اڭگىمەنى قازاق كينوسىنىڭ كۇن ساناپ قاناتىن كەرىپ كەلە جاتقاندىعىنان، ولاردىڭ شەتەلدەردە ۇيىمداستىرىلاتىن ۇلكەندى-كىشىلى بايگەلەردە بىرىنەن ءبىرى اسىپ سىيلىق الىپ جۇرگەندىگىنەن، جەكە كينوستۋديالاردىڭ دا وركەندەپ كەلە جاتقاندىعىنان، بولماسا سوڭعى جىلدارى مەملەكەت مول قارجى ءبولىپ، «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى شىتتاي جاڭالانعاندىعىنان باستاپ كەپ جىبەرۋگە بولار-اق ەدى. بىراق، قازىرگى قازاق كينوسى جايىندا ءسوز قوزعاي باستاساڭ، قالام ۇشىنا الدىمەن كوپشىلىك كورەرمەن قاۋىمنىڭ كوڭىل-نازى، كوپ سۇراعى ورالادى. اتتاپ كەتە المايسىڭ. اينالىپ وتە المايسىڭ. ءبارىن تىزبەلەپ وتىرۋ تاعى مۇمكىن ەمەس. نەگىزگى ءتۇيىن - بۇگىنگى قازاق كينوسىنداعى ۇلتتىق بولمىستىڭ كەمشىندىگى. بەتىمەن كەتكەن بەيادەپ كارتينالارعا شامىرقانىس. ۇلت پەن ۇيات ماسەلەسىندە تامىر تەپسىنتكەن نامىس. تالاس-تارتىس. مۇنداي ناز-نالانىڭ بوگەۋىن اعىتپاي-اق قويالىق. ءبىزدىڭ ماقسات، ەكى اراداعى وتتى شالانى قاعىستىرىپ قويىپ، جالىنىنا الاقان قاقتاپ وتىرۋ ەمەس.

اڭگىمەنى قازاق كينوسىنىڭ كۇن ساناپ قاناتىن كەرىپ كەلە جاتقاندىعىنان، ولاردىڭ شەتەلدەردە ۇيىمداستىرىلاتىن ۇلكەندى-كىشىلى بايگەلەردە بىرىنەن ءبىرى اسىپ سىيلىق الىپ جۇرگەندىگىنەن، جەكە كينوستۋديالاردىڭ دا وركەندەپ كەلە جاتقاندىعىنان، بولماسا سوڭعى جىلدارى مەملەكەت مول قارجى ءبولىپ، «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى شىتتاي جاڭالانعاندىعىنان باستاپ كەپ جىبەرۋگە بولار-اق ەدى. بىراق، قازىرگى قازاق كينوسى جايىندا ءسوز قوزعاي باستاساڭ، قالام ۇشىنا الدىمەن كوپشىلىك كورەرمەن قاۋىمنىڭ كوڭىل-نازى، كوپ سۇراعى ورالادى. اتتاپ كەتە المايسىڭ. اينالىپ وتە المايسىڭ. ءبارىن تىزبەلەپ وتىرۋ تاعى مۇمكىن ەمەس. نەگىزگى ءتۇيىن - بۇگىنگى قازاق كينوسىنداعى ۇلتتىق بولمىستىڭ كەمشىندىگى. بەتىمەن كەتكەن بەيادەپ كارتينالارعا شامىرقانىس. ۇلت پەن ۇيات ماسەلەسىندە تامىر تەپسىنتكەن نامىس. تالاس-تارتىس. مۇنداي ناز-نالانىڭ بوگەۋىن اعىتپاي-اق قويالىق. ءبىزدىڭ ماقسات، ەكى اراداعى وتتى شالانى قاعىستىرىپ قويىپ، جالىنىنا الاقان قاقتاپ وتىرۋ ەمەس.

كەز كەلگەن دۇنيەنى سىناسا جەرگە تىعىپ، ماقتاسا اسپانعا شىعارىپ ءجى­بەرۋ ادىلدىك تۇرعىسىنان سويلەگەنگە جاتپايدى. ادىلدىك دەگەندى حاكىم اباي «ءار نەگە ءدال وزىندەي باعا بەرمەك»، دەيدى. بۇنى اردەمەگە باعا بەرىپ، پىكىر ايتاتىن سىنشىعا عانا ەمەس، رەجيس­سەردىڭ كينوداعى ءار دەتالىن تاپ باسىپ تانىپ، وعان ءدال ءوزىنىڭ باعاسىن بەرىپ، شىنايى ءمانىن اشىپ كورسەتە الۋىنا دەيىن قاتىستى ءسوز دەۋگە بولادى. بۇل، ەڭ الدىمەن، رەجيسسەردىڭ، ستسەناريشىنىڭ، ءتىپتى، كەز كەلگەن شىعارماشىلىق يەسى­نىڭ ءوز تۋىندىسىنا دەگەن ادىلەتتىلىگى. ال اركىم ءوزىنىڭ ءالى جەتكەن جەرگە دەيىن عانا ادىلەتتى بولا الادى، دالدىكتى سوعان دەيىن عانا ۇستاي الادى. ارى قاراي «ارتىق قىلۋ» باستالماق.

سونىمەن، قازاق كينوسىنىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيىن ءالىمىز جەتكەن جەرگە دەيىن از-كەم ءسوز قىلۋدى ماقسات ەتتىك. اڭگىمەنى ەلىمىزدەگى ءتۇرلى مەرەكە-مەيرامدار كە­زىندە بولاتىن «قازاق كينوسىنىڭ ون­كۇندىگى»، «قازاق كينوسىنىڭ كۇندەرى»، «قازاق كينوسىنىڭ اپتالىعى» دەگەن سەكىلدى ارنايى باعدارلامالاردان باس­تاساق. باسقالارعا قالاي ەكەنىن قايدام، وسى ءبىر ءسوز تىركەستەرى ءبىزدىڭ قۇلاققا «قازاق بويىنداعى قازاقىلىقتىڭ ون­كۇندىگى» دەگەن سەكىلدى ىڭعايسىز ەس­تىلەدى. انىعىندا، قازاق مەملەكە­تىندە ايتىلىپ جاتپاي-اق، جىل بويى قازاق كينوسىنىڭ كۇندەرى بولۋى ءتيىس قوي. ءوزىمىز بىلەتىن وزگە ەلدەردە تۇگەل سونداي. «جاپون كينوسىنىڭ قازاقستان­داعى ونكۇندىگى» نەمەسە «قازاق كينو­سىنىڭ فرانتسياداعى اپتالىعى» دەسە ورىندى-اق. ءار قازاقتىڭ ۇيىندە جىل بويىنا وزگە جۇرتتىڭ كينوسى سايران سالىپ، مەرەكە-مەيرامداردا عانا سىرتتان كەلگەن قوناقتاي بولىپ «قازاق كينوسىنىڭ كۇندەرى» ءوتۋى - كورەر كوز، ەستىر قۇلاققا ەرسى ەمەس پە؟! جانە ول كۇندەرى مىندەتتى تۇردە بۇكىل قازاق كورەرمەندەرى وزدەرىنىڭ ابدەن جاتتاپ العان «قىز جىبەك» پەن «مەنىڭ اتىم - قوجانى» قايتا ءبىر پىسىقتاپ الۋعا تۋرا كەلەدى. وسى كينولاردى ءار كورگەندە ءبىر قۇپياسى اشىلىپ وتىراتىن ەتىپ جاساپ قويعانداي اسەر قالدىرادى. ءوت­كەندە عانا كورگەنسىڭ، مىنە، تاعى كورىپ وتىرسىڭ. ەندى، الگى ويدان ورىپ، قىردان قىرىپ، ارتىنان قۋىپ جەتە الماعان جۇلدەنى الدىنان توسىپ، قۇرىقتاپ جۇرگەن كەيىنگى كەزدەگى «ءبىرتۋار» كينولار قايدا؟ ءبىز ولار نەگە قويىلمايدى دەپ وتىرعان جوقپىز، ارينە، نەگە كوپشىلىك كورەرمەننىڭ ەسىندە قالىپ، تىم بولماعاندا كەلەسى مەرەكەلەردە اسىعا كۇتىپ وتىرارداي كوڭىل جاۋلامايدى؟ بۇل جاعداي - كوپ ماسەلەنىڭ ءبىر كورىنىسى. باعامداپ كورەلىك.

قازىرگى قازاق كينوسى فەستيۆالشىل بولىپ العانى راس. ونى جامان دە­مەيمىز. بىراق، فەستيۆالدىڭ دە فەس­تيۆالى بار، ولاردىڭ پيعىل، ماقساتتارى دا ءار ءتۇرلى. ءار فەستيۆال ءوز ماقساتىنا كەرەك كينوتۋىندىسىن تاڭداپ جۇلدە بەرەدى. سوندىقتان بۇل كۇندە فەستيۆالدەردەن جۇلدە الۋ وڭاي دا ەمەس، قيىن دا ەمەس. ماقساتىن ءدوپ باسساڭ بولعانى، سەركەدەي ماڭىراپ العا وزاسىڭ. سوڭعى ءۇش-ءتورت جىلدا فەستيۆالگە قاتىساتىن قازاق كينولارى «ارۋلار بايقاۋىنا» باراتىنداي جا­لاڭاشتانىپ، ەل بەتىنە شىركەۋ بولارداي ءار ءتۇرلى ەرسى قىلىقتارىمەن تانىمال بولا باستاۋىنان دا بىردەڭەلەر اڭعا­رۋىڭىزعا بولادى. شەتەلدەن جۇلدە الىپ كەلسە بولدى، شەدەۆر ساناپ ءبىز وتىرامىز. جانىمىزعا جاقىندىعىنان نەمەسە ىزدەگەنىمىزدى تاپقاندىعى­مىز­دان ەمەس، فەستيۆالدە سىيلىق العانى ءۇشىن كەرەمەت دەيمىز. ۇلتتىڭ ءدىلى، تاريحى، مۇڭى، قۋانىش-قايعىسى، ارمانى، مۇراتى قايدا؟ بۇلار جايىندا كينو ءتۇسىرىپ جۇرگەن ءبىرلى-جارىم رەجيسسەرلەر كوبىنەسە فەستيۆال اياسىنان تىس جەردە.

ەشكى سۇيرەپ ەۋروپانى شارلاپ شىقتىق. جۇلدەدەن جۇلدە قويعان جوق. «تيۋلپان» دەپ اتالاتىن ءبىر كينونىڭ فەستيۆالدەردە العان سىيلىعىن ساناپ كورىڭىز. تسيۋريحتەگى كينوفەستيۆالدە گران-پري العان - «تيۋلپان»، مون­رەالداعى باسەكەنىڭ ۇزدىك ءفيلمى اتالعان - «تيۋلپان»، تۇركيانىڭ بۋرساداعى فەستيۆالىندە رەجيسسۋراسى ءۇشىن ماراپاتتالعان - «تيۋلپان»، كوتبۋستەگى كينوفەستيۆالدە گران-پري العان - «تيۋلپان»، فرانتسيانىڭ ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ ارنايى جۇلدەسىن العان - «تيۋلپان»... س.دۆورتسەۆويدىڭ بۇل كينوكارتيناسىنىڭ باياندايتىنى - ەن دالادا مال باققان قازاق قىزىنىڭ (تيۋلپان دەگەن قىزدىڭ اتى، ايتپاقشى) سىركەسىن سىعىپ، قانىن جالاپ، ءۇي ىشىنە دارەت سىندىرعانى سىندى ارەكەتتەرى. قالعانىن سوعان دەيىنگى جانە سودان كەيىنگى كورىنىستەر دەپ ايتا بەرۋىڭىزگە بولادى. ال بىزگە ەڭ اۋەلگى كەرەگى جۇلدە ەمەس، كينونىڭ ءوزى ەدى عوي...

وسىندايدا، تۇسىرگەن كينوسىن كورىپ وتىرىپ شاكەن ايمانوۆ، ابدوللا قارساقباەۆتى: «تىرىسىندە ءبىر كورەر مە ەدى» دەپ تامساناتىنىمىز ەسكە تۇسەدى. و كىسىلەرگە دەگەن وسىنشالىق سۇيىسپەن­شىلىك ولاردىڭ العان جۇلدەسىنەن ەمەس، قالدىرعان ونەر-ونەگەسىنەن ەكەن. ءماجيت بەگالين: «مەن فيلمدi قازاق كورەرمەندەرi ءۇشiن تۇسiرەمىن. ەڭ اۋەلi مەنiڭ فيلمiمدi ءوز ەلiم قابىلداۋى كەرەك. سودان كەيiن وزگە جۇرت مويىنداسىن»، -دەپتى. بىزگە كەرەگى دە وسى ەدى. وكىنىشكە قاراي، ونى وزىمىزدەن ەمەس، وزگەلەردەن كوپ كورەمىز. بۇگىندە كوپ ەلدەردە جەكە رەجيسسەر عانا ەمەس، تۇتاس جۇيە ەڭ اۋەلi ءوز ەلىنىڭ iشكi رىنوگىنا جۇمىس iستەيدى. وعان مىسالدار جەتەر­لىك. الىستى ايتپاعاندا، ىرگەلەس وتىر­عان وزبەكستان، تاجىكستان، ازەربايجان، گرۋزيا، تۇركىمەنستان، تۇركيا ەلدەرى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق كەلبەتىن كەستەلەيتىن تۋىندىلار جاساۋدى باستى نىسانا ەتىپ جۇمىس ىستەۋدە. ونىڭ ناتيجەسىن، ارينە، ەلى كورىپ وتىر. جانە ولار سول سەبەپتى كوشتەن قالىپ قويعان جوق. وزدەرى دە ۋىزعا جارىپ، «الەمدىك دەڭگەيگە» دە سارقىت ىشكىزىپ ءجۇر. بۇل مىسالدار ازدىق ەتەدى دەسەڭىز، جىلىنا 300-دەن اسا كينوونiم شىعاراتىن رەسەيدىڭ ءوزىن عانا ەمەس، اينالاسىن قوسا شارپىپ وتىر­عانىن ايتايىق. ءۇندiستاننىڭ جىلاي ءجۇرىپ بيلەپ، جىرلاي ءجۇرىپ توبەلەسەتىن تالاي كينوسى ايدالادا جاتقان ءبىزدىڭ كوز جاسىمىزدى ءبىر-ءبىر سىعىپ الۋى­مىز­عا سەبەپ بولعانىن ەسكە الىپ قويىڭىز. ءتىپتى، ولار حالقىنىڭ تۇرمىس جاعداي­لارىنىڭ اۋىرلىعىن، كەدەيلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، قانشا قيىندىققا ۇشىراسا دا، سوڭىندا قالايدا جەڭىسكە جەتەتىن كەيىپ­كەرلەر سومداپ، ءوز حالقىنا ءۇمىت، جىگەر سىيلايدى. ءسويتىپ، كينوداعى باس  كەيىپ­كەر سوڭىندا مۇراتىنا جەتەتىن ء(بىزدىڭ ەرتەگىلەر سەكىلدى) مەلودراما جانرىن وزدەرى جەكە يەلەندى. قازىر بۇكىل الەمدەگى كينو سالاسىنداعى وقۋ ورىندارىندا ءۇندىستاندى مەلودراما جانرىمەن قوسا ايتادى. ولار اۋىر قيىن­دىق استىنداعى ميلليونداعان حالىق بۇنداي فيلمدەردى كورۋ ارقىلى رۋحاني ازىقتانىپ، ءومىر سۇرگەنىنە كوز جەتكىزدى. بۇل ەل قازىر دە ءوز ىشكى قاجەتىن ءوزى قامداپ وتىر.

ال بۇگىندە ەلىمىزدىڭ كينو كەڭىستى­گىندە 94 پايىز شەتەلدىك كينو ونىمدەر مەن 6 پايىز قازاقستاندىق تۋىندىلار جارىسقا تۇسۋدە. مۇنىڭ ءوزى سوڭعى ەكى جىل ىشىندە 3 پايىزدان جوعارى قار­قىن­مەن كوتەرىلگەن. ەندى وسى 6 پايىزدى جاڭا عانا ايتقان رۋحاني، ۇلتتىق ولشەمدەرگە سالىپ كەپ جىبەرسەك قانشاسى بار، قانشاسى جوق بولىپ شىعاتىنىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن.

دەسە دە، مىسىقتاي كوز جۇمىپ، مىس­قىلداي ءسوز قۋىپ، اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتپەك ويىمىز جوق. جەكەمەنشىك كينوستۋديالار ءونىمى بولسىن، «قازاق­فيلم» ءونىمى بولسىن سوڭعى جىلدارى تۇسىرىلگەن ءبىراز كينوكارتينالاردىڭ جۇرت كوڭىلىنەن شىعىپ، كينو سىنشى­لاردىڭ دا وڭدى باعاسىن الىپ جۇرگەنىن بىلەمىز. ولار «مۇستافا شوقاي»، «قوش بول، گۇلسارى»، «ساردار»، «ءبىرجان سال»، «بالالىق شاعىمنىڭ اسپانى»، «شۇعا» جانە وسى كۇننىڭ وقيعالارىنا قۇرىلعان «اكەم ەكەۋىمىز»، «ءسىز كىمسىز، كا مىرزا؟»، «اداسقاندار»، «اعايىن­دىلار» سەكىلدى تۋىندىلار.

«اعايىندىلار» دەمەكشى، وسى ارادا قازاق تەلەارنالارىندا تاپشىلىق تانىتىپ وتىرعان قازاق سەريالدارى جايىنداعى ماسەلەنىڭ قاندى ءىرىڭى بۇرق ەتە قالادى. ويتكەنى، حالقىمىزدىڭ باسىم بولىگى، سونداي-اق، سپۋتنيكتىك تەلەارنالارعا قولى جەتە الماعان بولىگى كينوتەاترى كەڭەس وداعىمەن بىرگە قۇلاپ قالعان اۋىلدى جەرلەردە تۇرادى. ەندى ونىڭ ورنىن تەك تەلەارنالار تولىقتىرادى دەگەن ءسوز. رەجيسسەر­لەرىمىز فەستيۆال قۋالاپ ءجۇرىپ الىستاپ كەتكەنىمەن، اۋىلدار ءوز ورنىندا دەيىك. حالقى دا سوندا ءومىر سۇرۋدە. ءانشى-ءبيشىنىڭ ىرتىڭ-جىرتىڭىنا ءاب­دەن «تويىپ» وتىرعان ولارعا ەندى ءتالىمى كۇشتى، تاربيەسى مول، كۇندەلىكتى ءومى­رىنىڭ ايناسى ىسپەتتى سەريالدار قاجەت. ول وزىمىزدە جوق بولسا قايتپەكپىز؟ وزگە جۇرتتىڭ تاريحى مەن سالت-سانا، بولمىس-ءبىتىمىن «ۇگىتتەپ» وتىرعاننان باسقا امالىڭ جوق. وسى كۇنى تەلە­ارنالاردىڭ بەلگىلى ءبىر ۋاقىتىن «جاۋلاپ» العان وزگە ەلدەردىڭ سەريالدارى وسى قاجەتتىلىكتىڭ ورنىن تولتىرۋعا جاراپ باعۋدا. ال ءوزىمىزدىڭ سەريالدار ساناۋلى عانا. ساناۋلىنىڭ ءوزى كوڭىلىڭدى كونشىتپەيتىن قويىرتپاق دۇنيەلەر. ويتكەنى، قازاق قوعامىنىڭ ناقتى ءبىر قىرىن نەمەسە قازاقتىڭ ءوز بولمىسىن جاساندىلىقتان ادا كارتينالارمەن حالقىمىزدىڭ وزىنە كورسەتكەن بىردە-ءبىر ۇزاق سەريال جوق. اينالاسى 4-5, ايتپەسە 10-15 سەريالى فيلمگە دارىگەر، مۇ­عالىم، ۇششقىش، عالىم، مۇگەدەك، مولدا، ءانشى، ماسكۇنەم، قوعام قايراتكەرى، ت.ب بەينەلەرىن تىقپالاۋ شىنىندا دا قويىرتپاق جاساۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى. ءبارىن ايتام دەپ ءبىرىن دە ايتا الماۋ دەيدى مۇنى. سەنبەسەڭىز، و باستاعى «توعىسقان تاع­دىرلار» دۇنيەسىنەن باستاپ، وسى كۇنگى «بو­لاشاققا» دەيىنگى قازاق سەريالدارىن قازاقتىڭ ءوزى نەگە قىزىعىپ كور­مەي­تىنىن ويلاڭىز. كينوتانۋ ساباعىنان شاكىرت تاربيەلەيتىن ءبىر اپايىمىزدىڭ: «وسى ءبىزدىڭ قازاققا سەريال جاراسپاي ما، قالاي ءوزى؟» دەپ ازىلدەگەنى بار ەدى. بۇل ءازىلدىڭ ار جاعىندا كوپ ماسەلە جاتىر. بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ سەريال ءتۇسىرۋ تاجىريبەمىز از. ەكىنشىدەن، كوپتەگەن رەجيسسەرلەردىڭ ونى مەنسىنبەيتىنى بار. «مەنسىنىڭ­كى­رەيتىندەرى» ۇلتتىق بولمىسىمىزدى تاپ باسىپ تاني الماۋدا. ەندى، وسى ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءبىر-اق جولىن ايتايىق. سەريالدار كوپتەپ ءتۇسىرىلۋى قاجەت. سەريال­دىڭ قاراپايىم حالىق­تىڭ رۋحاني ازىعى ەكەنىن تۇسىنەتىن كەز جەتتى دەپ ويلايمىز. رۋحاني ازىقتى مولايتىپ وتىرۋ ارقىلى عانا ءار سەريالدى ءوز جۇگىن ءوزى ارقالايتىنداي ەتىپ جاساۋعا بولادى. بۇگىنگى كورەيا، قىتاي، تۇركيا بۇل وتكەلەكتەردەن وتكەن. سوندىقتان جاقسى ما، جامان با، سەريالدار ءتۇسىرىلىمى كوبەيە بەرسە، ءبىز دە از جىلدىڭ ىشىندە «سەريال جاراساتىن» ەلگە اينالىپ شىعا كەلەرمىز.

تىزبەكتى فيلمدەر (سەريالدار) جايىن­داعى ويىمىزدى وسى ارادان توق­تاتا تۇرىپ، جوعارىدا اتالعان ماقتاۋلى كينوكارتينالاردىڭ ىشىندەگى بىرىنە وقىر­مان نازارىن اۋدارعىمىز كەلەدى. ول - «ءبىرجان سال». دوسحان جولجاقسىنوۆ پەن رىمبەك الپيەۆ رەجيسسەرلىك ەتكەن بۇل فيلم، ەڭ الدىمەن، ءوزىنىڭ تاريحي سيپاتىن تولىعىمەن اشا ءبىلدى. فيلم باسىندا تازى جۇگىرتىپ، قىزىقتاپ قۋىپ جۇرگەن كوك­جالدارىن اق پاتشانىڭ اسكەرلەرى مىل­تىقپەن اتىپ قۇلاتىپ، «بۇلار ەركىن وسكەن كوشپەندى حالىق» دەپ كۇلىسىپ كەتۋىمەن باستالادى. فيلم سوڭىن الا ءبىرجان پوشتابايدان قامشى جەگەندە ۇزەڭگىلەس جولداستارى ورىس ويازدان تورەلىك سۇراي بارعانى جانە قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى تۇگەل سول ۇيگە يمەنە كىرىپ كوڭىلىن اۋلاۋعا جانتالاسقانى كورسەتىلەدى. بۇل، اشىعىن ايتقاندا، قازاق حالقىنىڭ بوداندىقتى قابىلداپ الۋ كەزەڭى ەدى. ءتىپتى، ءبىرجان دا سول قايقى مۇرت گەنەرالدىڭ قۇلاعىنا جاعىمدى ءۇن تىڭداتۋ ءۇشىن قولقالانىپ شاقىرىلىپ وتىر. ءبىرجاننىڭ: «قازاق قارتايىپتى، ءبارى ءپاس، ءبارى ەڭكىش!» دەپ قارا ءتۇندى قاق جارعان ايقايى شىندىعىندا، وتارلىقتىڭ بۇعاۋىنان بۇلقىنعان حالىقتىڭ اششى وكسىگى ەدى. ول فيلمدە ۇشقارى دا، جاسىرىن دا ەمەس سول كەزدىڭ شىندىعىن ءدال باسۋىمەن ءساتتى شىققان.

ەكىنشىدەن، بۇل فيلمدەگى كورسەتىل­گەن سول ۋاقىتتاعى سالدار ءومىرىنىڭ كورىنىسىن قازاق كينوسىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان جەتىستىك دەۋگە بولادى. سەبەبى، كوشپەندىلىك ءومىردى كورە قالعان ءبىزدىڭ ءوزىمىز بۇرىنعى سال-سەرىلەردىڭ اۋىلعا قالاي كەلەتىنىن، قاسىنداعى نوكەرلەرى قالاي كيىنەتىنىن، بادىك دەگەننىڭ كىم ەكەنىن ءار كىتاپتان وقىپ، ءار ءتۇرلى ەلەستەتىپ جۇرگەنىمىز بولماسا، ناقتى بىلمەۋشى ەدىك. «سالدار التى قىردىڭ استىنان ءان سالادى ەكەن، قىز-كەلىنشەك جينالىپ بارادى ەكەن، ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ سۇلۋى سالدىڭ اتىنىڭ سۋلىعىنان ۇستاپ ءتۇسىرىپ الادى دەيدى...» دەگەندەردى ەرتەكتەي ەلەستە­تۋشى ەدىك. «ءبىرجان سالدى» كورگەندە ەرتەگىدەگى ارمانىمىز شىنعا اينال­عانداي قۋاندىق. سالدىڭ تىزگىنىن ءوز قولىمىزبەن ۇستاعانداي كوڭىلىمىز كون­شىدى، سال-سەرىلەر ءومىرى جايلى ويىمىز ورنىقتى. بۇنى قازىرگى قازاق بالاسى­نىڭ تاريحي ساناسىنىڭ جاڭعى­رۋىنا قوسىلعان ولشەۋسىز ۇلەس دەۋگە بولادى.

ۇشىنشىدەن، ۇلت بولمىسى، ءسوز قۇدىرەتى، كىسىلىك، كىشىلىك سيپاتتاردى ايشىقتى بەرە بىلگەن. فيلمدە ءوز اراسىنان سايلاۋسىز شىققان بيلەرىنىڭ ءسوزى زاڭ ەسەپتەلىپ، حالىق وعان قارسى كەلمەي سوزگە توقتايتىن اسىل قاسيەتىمىز قايتا جاڭعىرادى. بۇگىندە بۇل مىنەزگە قا­زاقتى قويىپ بۇكىل ادامزات ءزارۋ. سوزدەن جەڭىلىپ، وعان ىسپەن قارىمجى قايتارۋ ناعىز كىسىلىك بەلگىسى ەدى.

ءان سالۋ، عاشىق بولۋ، اعا-ءىنى ارا­سىنداعى داۋ-داماي شىنايى تاريحي جاعداي. باستى ماسەلە بۇلار دا ەمەس. ماسەلە سالدىق داۋرەننىڭ، دالا ەركىندىگىنىڭ سوڭعى رەت تۇياق سەرپۋىندە: جازىلماعان دالا زاڭىمەن ءومىر كەشكەن اسقاق ءبىرجاننىڭ: «جانبوتا وسى ما ەدى ولگەن جەرىم، كوكشەتاۋ بوقتىعىنا كومگەن جەرىڭ، كىسىسىن ءبىر بولىستىڭ بىرەۋ ساباپ، بار ما ەدى ستاتيادان كورگەندەرىڭ؟!» دەپ ەستاندى، شاراسىز حالدە وزىنە جات «ستاتياعا» جۇگىنۋىندە...

نەبىر ونەر تۋىندىسى ادام قولى­نان شىققان سوڭ كەمشىلىكسىز بولمايتىنى سەكىلدى، ۇساق-تۇيەك كەمشىلىك مۇندا دا بار. ونى بىرەۋلەر دۇرىسقا ساناپ جاتار، ول اركىمنىڭ ءوز دارگەيىندەگى شارۋا. الايدا، ءبىز ءفيلمنىڭ مۋزىكاسىنىڭ باستان-اياق پيانينو اسپابىنىڭ ۇنىمەن ورىلگەنىنە «اتتەگەن-اي» ايتامىز. ءاسى­رەسە، سول كەزەڭدەگى قازاق دالاسىنىڭ قا­مىرىقتى كۇيىن بەينەلەۋگە بۇل اسپاپ­تىڭ ءۇنى تىپتەن قاجەت ەمەس ەدى. شىندى­عىندا، قازاق پەن دالانىڭ ۇندەستىگى قو­بىزدىڭ قىرىق ىشەگىنىڭ ءبىر تال قىلىن­دا، دومبىرانىڭ توعىز پەرنەسىنىڭ تول­عا­مالى ءبىر يىرىمىندە عانا جاسىرىنىپ جاتقان-دى. باسىپ قالسا بولعانى، سارى­ارقانىڭ تاۋ-دالاسى قازاقتىكى ەكە­نى راس بولسا ءوزى-اق ءيىپ، جايىلىپ سالا بەرەر ەدى. بوزداپ قويا بەرەر ەدى. ونىسى قازاقتىڭ جانىمەن قاپىسىز تابىسىپ، الپىس ەكى تامىرىن قۋالاپ اعار ەدى. ەندى ءفيلمنىڭ ءالى دە جەتكىزە الماعان نازىك تۇستارىن وسى ءۇن ارقىلى كورەر­مەن تۇلا بويىمەن ءوزى-اق سەزىنەر ەدى.

وقيعاسىن ءوڭى ءتۇڭىل تۇسىندە جاڭىل­ماستاي بىلەتىن «قىز جىبەك» ءفيلمىن قازاق بالاسى نەگە قايتا-قايتا كورە بەرەدى؟ وندا ءدال وسىنداي سىر جاتىر. فيلم مۋزىكاسىن جازعان نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ تىلسىم تۇڭعيىعى. اق­قۋلاردىڭ قيقۋى، دومبىرانى توبەسىنە كوتەرىپ اتتىڭ شابىسىمەن ۇندەستىرە بەبەۋلەتكەن شەگەنىڭ شەرتىسى، قىز جىبەكتىڭ ساداعىنان ۇشقان جەبەنىڭ ءۇنى، ءتىپتى تولەگەن مەن بەكەجاننىڭ ءبىر-بىرىنە بەلگى بەرگەندەگى بارابان ۇندەرى، تولەگەن ولگەندەگى سۇرعىلت دالانىڭ كەشكى سۇركەيىنە قوسىلعان داۋىس، اقبوز اتتىڭ كىسىنەۋى، ءدال سوعان ۇندەستىرە جان بالاسى قايتالاي الماس قىز جىبەكتىڭ جىلاۋى، كورىسۋ، اندەگى گاككۋ ءسوزىنىڭ جارتىسى قىز جىبەكتىڭ تاڭدايىندا قالۋى... ءبارى-ءبارى... ەسىڭىزدە شىعار.

قازىرگى داڭعازا اۋەندەر ءۇستى-ۇستىنە توپەلەپ جاتسا دا، ولمەي كەلە جاتقان بۇرىنعى قازاق تۇرمىسى، دالا تابيعا­تىمەن استاسىپ كەتكەن ۇندەستىك مۋزىكاسى وسى. «قىز جىبەك» ءفيلمىنىڭ اتىن ەستىگەندە-اق جاننىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن كوزى جىلتىراپ باس كوتەرەتىن ساعىنىش - سول اۋەن. ول اۋەندە قازاقتىڭ رۋحى جاتىر. الدەبىر قۇپياسىمەن وزىنە تارتىپ تۇراتىن «ماگنيتى» دە سول. ونى، ارينە، قاراقورىم قازاقتىڭ ورتاسىندا قايناپ وسكەن نۇرعيساداي تالانتتار عانا تاپ باسادى. «ءبىرجان سال» مۋزىكاسى وسىنداي بولماسا دا، وسىعان جەتەعا­بىل بولسا دا جارار ەدى دەگەن وي بىزدىكى.

بۇل ءفيلمنىڭ ءساتتى شىعۋىنىڭ ەڭ باسىندا تالانتتى جازۋشى، تالعامدى تاريحشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ تۇر. ءبىرجان سالدىڭ ءومىرى مەن قازاق تاري­حىنىڭ قايعىلى پاراقتارىن استاستىرا بەينەلەگەن ستسەناريشىلىك شەبەرلىكتىڭ ارقاسىندا فيلم وسى دەڭگەيگە كوتەرى­لە الدى.

«ءبىرجان سال» ءفيلمىنىڭ ستسەناريىن تالاسبەكتىڭ جازۋى ءوزىمىز كوپ ايتا بەرەتىن وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىنداعى قازاق كينوسىنىڭ التىن ءداۋىرىن ەسكە سالادى. نەگە؟

قازاق كينوسى ءاۋ باستا جازۋشىلاردان باستالدى. العاشقى «امانگەلدi» ءفيلمiنىڭ ستسەناريiن ب.مايلين، ع.مۇسiرەپوۆ جازدى. ودان كەيىن دە ەل ەسىندە قالعان كوپتەگەن ءفيلمنىڭ باسى-قاسىندا قالامگەرلەر ءجۇردى. 1940 جىلى ەڭ ۇزدiك كينوستسەناريگە بايگە جاريالانىپ، ونى م.اۋەزوۆتiڭ «رايحان» دەگەن شىعارماسى جەڭىپ العان بولاتىن. ودان كەيىن مۇحاڭنىڭ شىعارماسى بويىنشا ءار جىلدارى «قاراش-قاراش»، «كوكسەرەك»، «اباي اندەرى» فيلم­دەرى ومىرگە كەلدى. بۇنى جازۋشى­لاردىڭ كينوعا دەگەن جاپپاي بەتبۇرى­سىنىڭ الدى دەۋگە بولاتىن ەدى. ايتۋلى الپىسىنشى جىلدارى قازاقتىڭ كاسiبي كينودراماتۋرگياسى و.سۇلەيمەنوۆ، ءا.تا­رازي، ق.ىسقاقوۆ، ا.سۇلەيمەنوۆ، د.يسابەكوۆ، ت.ب ەسىمدەرىمەن بەلگىلى بولدى. بار ەڭبەگىن تىزبەلەمەسەك تە ءبىر-بىرەۋىن ايتا كەتەيىك. ع.مۇسىرەپوۆتىڭ ستسەناريى بويىنشا «قىز جىبەك»، و.سۇلەيمەنوۆ­تىڭ ستسەناريى بويىنشا «اتامەكەن»، ءا.ءتارازيدىڭ ستسەناريى بويىنشا «تۇل­پاردىڭ ءىزى»، د.يسابەكوۆتىڭ ستسەناريى بويىنشا «گاۋھارتاس»، ش.قۇسايى­نوۆتىڭ ستسەناريى بويىنشا «بالكون»، ا.سۇلەيمەنوۆتىڭ ستسەناريى بويىنشا «قۇلاگەر»، س.ءجۇنىسوۆتىڭ ستسەناريى بويىنشا «زامان-اي»، ب.سوقپاقباەۆتىڭ شىعارماسى بويىنشا «مەنىڭ اتىم - قوجا» سىندى كوپتەگەن ايتۋلى شىعار­ما­لار ومىرگە كەلدى. ولارمەن قاتار، ارينە، م.بەگالين، س.قوجىقوۆ، ا.قار­ساقباەۆ، ش.ايمانوۆ، ولاردىڭ ءىزىن باسا ق.قاسىمبەكوۆ، ا.قارپىقوۆ، س.نارىمبەتوۆ سىندى رەجيسسەرلەر شىقتى.

بۇدان ءبىز ءوز حالقىڭنىڭ جۇرەك قىلىن تەربەيتىن جانىنا جاقىن، ۇنەمى اينالىپ سوعار اياۋلى كينوتۋىندىسىن جاساۋ ءۇشىن الدىمەن ۇلتتىق فولكلو­رىنا، تاريحىنا، ادەبيەتىنە تەرەڭ بويلاۋ كەرەكتىگىن انىق اڭعارامىز. ءبىزدىڭ قازىرگى كينو ونىمدەرىمىزدىڭ كوپساندىسى وسىلارمەن ساناسپايدى. ساناسپايىن دەمەيدى، نەسىن الىپ، نەسىن قويۋدى بىلە بەرمەيدى. سەبەبى، ءبىزدىڭ قازىرگى كينورە­جيسسەر­لەرىمىزدىڭ كوبى كەزىندە ماسكەۋ­دەگى وقۋ ورىندارى نەنى ۇيرەتسە سونى قايتا­لايتىن رەجيسسەرلەردەن ءتالىم ال­عان. قازاقتىڭ ميىمەن ويلاۋ مۇمكىن­دىگى جوققا ءتان. ەكىنشىدەن، بىزدە كينو مامان­دىعى سالاسى بويىنشا وقىتاتىن وقۋ ورىندارىندا ادەبيەتكە ماڭىز بەرەتىن جۇيە جوق. سوندىقتان ونى ءبىتىرىپ جاتقان جاستاردا تەحنيكالىق جاعى العا شىعىپ كەتتى دە، وتە نازىك ادامي، ۇلتتىق قۇندىلىقتار كومىلىپ قالىپ جاتىر. ولار ەندى نەمەن بولسا دا جۇرتتى ءبىر تاڭىرقاتۋ ماقساتىندا سەنساتسيا قۋىپ، سوراقى قىلىقتاردى قىزىقتاۋعا كوشتى («اكە قورلىعى»). سوسىن ونىسىن قورعاپ باعادى. وندايعا وزىمىزدەن «ۇلگى» تابىلا قويسىن با، ءبىزدىڭ ول جاعىنان ءالى «كەنجە قالىپ كەلە جاتقانىمىزدى» ايتا كەلىپ، شەتەل­دىك نەبىر كينو رەجيس­سەرلەردىڭ اتىن تىزبەكتەي باستايدى. بۇنى تۇسىنۋگە كورەرمەندەردە ورە جوق دەپ سوعادى ازدان سوڭ. ەندى ەرىپ ءجۇرىپ ءتۇسىندىرىپ بەرۋ كەرەك پە دەيسىز.

بايقاساق، باستاپقى ءبىر داۋدىڭ بايلاۋىن تاعى اعىتقالى وتىرعان سە­كىلدىمىز. ءبىزدىڭ ايتقىمىز كەلگەنى، ادە­بيەتىنەن اجىراعان كينو ونەرى ەشقاشان ەلىنە قىزمەت ەتە المايدى. قازىرگى كۇيىمىزدە وزگە ەلدەردە بولعان مىنا ءبىر جاعدايعا نازار اۋدارعان ءجون. قىتاي ەلىنىڭ «سۋ بويىندا»، «باتىسقا ساياحات»، «قىزىل ساراي ءتۇسى» سىندى الەمگە ايگىلى ءۇش ادەبي شىعارماسى بولسا، سول ءۇش شىعارمانىڭ جەلىسىمەن جاسالعان «سۋ بويىندا» («وزەن يىرىمدەرى» دەپ تە اتالادى) «باتىسقا ساياحات»، «قىزىل ساراي ءتۇسى» دەيتىن الەمگە ايگىلى ءۇش كوپسەريالى كينوفيلمى بار. مۇنى وزدەرىنىڭ تاۋسىلماس قازىناسى، ماق­تانىشى ەسەپتەيدى. «قىتاي كينوسى ءوزىنىڭ ىشكى رىنوگىن قولعا العان كەز - ءۇش ءفيلمنىڭ (جوعارىدا اتالعان فيلم­دەر - ۇ.ن) نەگىزىندە ۇلتتىڭ رۋحىن شىڭدايتىن تاريحي فيلمدەردىڭ ارتىنان جارىققا شىققان كەز» دەيدى ماماندار. بۇگىنگى ءبىزدىڭ ەكراندى جاۋلاپ بارا جاتقان كورەيانىڭ جاعدايى ءبىر كەزدە بىزدەن بەتەر بولعان ەكەن. ول ەل امەري­كالىق كينولاردىڭ تۇراقتى كورەرمەنى بولىپتى. «سول كەزدە ولار ەل تاريحىن نەگىز ەتكەن كينوتۋىندىلاردى كوپتەپ شىعارۋمەن ءارى شەتەلدىك كينولاردى كورسەتۋگە تىيىم سالا وتىرىپ، تىعى­رىق­­تان شىعا الدى» دەيدى كينوتانۋشى داۋلەتجان ماحمۇت. فرانتسيادا شەتەل­دىك كينودان تۇسكەن قاراجاتتىڭ ءبىر ءمول­شەرىن ۇلتتىق كينونى دامىتۋعا جۇم­سايتىنىن بىلەمىز. وسىندايدا ەلىمىزدە­گى تاعى ءبىر قيتۇرقى ءفيلمنىڭ تۇساۋكە­سەرىندە ءبىر اقساقالدىڭ: «امەريكادان باسقانىڭ ءبارى ۇلتتىق فيلم تۇسىرۋمەن اينالىسىپ جاتقاندا، مى­نالارىڭ نە؟!» دەپ زالدىڭ ىشىندە ايقاي سالعانى ەسكە تۇسەدى. رەسەي دە كەزىندە ۇلتتىق فيلم­دەردى كوپتەپ ءتۇسىرىپ ءارى ولاردى سالىق­تان بوساتۋ ارقىلى ءوز كينوسىن سارا جولعا سالىپ، قارقىندى دامىتا الدى.

بەلگىلى كينو سىنشىسى باۋىرجان نوگەربەك ءبىر سۇحباتىندا: «ءوز باسىم «ءبىرجان سالدى» فەستيۆالدەرگە، شە­ت ەل­دەگى قازاق كينوسى اپتالىقتارىنا قاتىستىرۋعا كوركەمدىك كەڭەستەردەن وتكىزە الماي-اق قويدىم، بۇل وكىنىش. ال ستۋدەنتتەرگە كورسەتسەم، ولار: «مىنانداي فيلمدەردى نەگە كورسەتپەي ءجۇرسىز، نەگە ول پروكاتتا جوق؟» دەپ، وزىمە «شابۋىل» جاسادى... قازىر ۇلتتىق كورەر­مەن­نىڭ مۇددەسى قورعالماي وتىر. بىزگە تەلەارنالاردا قانشا پايىز قازاق كينوسى بولۋى كەرەك، زاڭمەن بەكىتۋ كەرەك. گولليۆۋدتىڭ كينولارىن قازاقشا اۋ­دارعانشا، سول اقشانى سەريال ءتۇ­سىرۋگە نەگە جۇمساماسقا؟» دەيدى.

ءبىز بۇلاردان قازاق كينوسى ۇلتتىق كينوكارتينالار ارقىلى ءوز كورەرمەنىن مو­لايتا الاتىنىن، ءسويتىپ، ىشكى رىنوك­تاعى ورنىن جوعارىلاتا الاتىنىن، بۇل دا الەمدىك كينو ونىمدەرمەن باسەكەگە ءتۇسۋدىڭ جاڭا قىرى ەكەندىگىن، سونىمەن قوسا، ۇلتتىق رۋحىمىزدىڭ تىكتەلىپ، مەملەكەت قۋاتىنىڭ نىعايا تۇسەتىندىگىن، قىسقاسى، قازىرگى كۇن تارتىبىندە تۇرعان قانشاما ماسەلەنى قاتار شەشىپ بەرۋگە قاۋقارلى ەكەندىگىن ۇققاندايمىز. ول ءۇشىن داريانىڭ قاسىنان قۇدىق قازىپ اۋرەگە تۇسپەي-اق، قازاقتىڭ قابىرعالى جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن شىت جاڭا قولعا الىپ، ولارمەن جۇيەلى تۇردە جۇمىس جاساۋ قاجەت ەكەندىگى ايدان انىق. ارينە، وندا دا گۇل مەن تىكەن­دەر­دىڭ اتتارىن ءتىزىپ «مىنە، رومان» دەي­تىن جاھانداندىرۋدىڭ جارشىلارىن ەمەس، قان-ءسولى سورعالاپ تۇرعان قازاقى جازۋشىلاردى ۇيىمداستىرۋ ءلازىم. كينومىز ءوز اعىسىمەن كەلىپ قۇيىلىپ جاتاتىن كادىمگى ونەر دارەجەسىنە كوتەرى­لۋى ءتيىس. ۇلتتىق بولمىس سوندا كورىنبەك!

ر.S. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن وسى كينونىڭ وقۋىن وقىپ جۇرگەنىمىزدە، ديپ­لومىن الىپ، ەندى كينو تۇسىرۋگە اتتانىپ بارا جاتقان ءبىر جاس تالاپ رەجيسسەرمەن ءسوز تالاستىرىپ قالعانىمىز بار. اڭگىمە تاعى «قىز جىبەكتەن» شىقتى. «قىز جىبەكتىڭ مارجانىن جۇلعانى نەسى؟ بەكەجانداي باتىردىڭ ۇشى جەرگە دە شانشىلماعان تاياقتاي-تاياقتاي ءۇش نايزانىڭ باسىن بۋىپ بايلاپ قويعانعا بوساي الماي وتىرعانى ءتىپتى بارىپ تۇرعان جاساندىلىق»، دەپ اشىعىن ءبىر-اق ايتتى.

ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان جىبەك قىزدىڭ تۇڭعىش رەت جار توسەگىندەگى جاستىققا باسى تيگەنىن ەستى اعالارى­مىز­دىڭ ەمەۋرىنمەن قالاي تاماشا بەر­گەنىن ايتىپ تۇسىندىرە المايسىڭ. بەكە­جانعا ءۇش ءجۇزدىڭ بيلەرى ءۇش جاعىنان نايزا تىكتەۋى وعان بۇكىل قازاقتىڭ ورتاسىندا ەندى ورىن جوق ەكەنىن ۇقتىرعان ار جازاسى ەكەندىگىن، ال قازاق ءۇشىن ار جازاسى بار جازادان اۋىر ەكەندىگىن ول بەيباق قايدان ءتۇسىنسىن!..

ۇلاربەك نۇرعالىمۇلى.

استانا.

"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى