ەلورداداعى №87- ءشى اباي مەكتەپ-گيمنازياسىنىڭ «ابايتانۋ» عىلىمي-تانىمدىق ورتالىعىندا اقىننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا، زامانىنا بايلانىستى قوماقتى جادىرگەرلەر قامتىلعان. وقۋشىلاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي «بالا اباي»، «اقىن اباي»، «حاكىم اباي» دەگەن تاقىرىپتارعا ءبولىنىپ، ساتىلاي تانىستىرۋ ارقىلى جان-جاقتى تاقىرىپتىق ءىس-شارالار، اشىق ساباقتار وتكىزىلىپ كەلەدى. وسى ورتالىقتىڭ «اقىن اباي» بولىمىندە ابايدىڭ بەينەسىن قارىنداشپەن سالعان پ.د. لوبانوۆسكيدىڭ كوشىرمە تۋىندىسى قويىلعان.

اباي سۋرەتىن بەينەلەۋ الەمىنە تۇڭعىش اكەلگەن پاۆەل دميتريەۆيچ لوبانوۆسكي تۋرالى كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى.

ابايدىڭ زامانىندا ساياسي جەر اۋدارىلعانداردىڭ ورتالىعى بولىپ ەسەپتەلگەن سەمەي قالاسىندا 1878 جىلى وبلىستىق ساناق كوميتەتى قۇرىلدى. ول كەزدە سەمەي وبلىسىنا – سەمەي، كەرەكۋ، زايسان، قارقارالى ۋەزدەرى قارايتىن. ساناق كوميتەتى وسى ايماقتاردى مەكەن ەتەتىن حالىقتىڭ تۇرمىسىن، شارۋاشىلىعىن، تاريحىن، مادەنيەتىن، گەوگرافيالىق جاعدايىن زەرتتەيتىن جالعىز مەكەمە بولدى.

ول كەزدە ساياسي قىلمىستى دەپ تانىلىپ، سىبىرگە جەر اۋدارىلعان ورىس، ۋكراينا، بەلورۋس، پولياك، جانە تاعى باسقا ۇلتتاردىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ ۇلكەن توبى سەمەي قالاسىندا بولاتىن. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى رەسەيدىڭ ءىرى قالالارىنداعى جوعارى دارەجەلى وقۋ ورىندارىندا ارقايسىسى ءارتۇرلى ماماندىق الۋعا دايارلانىپ جۇرگەن الدىڭعى قاتارداعى ستۋدەنتتەر ەدى.

1884-1887 جىلدىردىڭ اراسىندا ساياسي قۋعىن كورگەندەر سەمەيگە كەلگەندە ابايدىڭ 40 جاستان جاڭا اسقان شاعى. ولاردىڭ ارقايسىسى 2-3 جىلدان ارتىق بۇل وڭىردە تۇراقتاي الماسا دا از ۋاقىت ىشىندە اباي ءوزىنىڭ كەمەلىنە ابدەن كەلگەن، ورىسشا ساۋاتتى، باتىستىڭ، شىعىستىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىمەن تانىس، قوعامدىق ومىرگە بەلسەنە ارالاسقان جان-جاقتى قازاق ەكەنىنە تاڭ قالدىرادى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كورنەكتى، اسا تالانتتى، تەرەڭ بىلىمدىلەرى ە. پ. ميحاەليس، ن. دولگوپولوۆ، ت.ب. قاتار پاۆەل دميتريەۆيچ لوبانوۆسكي دە بولدى. ول ايداۋ جازاسىن 1884 ج. تامىز ايىنا دەيىن وسكەمەن ۋەزىندە وتكىزىپ، ودان سەمەيگە اكەلىنگەن ۋاقىتتا ابايمەن تانىسادى. تالانتتى سۋرەتشى ابايدىڭ ءبىلىمى مەن تالانتىنا باس ءيىپ، دوستىق سۇيىسپەنشىلىك تانىتادى. ابايدىڭ پورترەتىن قارىنداشپەن سالىپ، قالاداعى ولكەتانۋ مۋزەيىنە تاپسىرادى. سۋرەتتە دوڭگەلەك ءجۇزدى، سەلدىر مۇرتى مەن ساقالى جيناقى، جاراسىمدى ، قازاقى شاپان كيگەن تاقيالى قازاقتىڭ تەرەڭ ويعا شومىپ وتىرعان بەينەسى تۇسىرىلگەن.

