭ قاسىنا قوياسىڭدار» دەپ اماناتتاعان ەكەن. سەبەبi, ول كiسiنi بۇكiل توبىقتى ەلi «كارi اجە» اتاعان عوي. «مەنiڭ باسىما وتكەن-كەتكەننiڭ ءبارi كەلiپ قۇران وقيدى. سول كەزدە جانىمدا جاتقان قۇدايبەردiنi كورەدi دە، وعان دا قۇران باعىشتايدى. مiنە، سوندا قۇدايبەردi ماڭگiلiك ولمەيدi» دەپتi زەرە اجە.

77 جاسىندا ۇلجان انا دا ومiردەن وتەدi. ول كiسi اۋىرىپ جاتقاندا مىناداي امانات ايتقان ەكەن: «مەن ولگەندە مەنi باسقا جەرگە ەمەس، زەرە ەنەمنiڭ قاسىنا قوياسىڭدار. «كەلiن ەنەنiڭ توپىراعىنان جارالعان» دەگەن. مەن ەنەمدi اتتاپ ەشقايدا كەتپەيمiن» دەپتi. مiنە، امانات نەگiزiندە ۇلجان انانى دا وسى جەرگە جەرلەيدi. بۇل - ەكi انانىڭ دا ۇلىلىق، دانالىق زەردەلiلiكتەرiنiڭ كورiنiسi عوي.

كەيiن كەڭەس ۇكiمەتi كەزiندە تابيعاتتىڭ جاۋىن-شاشىنىنا توتەپ بەرە الماي، زيراتتىڭ ەكi-ءۇش قابىرعاسى قۇلاپ قالعان. سونان كەيiن مۇحتار اۋەزوۆتiڭ 90 جىلدىق تويى قارساڭىندا، 1987 جىلى شىعىس ۇلگiسiندە ەكi انانىڭ ۇستiنەن قازiرگi مازاردى تۇرعىزعان.

ال بۇرىنعىدان امان قالعان سامان قابىرعانىڭ بەتi جاۋىن-شاشىن شايماۋى ءۇشiن بەتi جابۋلانىپ قويىلعان. ويتكەنi قانداي تاريحي دۇنيە بولسا-داعى، جاڭاسىمەن ەمەس، ەسكiلiگiمەن قۇندىلىق. بۇل ەكi اناعا قويىلعان زيراتتى كوتەرۋ بارىسىندا قۇنانبايدىڭ دا، ابايدىڭ دا قولىنىڭ تابى قالدى. ۇلتىمىز بiرەۋ زيرات كوتەرiپ جاتسا، «ساۋاپ بولادى، بiر كiرپiش قالايىن، لاي سالايىن» دەيدi.

ەكi انانىڭ قاسىندا وسىدان ەكi جىل بۇرىن قايتا قۇلپىتاس قويىپ جاڭعىرتقان ەكi زيرات تۇر. بiرەۋi, عابيتحان مولدانىڭ زيراتى. عابيتحان مولدا قۇنانبايعا ەسكiتام دەگەن جەردە مەشiت-مەدرەسە اشقىزىپ، بۇكiل اۋىل بالالارىن وقىتقان. ياعني قۇنانباي، اباي بالالارىنا، وسى وڭiرگە قالام ۇستاتقان ەڭ العاشقى ۇستازى، مەنشiكتi مولداسى بولعان ادام. ونىڭ قاسىندا جاتقان شاۋكەنباي دەگەن كiسi. شاۋكەنباي - وسپاننىڭ، كەيiننەن ابايدىڭ مالشىسى بولعان ادام. جيدەبايداعى ۇيگە ەڭبەگiمەن دە، تەرiمەن دە سiڭگەن ادام.  ونىڭ بiر ايعاعى، اباي اتامىز بiردە ۇيدەن شىعادى. سول جەردە قۇنانبايدىڭ قۇدىعى بار. 1840 جىلى قۇنانباي وسى جەرگە كەلگەندە قازعىزعان. سول قۇدىق باسىنا ساياق مالدار جينالىپ قالعاندا، شاۋكەنبايعا اباي اتامىز ايعاي سالادى: «ءاي، شاۋكەنباي، قۇدىق باسىنا مال جينالىپ قالىپتى. نەگە سۋارمايسىڭ؟»، - دەيدi. سوندا شاۋكەنباي اباي اتامىزعا قاراپ تۇرىپ: «بارىپ، بiر-ەكi قاۋعا سۋ تارتساڭ، iشiڭ كەۋiپ قالا ما»، - دەپتi. سوندا اباي اتامىز ۇيگە كiرiپ ويلانادى. «شاۋكەنباي نەگە ويدەدi?... سويتسە «شاۋكەنباي، مالعا بار»، «شاۋكەنباي، وتىن اكەل»، «شاۋكەنباي، مال سۋار»، «ە-ە، بايعۇس، جالعىز ءوزi شارشاپ، قاجىپ ءجۇر ەكەن عوي. جالعىز ۇلگەرە الماي ءجۇر ەكەن عوي»، - دەپ، قاسىنا قوسىمشا كiسiلەر الىپ بەرگەن ەكەن. مiنە، سول شاۋكەنبايدىڭ مولاسى وسى جەردە. مۇنىڭ ماڭايىندا تاعى دا قورىم كوپ. ونىڭ ءبارi ءالi بەلگiسiز، زەرتتەۋدi قاجەت ەتەدi.

 

جيدەبايداعى اباي مۇراجايى

 

ابايدىڭ كەيiنگi ون جىل عۇمىرى وتكەن مۇراجايعا باس سۇقتىق.

شىعىس قازاقستان وبلىسى اكiمدiگiنiڭ باستاۋىمەن كەلگەن بiز بۇيدالى تايلاقتاي سولاردىڭ جەتەگiندە جۇرگەن ەدiك. وبلىس اكiمدiگiنiڭ قىزمەتكەرلەرi سەمەيگە تەزiرەك جەتۋ قاجەتتiگiن، وندا قۇزىرلى ورىنداردان كەلگەن ۇلكەن مەيمانداردىڭ كۇتiپ قالعانىن جەتكiزiپ، بiزدi اسىقتىرىپ باقتى. ءۇستiرت قاراساق تا، بiر جادiگەردiڭ بايىبىنا بارعاننىڭ ءوزi بiز ءۇشiن ۇلكەن ولجا بولدى.

مۇراجاي اۋلاسىنا ەنگەن بەتتە جيەكجولدىڭ وڭ جاعىندا اباي اتامىزدىڭ بيۋستi قويىلعان ەكەن. ۇيگە جاپسارلاس سالىنعان مالقورادا اباي مiنگەن كۇيمە دوعارۋلى تۇر. شiرiمەسiن دەگەن بولۋى كەرەك، اعاشىنا قارا ماي جاعىپ تاستالىپتى.

ءۇي iشiنە ەنگەن ساتتە كوزگە وتتاي باسىلعانى، تۇرقى وزگەشە دومبىرا بولدى. كادۋiلگi - ابايدىڭ ءۇش iشەكتi دومبىراسى. اباي بۇل دومبىرانى باياۋ، شەرتiپ قانا تارتقان دەسەدi. مۇنداي دومبىرانىڭ ۇلگiسiن العاش الماتىداعى جارقىن شاكارiم اعامىزدىڭ ۇيiنەن كورگەن ەدiم. دومبىرا جانىندا عۇلامانىڭ كۇمiس قالتا ساعاتى iلiنگەن. 1909 جىلى كاكiتاي ىسقاقۇلى مەن ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ ىجداھاتتىلىعىمەن پەتەربوردا باسىلىپ شىققان العاشقى ولەڭدەر جيناعى جانە سيا ساۋىتى مەن قالامسابىن تاماشالادىق.

اباي ومiرiندە ەكi عانا فوتوسۋرەتكە تۇسكەن. بۇل سۋرەتكە اباي - 1903 جىلى ءوزiنiڭ وتباسىمەن بiرگە تۇسەدi. ياعني قايتىس بولارىنان بiر جىل بۇرىن، اق شاپان كيiپ وتىرعان سۋرەتiنە اقىن 58-دەن 59-عا قاراعان جاسىندا تۇسەدi. بۇل سۋرەتتە جانىندا ءۇشiنشi زاڭدى ايەلi ەركەجان بار. ەركەجان - ابايدىڭ امەڭگەرلiك جولىمەن العان iنiسi وسپاننىڭ ايەلi. ەركەجاندا بالا بولماعان. وسى جيدەبايداعى قىستاۋ ۇيدە اباي ەركەجانمەن ون جىل بiرگە تۇرعان. سونداي-اق قاسىندا ۇلى ماعاۋيا، نەمەرە كەلiنi كاماليا (اقىلبايدىڭ بالاسى اۋباكiردiڭ ايەلi), اقىلبايدان تۋعان پاكيزاتپەن بiرگە تۇسكەن.

سونىمەن قاتار ابايدىڭ بەت ورامالى مەن اسىل تاستان جاسالعان، ابايدىڭ ايەلدەرi تاققان اشەكەيلi بۇيىمدار، ونىڭ iشiندە سوم كۇمiستەن جاسالعان بiلەزiك، تازا التىننان جاسالعان وڭiرجاق، تۇيمە، مارجان مونشاق، قاۋسىرما، تاسپيىق تاستارىن كورۋگە مۇمكiندiك تۋدى.

اباي ءۇيiنiڭ «ۇتiگi» ساقتالعان ەكەن. سول زاماننىڭ سوزiمەن ايتقاندا -شومبال. اباي عۇمىرىندا تۇسكەن ەكi عانا سۋرەتiندە اق شاپان كيiپ وتىرادى. ءوزi ۇزىن، ءوزi اق شاپان. ياعني كۇتۋشiسi وسى شومبال ارقىلى جۇمىر تاياققا شاپاندى وراپ، قولىنا كiر شومبالدى ۇستاپ، شاپاندى ۇتiكتەگەن ەكەن. قاتتى ۇيكەگەندە فيزيكالىق زاڭدىلىق بويىنشا ۇيكەلiس كۇشi پايدا بولادى دا، اعاش شومبال ىسيدى. وسىلايشا شاپاننىڭ قىرتىسى جازىلىپ شىعادى. ياعني اباي ءۇيiنiڭ ۇتiگiن وتقا قىزدىرمايدى، سۋعا سالمايدى، تەك ەكi قولدىڭ كۇشi كەرەك.

اباي مەن ەركەجاننىڭ ايناسى، پوشىمى ءتۇرلi-ءتۇرلi ساندىقتارى دا مۇراجاي تورiندە. ول زامان كiشكەنە ساندىقشاعا اشەكەي دۇنيەلەرiن سالسا، ۇلكەن ساندىقتارعا كيiمدەرiن سالعان.

ابايدىڭ توسەك-ورنى جۇگi بۇزىلماي سول كۇيi يەسiن كۇتiپ جاتقان سياقتى. مۇندا ءتۇسi وڭعان بوزقىزعىلتىم شىمىلدىعى مەن توسەك-ورنى، جاستىعى، تۇسكيiزi تۇر. تۇسكيiزدە اباي زامانىنان كەلە جاتقان ءۇش ۇكiلi تۇمارى iلۋلi. بۇل ۇلى ويشىلدىڭ اللاعا سەنiمiن، جامانشىلىقتان ساقتا دەگەن پەيiلiن بiلدiرسە كەرەك. بiزدiڭ سيپاتتاعانىمىز ابايدىڭ وتاۋ بولمەسi.

اباي ءوزiنiڭ قالاۋى بويىنشا  ءار بولمەگە گوللاند پەشiن سالعىزعان.

بiز تانىسقان تاعى بiر بولمەسi - شوشالا. بىلايشا ايتقاندا اس بولمە. قاراعايدىڭ قارسى بiتكەن بۇتاعى سىندى ادالباقاندار قويىلعان. قىستاۋ ءۇي بولعاندىقتان مۇندا قىستا سوعىم سويادى. سوعىم ەتi وسىندا، ياعني ادالباقاننىڭ بۇتاعىندا قازى-قارتا، جال-جايا iلiنiپ تۇرادى. سونداي-اق سىرعاۋىل اعاشتاردى iلiپ، قالعان ەتتەردi سوعان iلەدi. سودان كەيiن قازاندىقتىڭ استىنا توبىلعىنى ءۇيiپ جاعادى دا، ەتتi ىستايدى. ىستالعان ەت ۇزاق ساقتالادى ءارi وتە ءدامدi بولادى.

شوشالانىڭ قابىرعاسى تاستان قالانعان. اباي ورتەڭ تاۋىنا اڭعا شىعىپ وتىرعان. شوشالا سول ورتەڭ تاۋىنان اكەلiنگەن تاستاردان سالىنعان. بiراق بۇل شوشالا 1971 جىلى اباي مۇراجايى اشىلعاندا ۇلكەن وزگەرiستەردەن وتكەن. مۇنى - حIح عاسىردىڭ توڭازىتقىشى دەۋگە دە بولادى. كiرiپ كەلگەندە ەپتەپ سالقىن، سىزداۋىت بولمە ەكەنi سەزiلەدi. قازiر تاس ەدەن توسەلگەن. ال ابايدىڭ زامانىندا ەدەنi قارا جەر بولعان. قارىن-قارىن ماي، قاپ-قاپ باۋىرساق، بارلىق اباي ءۇيiنiڭ iشiپ-جەمi, ازىق-تۇلiك وسى شوشالادا ساقتالعان.

جالپى، توبىقتى جۇرتى ءۇش بولىس ەل بولعان. ۇشەۋiندە دە ابايدىڭ ءوزiنiڭ تۋىس-جاقىندارى بولىس بولعانى تاريحتان بەلگiلi. شىڭعىستىڭ بولىسى -اباي مەن وسپان بولعان. قارامولا بولىسى - ابايدىڭ iنiسi ىسقاق بولسا، قىزىلمولا بولىسى - ابايدىڭ نەمەرە iنiسi شاكارiم بولعان. اباي ەلۋگە كەلiپ، ءوز تۋىستارىن بولىس قويعان كەزدە حالىقتىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگi جاقسارادى. ءار جەردە مەشiت-مەدرەسە اشادى. داۋ بولسا ابايدىڭ قاراسوزi ءادiل بيلiك ايتىپ، توي بولسا ابايدىڭ ءانi شىرقالىپ جاتادى. اباي قىستا سوعىمى جوققا سوعىممەن كومەكتەسiپ، كولiگi جوققا كولiك بەرiپ، وتىن-سۋ بەرiپ ەل-جۇرتتىڭ ىقىلاسىنا بولەنەدi. الايدا ابايدىڭ ۇستiنەن كورە الماۋشىلار ارىز تۇسiرەدi.

وسى كەزدە اباي اۋىلىنا سiبiر گەنەرال-گۋبەرناتورى بادەن تابە iستi تەكسەرە كەلەدi. شىڭعىس بولىسىنا كەلگەن گۋبەرناتور ابايمەن جۇزدەسەدi. بۇل 1890 جىل بولاتىن. بۇل جىلدار ابايدىڭ ورىس تiلiن جەتiك مەڭگەرiپ، عىلىمعا ابدەن بويۇسىنعان شاعى. گۋبەرناتور ونىمەن جۇمىس تۋرالى ەمەس، عىلىم تۋرالى سويلەسiپ كەتكەنiن اڭداماي قالادى. اباي قاي سالادا سويلەسە دە، گۋبەرناتوردىڭ اۋىزىن اشقىزىپ، قۇلاق قۇرىشىن قاندىرادى. وسى ساتتە ابايدىڭ عۇلاما دانالىعىنا باس يگەن دالا گۋبەرناتورى №49 جارلىعىن شىعارىپ، «شىڭعىس بولىسىنىڭ قۇرمەتتi ازاماتى، وقىمىستى عۇلاماسى - يبراھيم قۇنانبايۇلىنا» دەپ ءۇش اۋىزدى بەرەن مىلتىقتى سىيلاعان ەكەن. ابايدى قۇرتام دەپ كەلگەن گۋبەرناتور وسىلايشا اقىنعا شىن ىجداھاتىمەن قۇلاپ، سىي سىيلاپ قايتادى. مۇراجايدا بۇگiندە گۋبەرناتور سىيلاعان مىلتىق iلۋلi تۇر.

ابايدىڭ ايگەرiمگە سىيلاعان كۇمiس ەر توقىمى، ايگەرiمنiڭ جاساۋى، بiرiنشi ايەلi ءدiلدانiڭ جاساۋىمەن كەلگەن تۇسكيiز، سونىمەن قاتار اباي شاڭىراعى تۇتىنعان جەز لەگەن، جەز قۇمان، كۇمiس ساماۋرىن، اعاش ەتتاباق، اعاش ەت استاۋ، قۇرت ەزۋگە ارنالعان استاۋ، كەبەجە، قىمىز تەگەنە، ءمۇيiز وجاۋ، كەبەجەاياق تا سول زاماننىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiنەن قالعان جادiگەرلەر. بiز اباي ءۇيiنiڭ ورتالىق بولمەسi مەن جۇمىس بولمەسiن ارالادىق.

سەمەيدە ءانيار مولداباەۆتىڭ ۇيiندەگi اباي بولمەسiندە تۇرعان زاتتار قازiر وسى مۇراجايدا. مۇندا شاراينا، قابىرعا ساعات، قىزىل پۇلiشپەن قاپتالعان ديۆان، جازۋ ۇستەلi, ورىندىق، كiتاپ سورەسi بار. 1941 جىلى ءانيار مولداباەۆتىڭ ۇلى سەيiتقالي مۇراجايعا وتكiزگەن ەكەن.

ابايدىڭ جازۋ ۇستەلiنiڭ ۇستiندە دانتە الي كەريدiڭ «بوجەستۆەننىە كومەديا» كiتابى، 1900 جىلى شىققان گوگولدiڭ جيناعى، ميحايل لەرمونتوۆ، نەكراسوۆ ولەڭدەرiنiڭ تولىق جيناعى، بەلينسكيدiڭ 1860 جىلى ماسكەۋدەن شىققان «بەلينسكوگو سوچينەنيە» كiتاپتارى دا ابايدىڭ قانشالىقتى وقىمىستى بولعانىنىڭ ايعاعى.

اباي پايدالانعان زاتتار، ونىڭ iشiندە توعىزقۇمالاق، دويبى، العاشقى ەسەپ شوت، جاساندى (پروتەز) تiس اقىننىڭ جۇمىس بولمەسiندە جەر ۇستەل بەتiندە تۇر. بۇل زاتتار اباي باقيعا وزعان سوڭ ەركەجاندا بولعان ەكەن. كەيiن كاماليا 1941 جىلى مۇراجايعا وتكiزگەن.

 

P,S:

مۇراجاي اۋلاسىنان شىعا بەرiستە ۇشكiل گرانيت تاس قويىلعان. بۇل سيمۆولدىق تۇردە كارi قۇرلىقتىڭ كiندiگi دەگەن ماعىنانى بەرەدi. ياعني تاسقا «ەۋرازيا كiندiگi» دەپ قاشاپ جازىلعان. شىندىعىندا، اباي وي-ساناسى قازاق ەلiن شىعىس مادەنيەتiمەن، ەۋروپا وركەنيەتiمەن جالعاعان عاجاپ قۇبىلىس، التىن كiندiك ەكەندiگi داۋسىز.

اباي مەن شاكارiم رۋحىنا قۇران باعىشتاپ بولعان ساتتە، كەسەنە جەرiنەن بiر ءتۇپ جۋساندى ءۇزiپ الىپ، قالتاما سالعان ەدiم. ىمىرت ۇيiرiلە كولiككە مiنiپ، سەمەيگە قاراي بەت تۇزەگەندە سول جۋساندى قۇشىرلانا يiسكەدiم. قازاق دالاسىنىڭ جۋسانى... اباي ەلiنiڭ جۋسانى...

 

 

 

الماتى-سەمەي-ءبورiلi-جيدەباي-الماتى

(«الماتى اقشامى»، №73, 20-ماۋسىم; №77, 30-ماۋسىم، 2009 جىل)