پورترەتتىڭ سىرتىندا: «يبراگيم قۇنانباەۆ – سەمەي ۋەزى شىعىس بولىسىنىڭ قازاعى. قازاق دالاسىندا ەرەكشە بەلگىلى قۇنانباي وسكەنباەۆتىڭ بالاسى. ءوزى دە جەتكىلىكتى مولشەردە ايگىلى ادام. ءوز حالقىىنىڭ ادەت-عۇرپىنىڭ بىلگىرى. قازاقتار ورتاسىندا ۇلكەن ىقپال يەسى. قىرىق بەس جاستا. وبلىستىق ستاتيستيكالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى» - دەپ جازىلىپ اۆتوردىڭ قولى قويىلعان. 1887 ج. دەگەن بەلگىسى بار. پورترەتتىڭ كولەمى 30-40 سانتيمەتر، جىلتىر كارتون قاعازعا سالىنعان. ابايدىڭ بۇل پورترەتى كورمەدەن ورالعان سوڭ، كوپ جىلدار سەمەيدەگى ولكەتانۋ مۋزەيىندە ساقتالىپ، 1940 جىلى سەمەيدە ابايدىڭ رەسپۋبليكالىق ادەبي-مەموريالدىق مۋزەيى اشىلعاندا اقىن مۋزەيىنە قايتارىلدى. سودان بەرى مۇراجايدىڭ قۇندى مۇراعاتتارىنىڭ قاتارىندا تۇر.

بۇل ابايدى بەينەلەگەن سۋرەت ونەرىنىڭ ەڭ العاشقى تۋىندى. پ.د.لوبانوۆسكي ابايدى كوزىمەن كورىپ، پىكىرلەس بولا ءجۇرىپ، اسا ىجداحاتتىلىقپەن سالعان ونەر تۋىندىسىندا قۇنانباي مەن ابايدىڭ قازاق دالاسىنا تانىمال، ىقپالدى تۇلعالار ەكەنىن جازادى. اباي قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرپىنىڭ بىلگىرى ەكەنىن، عالىم ادام ەكەنىن جازعانىنا قاراي ابايدى كوپ زەرتتەگەن، جەتە بىلگەن دەپ تانۋىمىز قاجەت.

پ.د.لوبانوۆسكيدىڭ بۇل ەڭبەگى سەمەيدىڭ ولكەتانۋ مۋزەيىنە وتكىزىلەدى.
1887 ج. 7 قاراشادا ستاتيستيكالىق كوميتەتتىڭ ءماجىلىسى بولادى. وندا ءسىبىر – ورال عىلىمي وندىرىستىك كورمەسىنە ەكسپوناتتار دايارلاپ جىبەرۋ ماسەلەسى قارالادى. ابايدىڭ پورترەتى سول كورمەگە قويىلۋعا شەشىم شىعادى.
سونىمەن پ.د.لوبانوۆسكي سالعان اباي پورترەتى كورمەگە قاتىسىپ، بۇكىل ءسىبىر مەن ورالدى ارالاپ قايتادى. بۇل ابايداي قازاق اقىنىنىڭ كوزى تىرىسىندە كورگەن العاشقى قۇرمەتى ەدى. قازاقتىڭ كەڭ ساحاراسىنداعى اباي سىندى دانىشپان اقىن، قوعام قايراتكەرىمەن رەسەي حالقىنىڭ پ.د.لوبانوۆسكي سالعان پورترەتى مەن ونىڭ جازعان تۇسىنىكتەمەسى ارقىلى العاش تانىسۋى بولدى.

ابايدى بەينەلەگەن سۋرەت ونەرىنىڭ العاشقى تۋىندىسى، سۋرەت اۆتورى پ.د.لوبانوۆسكيدىڭ تۇسىنىكتەمە رەتىندە جازعان جازباسى اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە جازبا ادەبيەتىندە دە العاشقى لەبىز ەدى.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz