حالىقارالىق «جاڭاوزەن-2011» كوميتەتىنىڭ اقپاراتتىق توپ جەتەكشىسى - جاسارال قۋانىشالين مىرزانىڭ سوت زالىنان جازعان رەپورتاجدارى www.abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا تۇراقتى جاريالانعانىن عالامتورعا كوز تىككەن جاھان جۇرت جاقسى بىلەدى.

49 ادامعا «ادىلەتتىلىك پروپورتسياسىنا»  «سايكەستەندىرىلگەن» ۇكىم شىعارىپ، جازا كەسكەن سوت اياقتالدى. قازاقستاننىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ الەمگە ايان بولعان «ايگىلى» سوت اياقتالار تۇستا «ارقانكەرگەن قىرعىنى»  ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنا جۇرت نازارىن اۋدارىپ اكەتتى دە 49-دىڭ تاعىدىرى كومەسكەلەنە بەرگەندەي بولدى. الايدا، 16 جەلتوقسان كۇنى جاڭاوزەن مەن شەتپەدەگى  ايشىقتى الاڭدا وققا ۇشىپ، سوققىعا جىعىلعان قورعانسىز ەلدىڭ جۇپىنى ءحالى جادىمىزدان وڭاي كوشىپ كەتپەسە كەرەك دەگەن ويدامىز. وسى ماقساتتا ءبىز قازاقتىڭ شىن ماعىناسىنداعى قايراتكەر ۇلى - جاسارال قۋانىشالينمەن سۇحباتتاسقان  ەدىك. اڭگىمە بارىسىندا جاسەكەڭ جاڭاوزەن مەن شەتپە وقيعاسىنا قاتىستى   سوت ۇكىمى «بيلىكتىڭ جۇگەنسىزدىگىن، جاۋاپسىزدىعىن، جازاسىزدىعىن جانە حالىقتىڭ شاراسىزدىعىن «زاڭداستىردى» دەپ اشىعىن ايتتى.

حالىقارالىق «جاڭاوزەن-2011» كوميتەتىنىڭ اقپاراتتىق توپ جەتەكشىسى - جاسارال قۋانىشالين مىرزانىڭ سوت زالىنان جازعان رەپورتاجدارى www.abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا تۇراقتى جاريالانعانىن عالامتورعا كوز تىككەن جاھان جۇرت جاقسى بىلەدى.

49 ادامعا «ادىلەتتىلىك پروپورتسياسىنا»  «سايكەستەندىرىلگەن» ۇكىم شىعارىپ، جازا كەسكەن سوت اياقتالدى. قازاقستاننىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ الەمگە ايان بولعان «ايگىلى» سوت اياقتالار تۇستا «ارقانكەرگەن قىرعىنى»  ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنا جۇرت نازارىن اۋدارىپ اكەتتى دە 49-دىڭ تاعىدىرى كومەسكەلەنە بەرگەندەي بولدى. الايدا، 16 جەلتوقسان كۇنى جاڭاوزەن مەن شەتپەدەگى  ايشىقتى الاڭدا وققا ۇشىپ، سوققىعا جىعىلعان قورعانسىز ەلدىڭ جۇپىنى ءحالى جادىمىزدان وڭاي كوشىپ كەتپەسە كەرەك دەگەن ويدامىز. وسى ماقساتتا ءبىز قازاقتىڭ شىن ماعىناسىنداعى قايراتكەر ۇلى - جاسارال قۋانىشالينمەن سۇحباتتاسقان  ەدىك. اڭگىمە بارىسىندا جاسەكەڭ جاڭاوزەن مەن شەتپە وقيعاسىنا قاتىستى   سوت ۇكىمى «بيلىكتىڭ جۇگەنسىزدىگىن، جاۋاپسىزدىعىن، جازاسىزدىعىن جانە حالىقتىڭ شاراسىزدىعىن «زاڭداستىردى» دەپ اشىعىن ايتتى.

- حالىقارالىق «جاڭاوزەن-2011» كوميتەتىنىڭ  اتىنان پورتالىمىزعا سوت وتىرىسىنىڭ قالاي ءوتىپ جاتقاندىعى جايىندا تۇراقتى تۇردە رەپورتاجدار سەرياسىن جاسادىڭىز. ەڭبەگىڭىزگە العىس ايتا وتىرىپ: «سوتتىڭ ءوتۋ بارىسىن قالاي باعالايسىز؟» - دەگەن ساۋالدان اڭگىمەمىزدى باستاساق دەيمىز.

- رەپورتاجدارعا سايت وقىرماندارى ريزا بولسا، ماعان ودان ارتىق ەشتەڭە كەرەك ەمەس. ال، سول رەپورتاجداردى جارىققا شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرگەندەرىڭىز ءۇشىن مەن ءوز تاراپىمنان سىزدەرگە: «زور راحمەت!» - دەيمىن.

«جاڭاوزەن ءىسى» دە، «شەتپە ءىسى» دە اقتاۋداعى سوت پروتسەستەرىندە ءبىر «ستسەناري» بويىنشا قارالعاندىعىنا ەشكىم تالاسا قويماس دەپ ويلايمىن، سوندىقتان راسىندا دا «سوتتار» دەگەننەن گورى «سوت» دەپ، ەكەۋىن بىرىكتىرە اتاعان دۇرىس، مەنىڭشە. ال، ونىڭ قالاي وتكەندىگىنە كەلەر بولساق... سوت وتىرىستارىن مۇقيات قاداعالاپ وتىرعان بارشا جۇرتشىلىقتىڭ كوزى انىق جەتكەندەي، تەرگەۋشىلەر جاڭاوزەندىك 37 جانە شەتپەلىك 12 ازاماتتىڭ «قىلمىستارىن» ۇرىپ-سوعۋ، ازاپتاۋ، قورقىتىپ-ۇركىتۋ ارقىلى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا - تازا فاشيستىك ءادىس-تاسىلدەرمەن «مويىنداتسا»، ءتىپتى ايىپتاۋ جاعىنىڭ «كۋالارىنا» دەيىن ۇقساس تاسىلدەرمەن «دايىنداسا»، پروكۋرورلار وسىنداي، ياعني، كوپە-كورنەۋ زاڭسىز «تەرگەۋ» ماتەريالدارى «نەگىزىندە» باستان-اياق جالعان «ايىپتاۋ قورىتىندىسىن» جاساسا، ال سوت، وسىنىڭ ءبارىن وتە جاقسى كورە-بىلە تۇرا، جاپپاي زاڭسىز قۇجاتتاردى تۇك بىلمەگەندەي قابىلداپ الىپ، ءىس جۇرگىزسە، ونداي «سوت» قالاي وتۋگە ءتيىس؟ البەتتە، ادىلەتسىز وتۋگە ءتيىس ەدى جانە سولاي ءوتتى دە.

- بۇكىل ەل كوز تىگىپ كۇتىپ وتىرعان سوت ۇكىمى نەلىكتەن ۇزاق ۋاقىتقا كەشىگىپ شىقتى؟

- مۇنىڭ سەبەبى - جوعارىدا ايتقانىمداي، جالعان قۇجاتتار مەن ورەسكەل زاڭسىزدىقتار ارقىلى ىڭ-شىڭسىز سىدىرتىپ وتە شىعۋعا ءتيىس بولعان سوت پروتسەسى ءاۋ باستان-اق بيلىكتىڭ الدىن-الا تۇزگەن جوسپارىنان كۇرت اۋىتقىپ، مۇلدە باسقا قالىپقا ءتۇسىپ كەتتى.

ناقتىلاي ايتساق، 2011 جىلدىڭ 16-جەلتوقسانى كۇنى بيلىكتىڭ ءوزى ۇيىمداستىرىپ، جۇزەگە اسىرعان قاندى الاتوپالاڭنان اۋىر زارداپ شەككەن قاراپايىم حالىق وكىلدەرى، شىن جابىرلەنۋشىلەر، سوت باستالعان بويدا بىرىنەن سوڭ ءبىرى تالاپتارىنان باس تارتۋعا كىرىستى. جانە دە ءجاي باس تارتقان جوق، بىرىنشىدەن، بيلىك وكىلدەرىنىڭ تالاپ-ارىزداردى وزدەرىنە الداپ جازدىرعاندىعىن اشكەرە ەتتى، ەكىنشىدەن، تالاپتارىنان باس تارتۋ سەبەبىن سوتتالۋشىلاردىڭ كىناسىزدىگىمەن تۇسىندىرگەن ولار 37 ازاماتتىڭ اشىق قولداۋشىلارىنا اينالىپ، سۋديا مەن پروكۋرورلاردى ەسەڭگىرەتىپ تاستادى.

بۇل از بولعانداي، «جابىرلەنۋشى» اتالعان بيلىك وكىلدەرىنىڭ وزدەرى، سونىڭ ىشىندە تاۋەلسىزدىك كۇنگى قاندى قىرعىننىڭ تىكەلەي «اۆتورلارى» - پوليتسەيلەر دە، ءبىر دە ءبىر سوتتالۋشىنىڭ قىلمىسىن موينىنا سالا المادى. كەرىسىنشە، ولاردىڭ اراسىندا ايىپتىلاردىڭ جوق ەكەندىگىن وزدەرى مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى.

ونىڭ ەسەسىنە، سوتتالۋشىلار ءبىرىنشى بولىپ سۇرالعان «جابىرلەنۋشىلەر» اراسىنان دا، ەكىنشى كەزەكتە سۇرالعان «كۋالار» اراسىنان دا حالىققا وق اتىپ، قانشاما ادامنىڭ ءومىرىن قيعان، جارادار ەتكەن، وزدەرىن ۇرىپ-سوعىپ، ازاپتاپ، قورقىتىپ-ۇركىتكەن پوگوندى جەندەتتەردى تانىپ، ولاردى ايداي الەم الدىندا اشكەرە قىلدى. ءسويتىپ، ايىپتالۋشىلار - ايىپتاۋشىلارعا، ايىپتاۋشىلار - ايىپتالۋشىلارعا  اينالدى دا، بيلىكتىڭ بەيكۇنا مۇنايشىلاردى ناحاق سوتتاۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرعان سوت پروتسەسى ءىس جۇزىندە ءوزىنىڭ باستاپقىدان-اق ورىنداۋعا ءتيىس بولعان تىكەلەي مىندەتىن ورىنداپ، №1-ءشى قىلمىسكەر - بيلىكتىڭ ءوزىن سوتتاۋشى پروتسەسس قالپىنا ءتۇستى. بىراق بۇل، قايتالاپ ايتام، ءىس جۇزىندە ورىن العان اقيقات جاعداي، ال فورمالدى تۇردە، وكىنىشكە وراي، بەتسىز بيلىك ەشتەڭەگە قاراماستان ءوزىنىڭ «سوتتاۋشى» ءرولىن جالعاستىرا بەردى، ارينە.

اقىر اياعىندا، سۇراۋ كەزەگى سوتتالۋشىلارعا جەتكەن كەزدە، ولار تۇگەل وزدەرىنىڭ زورلىق-زومبىلىق سالدارىنان «مويىنداۋعا» ءماجبۇر بولعان «قىلمىستارىنان» ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى جانە تاعى دا كوپتەگەن ءمۋنديرلى جەندەتتەردىڭ (ىشىندە پروكۋرورلار دا بار) قىلمىستارىن اشىپ سالدى.

ال، بيلىكتىڭ ءوزىن وسىنشالىقتى دارەجەدە ماسقارا قىلىپ اشكەرەلەگەن سوت پروتسەسى اياقتالعان سوڭ، ءسوز جوق، سۋديا مەن پروكۋرورلارعا مۇنداي جاعدايدان قالاي «ابىرويمەن» شىعۋ امالدارىن قاراستىرۋ ماقساتىندا «جوعارعى جاقپەن» اقىلداسۋ ءۇشىن ۋاقىت كەرەك بولدى. ياعني، سوت ۇكىمىن جاريا ەتۋ پروتسەدۋراسىنىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇزاق مەرزىمگە سوزىلىپ، كەشىگۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى - وسى...

- نەلىكتەن ۇكىم اركەلكى بولدى؟ پوليتسەيلەر سوتى قاراپايىم ازاماتتار ءىسىنىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويعان جوق پا؟

- سوتتالۋشى جاڭاوزەندىكتەر مەن شەتپەلىكتەرگە قاتىستى ۇكىمنىڭ اركەلكى بولۋىنىڭ سەبەبى - ءتىپتى قاراپايىم. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، شىن مانىندە ءوزى قۇرعان قاقپانعا ءوزى ءتۇسىپ، سوت پروتسەسىندە ماسقارا بولعان بيلىككە «سوت ادىلەتتى ءوتتى»-ءمىس دەگەن ءتۇر كورسەتىپ ، جۇرتشىلىق الدىندا ءوزىن از دا بولسا «اقتاپ الۋ» («رەابيليتاتسيا» جاساۋ) ءۇشىن مىقتاپ باس قاتىرۋعا تۋرا كەلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە فورمالدى تۇردە «ادىلەتتىلىك پروپورتسياسىنا» از-ماز «سايكەستەندىرىلگەن» ۇكىمدەر قابىلدانىپ، شەتپەلىكتەردىڭ دە (12 ادامنىڭ «تەك» تورتەۋى), جاڭاوزەندىكتەردىڭ دە (37 ادامنىڭ «تەك» ون ءۇشى) ۇشتەن ءبىرى تۇرمە مەرزىمدەرىنە كەسىلىپ، قالعاندارى نە شارتتى جازالار الدى، نە راحىمگەرشىلدىككە (امنيستياعا) ىلىكتى، نە اقتالدى (ەڭ از بولىگى).

البەتتە، مۇنداي «پروپورتسياعا» شۇكىرشىلىك ەتۋگە دە بولار ما ەدى، ەگەر... يا، ەگەر سوتتالعانداردىڭ شىندىعىندا دا ونداي-مۇنداي قىلمىستارى بار بولسا. بىراق مىنا جاعدايدا ەشقانداي شۇكىرشىلىككە ورىن جوق، ويتكەنى، جوعارىدا دالەلدەگەنىمىزدەي، سوتتالعانداردىڭ اراسىندا ەشكىمنىڭ ەشقانداي قىلمىسى جوق ەكەندىگىن، كەرىسىنشە، بارىنە كىنالى تەك بيلىكتىڭ ءوزى عانا ەكەندىگىن سوت پروتسەسى ايقىن كورسەتىپ بەرگەن بولاتىن. باسقاشا ايتقاندا، 49 ازاماتتىڭ ءبىر دە بىرەۋى ەشقانداي سوت جازاسىن الۋعا ءتيىس ەمەس ەدى.

ال پوليتسەيلەر سوتىنىڭ قاراپايىم ازاماتتار ءىسىنىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويۋى - «زاڭدىلىق». نەگە؟ ويتكەنى «ستسەناري بويىنشا» سولاي بولۋعا ءتيىس ەدى، سولاي بولدى دا. مۇنى «ۇلكەن قىلمىس جاساپ، از جازامەن قۇتىلۋ» دەيدى. ناقتىلاي ايتساق، بىرىنشىدەن، سوتتالۋشىلار ورىندىعىندا ەش كىنالارى جوق جاڭاوزەندىك جانە شەتپەلىك ەڭبەكشىلەر ەمەس، قايتالاپ ايتام - بارىنە وزدەرى كىنالى بيلىك وكىلدەرى وتىرۋعا ءتيىس ەدى. ەكىنشىدەن، ولاردىڭ ىشىنەن تەك حالىققا قارسى وق اتۋ جونىندەگى بۇيرىقتى ورىنداۋشىلار، ياعني - كىشى جانە ورتا بۋىن پوليتسەيلەر عانا ەمەس (نەمەسە «جاپپاي تارتىپسىزدىكتەردى» ۇيىمداستىرعان كىشى جانە ورتا لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر عانا ەمەس), 16-جەلتوقسان كۇنى جاڭاوزەن قالاسىنىڭ ورتالىق الاڭى مەن ونىڭ توڭىرەگىندە ءتۇرلى ارانداتۋلار، ورتەۋلەر، قيراتۋلار، توناۋلار ۇيىمداستىرۋ جانە، سونى سىلتاۋ ەتىپ، حالىققا قارسى وق اتۋ جونىندە بۇيرىق بەرگەن جوعارى لاۋازىمدى باسشى دا ء(وز اينالاسىنداعى نەگىزگى قوسشىلارىمەن بىرگە) زاڭ الدىندا جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلۋعا ءتيىس بولاتىن.

بىراق، البەتتە، تەك سوتتى عانا ەمەس، بۇكىل مەملەكەت بيلىگىن تىرپ ەتكىزبەي اشسا - الاقانىندا، جۇمسا - جۇدىرىعىندا ۇستاپ وتىرعان ول باسشىلىق ءوزىن-ءوزى سوتتايتىنداي اقىماق ەمەس قوي. سوندىقتان ول «وتە اقىلدى» تىرلىك جاسادى - ءوز بۇيرىعىن مۇلتىكسىز ورىنداعان پوليتسەيلەر مەن شەنەۋنىكتەردى عانا (جانە دە ولاردىڭ تەك كەيبىرىن عانا) سوتتادى. ونىڭ وزىندە دە تەك سوتتاعان... ءتۇر كورسەتتى. ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى: سوت ەش كىناسى جوق ادامدارعا نەشە جىلدان جازا كەسسە، قانشاما ادامداردىڭ ولىمىنە كىنالى پوليتسەيلەرگە دە... تاپ سونشا جىلدان جازا كەستى! سونداي-اق، ەگەر نازار اۋدارعان بولساڭىزد، ۇكىم جاريالانعان سوڭ تۇرمەگە كەسىلگەن جاڭاوزەندىكتەر مەن شەتپەلىكتەردىڭ قولدارىن كىسەندەپ الىپ كەتسە، تۇرمەگە كەسىلگەن پوليتسەيلەردى... «بىلەزىكسىز» الىپ كەتتى. نەگە؟ ويتكەنى العاشقىلارى - بيلىكتىڭ «جاۋلارى»، ال سوڭعىلارى - ءوز ادامدارى. وسى تۇرعىدان العاندا، ەگەر كوپ ۇزاماي الگى پوليتسەيلەردى بوساتىپ جىبەرگەندىگى جونىندە ەستىپ، ءبىلىپ جاتساڭىز - تاڭ قالماڭىز...

- بيلىك نەگە جاڭاوزەن وقيعاسى بولعان كۇنگە قارالى كۇن جاريا ەتپەدى؟ مىسالى، «ارقانكەرگەن» وقيعاسىنا ازالى كۇن جاريالاندى. بۇل ەكى وقيعانى بيلىكتىڭ ەكى باسقا باعالاۋى - اتا زاڭ بويىنشا تەڭ قۇقىقتى بولىپ سانالاتىن ازاماتتاردى ءبولۋ بولماي ما؟

- مەن بۇل سۇراققا جاۋاپتى ءوزىمنىڭ بيىلعى جىلدىڭ 12-قاڭتارى كۇنى «ازاتتىق» سايتىندا جاريالانعان «ۋبيتسا نە سكوربيت پو سۆويم جەرتۆام» اتتى ماقالامدا بەرگەن بولاتىنمىن (http://rus.azattyq.org/content/zhasaral_kuanyshalin_zhanaozen/24450001.html?page=1#relatedInfoContainer): «ءبىر قاراعاندا، ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس ءتارىزدى كورىنەتىن بۇل جاعداي، ياعني، مۇندايدا ءوزىن-ءوزى ءسال دە بولسا سىيلايتىن بيلىك ءۇشىن مىندەتتى بولىپ تابىلاتىن الدىڭعى قاتارلى شارالاردى، كەم دەگەندە - وققا ۇشقان قۇرباندارعا ارناپ جالپىۇلتتىق ازالى كۇن جاريالاۋدى جانە بۇكىل ەل بويىنشا بەلگىلى مەرزىمگە دەيىن كەز-كەلگەن سايلاۋ ناۋقاندارىن، سونداي-اق، كوڭىل كوتەرۋلەردى كەيىنگە قالدىرۋدى رەجيمنىڭ قاجەت كورمەۋى - ونىڭ cۇمدىق قىلمىسىن ودان سايىن اۋىرلاتا تۇسەدى.

الايدا بۇل، قايتالاپ ايتامىن، تەك ءبىر قاراعاندا عانا مۇمكىن ەمەس ءتارىزدى كورىنەتىن جاعداي. جانە دە مۇنداي جاعداي جانى اشۋ، ەسىركەۋ، كۇيىنۋ مەن قايعى ءبولىسۋ ءتارىزدى قاسيەتتەر ولار ءۇشىن تابيعي قاسيەتتەر بولىپ تابىلاتىن ادامدارعا سولاي كورىنەدى. ال، قاندى قاساپ جاساعان رەجيم ءۇشىن، باسقا دا ادام ءولتىرۋشى قىلمىسكەرلەر ءتارىزدى، كەرىسىنشە، ولاردىڭ وزدەرى ولتىرگەن ادامدارعا دەگەن وشپەندىلىك پەن كەكشىلدىك سەزىمدەرى «تابيعي» سەزىمدەر بولىپ تابىلادى. ادام ءولتىرۋشى ءوز قۇرباندارىنا قاتىستى قايعىرا المايدى جانە قايعىرمايدى دا. مىنە، سوندىقتان دا رەجيم، ونىڭ مۇنداي قىلىعىنىڭ شىن مانىندە ءوزىن-ءوزى قانتوگىس ءۇشىن كىنالى دەپ مويىنداۋىمەن پاراپار ەكەندىگىن وتە جاقسى تۇسىنە تۇرا، 2011 جىلدىڭ 16-جەلتوقسانى كۇنگى وق اتۋدى قاراپايىم ادامي داستۇرلەر بويىنشا ەسكە الۋعا لايىق قاسىرەت دەپ مويىنداعان جوق جانە، بۇل ەلدى بيلەپ تۇرعان كەزىندە، ەشقاشان مويىندامايدى دا...».

سونىمەن قاتار، وزگە مەملەكەتتەردە ورىن العان قايعىلى وقيعالارعا قاتىستى مىندەتتى تۇردە كوڭىل ايتىپ جاتاتىن اق وردانىڭ ءوز ەلىمىزدە تەك جاڭاوزەن قاندى قاسابىنا عانا ەمەس، باسقا دا وسىعان ۇقساس جاعدايلارعا دا بايلانىستى (ماسەلەن، شاحتەرلەر قازاسىنا، قىزىلاعاش قىرعىنىنا جانە ت.ب.) ەشقاشان ازالى كۇن جاريالاماعانى، حالىق قايعىسىمەن ورتاقتاسپاعانى، البەتتە، بارشاڭىزدىڭ ەستەرىڭىزدە. ال بۇل نەنى كورسەتەدى؟ بۇل رەجيمنىڭ تەك حالىقتان مۇلدە الشاق قانا ەمەس، حالىققا قارسى رەجيم ەكەندىگىن كورسەتەدى، ارينە.

سويتە تۇرا، نە سەبەپتەن قازاقستان بيلىگى ءوزىنىڭ سول مىزعىماس «ءداستۇرىن» ارقانكەرگەن قىرعىنىنا وراي بۇزىپ، ازالى كۇن جاريالادى؟ مەنىڭشە، مۇنىڭ ەكى سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، ەلىمىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي ۇيىمدارى، جەكەلەگەن قوعام قايراتكەرلەرى مەن ساياساتكەرلەر كەزىندە اتالمىش قاسىرەتتەرگە بايلانىستى اق وردانىڭ ازالى كۇن جاريالاماۋىن ونىڭ بەتىنە باسىپ، ايىپتاعانى، ونداي داۋىستاردىڭ شەگاراداعى قانتوگىسكە وراي دا ەستىلە باستاعانى بەلگىلى (ماسەلەن، بۇل جونىندە وسى جولدار اۆتورى ك+ تەلەارناسى ارقىلى ايتقان بولاتىن), سوندىقتان رەجيم بۇل جولى سودان «ىڭعايسىزدانىپ»، تۇتاس ءبىر اپتا كەشىكتىرىپ بولسا دا، ايتەۋىر ازالى كۇن جاريالاعاندى ماقۇل كورۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن، بالكىم، بيلىك ەشتەڭەگە قاراماستان بۇل جولى دا سەلت ەتپەس ەدى، ەگەر شەگارا بەكەتىندە قازا تاپقاندار... مەملەكەتتىڭ رەسمي قارۋلى كۇشتەرىنىڭ وكىلدەرى بولماسا. ياعني، «قاراپايىم» حالىق وكىلدەرىنىڭ قازاسىن ەشقاشان كوزىنە دە ىلمەگەن (ول از بولسا، ولاردى ءوز قولىمەن ولتىرۋگە دە بارعان!) قاتىگەز بيلىك مەملەكەت شەگاراسىن كۇزەتۋشى جاۋىنگەرلەر ولىمىنە دە وراي ءۇنسىز قالار بولسا، ءوزىن حالىقارالىق دەڭگەيدە ادامگەرشىلىكتەن تازا جۇرداي «بەزبۇيرەك» بيلىك رەتىندە تۇبەگەيلى اشكەرە ەتەتىندىگىن تۇسىنسە كەرەك.

بىراق اق وردانىڭ وسى ارەكەتىمەن ءوزىن باسقا جاعىنان، ياعني، ءسىز ءوز سۇراعىڭىزدا وتە ورىندى قوزعاعانىڭىزداي، ەل ازاماتتارىن ەكى «سورتقا» بولەتىن الالاۋشى (ديسكريميناتسياشىل) بيلىك رەتىندە اياماي اشكەرەلەگەندىگىن ۇعىنۋعا ورەسى جەتپەگەنگە ۇقسايدى...

- سوتتالعان ازاماتتارعا كەشىرىم جاسالىنۋى، ياعني، امنيستياعا ىلىگۋى مۇمكىن بە؟

- مەنىڭشە، ولاي بولۋى نەعايبىل. نەگە دەسەڭىز، سوتتىڭ ەسەبىندە راحىمشىلدىققا (امنيستياعا) ىلىگۋگە «ءتيىس» بولعاندار وسى سوت ۇكىمدەرىندە-اق جاريا ەتىلدى. اتاپ ايتساق، ونداي تىزىمگە شەتپەلىك 6, جاڭاوزەندىك 5 ازامات ىلىكتى. ارينە، ءتۇرلى سەبەپتەرمەن، سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە،  ادىلەتسىز سوت ۇكىمدەرىنە قارسى قالىڭ بۇقارا اراسىندا نارازىلىق كۇشەيىپ كەتكەن جاعدايدا، تۇرمەگە كەسىلگەندەر اراسىنان جازا مەرزىمدەرى تومەندەۋلەرىنە قاتىستى اق وردانىڭ كەنەت «اياۋشىلىق» سەزىمى «ويانا» قالسا، كەيبىر سوتتالعانداردى بوساتىپ جىبەرۋ - ونىڭ قولىندا تۇرعان شارۋا. بىراق مەنىڭ ءوز باسىم مۇنداي «پەرسپەكتيۆاعا» ۇلكەن كۇمانمەن قارايمىن.

سونىمەن قاتار، سوت ۇكىمدەرىنە وراي ۇمىتۋعا بولمايتىن بۇعان كەرىسىنشە ماعىناداعى ءبىر كۇردەلى فاكت - ول - شەتپەلىك 1 جانە جاڭاوزەندىك 16 ازاماتتىڭ  شارتتى جازالار العاندىعى. ال بۇل - ولاردىڭ تاراپىنان بيلىككە قارسى ءسال-ءپال نارازىلىق ءىس-ارەكەتتەر ورىن السا بولدى، سوت ونداي «وعاش ويلىلاردى» قايتادان سوتتاپ، وپ-وڭاي تۇرمەگە تىعا سالاتىنداي ەتىپ «ىلمەككە ءىلىپ قويدى» دەگەن ءسوز.

- سوتتىڭ جاڭاوزەن ءىسى بويىنشا ۇكىمى نەنى بىلدىرەدى؟

- بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءار كەزدە شىعارىلعان باسقا دا ادىلەتسىز ساياسي سوت ۇكىمدەرى ءتارىزدى، بۇل ۇكىم دە - حالىققا جانە ونىڭ ءسوزىن سويلەپ، قامىن جەپ، مۇددەسىن قورعاپ، قامقورشىلىق ەتەتىن وپپوزيتسيالىق كۇشتەرگە، جەكەلەگەن حالىقشىل ازاماتتارعا كەزەكتى سەس كورسەتۋ . «ەگەر بيلىككە قارسى باس كوتەرەر بولساڭدار - كورەرتىندەرىڭ وسى بولادى»-مىس.

ەكىنشىدەن - بۇل ۇكىم ءىز جاسىرۋ ماقساتىنا جۇمىس ىستەيدى، ياعني، ءوز حالقىنا قارسى سوعىس اشىپ، قانشاما ادامنىڭ قانىن سۋداي شاشقان بيلىك سول قىلمىسى ءۇشىن ءوزى زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرىپ، جازالانۋدىڭ ورنىنا (بۇكىل مەملەكەتتىك ورگانداردى جەكەشەلەندىرىپ العان ديكتاتورلىق بيلىكتىڭ ءوزىن-ءوزى سوتتاعانىن قايدان كوردىڭىز؟!), ءوز قىلمىسىن تەك بەيكۇنا عانا ەمەس، اتالمىش قىرعىننان قايعى جۇتىپ، قان جىلاعان حالىق وكىلدەرىنىڭ موينىنا ناحاق قىيىپ سالىپ، قىلمىستىلاردىڭ قىلمىسسىزداردى جازالاۋ پروتسەسىن جۇزەگە اسىرۋعا «مۇمكىندىك بەرەدى»، ەل ىشىندە جانە حالىقارالىق ارەنادا قاندىقول رەجيمنىڭ «ابىرويىن» ساقتاۋعا «كومەكتەسەدى» . ال بۇ دۇنيەدە بۇدان اسقان ادىلەتسىزدىك پەن قيانات بولۋى مۇمكىن بە؟

ۇشىنشىدەن، بۇل سوت ۇكىمى - «كۇشتىنىڭ الدىندا قاشان دا ءالسىز كىنالى»، «كىمنىڭ قۇقىعى كوبىرەك بولسا - سونىكى دۇرىس» («ۋ كوگو بولشە پراۆ - توت ي پراۆ») دەيتىن جابايى «پرينتسيپتەردى» تۇراقتى جەتەكشىلىككە العان جەكە بيلىك رەجيمى حالىققا قارسى قانداي قىلمىس ىستەسە دە وعان قارسى تۇرۋدىڭ «ەش ناتيجە بەرمەيتىندىگىن»، «پايداسىزدىعىن» كوپشىلىك ساناسىنا ءسىڭىرىپ، دارمەنسىزدىك، ۇمىتسىزدىك سەزىمىن ورناتۋ، باسقاشا ايتقاندا، ءبىر جاعىنان، «ماڭگىلىك» بيلىكتىڭ جۇگەنسىزدىگى، جاۋاپسىزدىعى مەن جازاسىزدىعىن، ەكىنشى جاعىنان - حالىقتىڭ شاراسىزدىعىن «زاڭداستىرۋ» مىندەتىن اتقارادى.

- ءتۇرلى قوعامدىق، ۇلتتىق ۇيىمدار جانە جەكەلەگەن تۇلعالار «سوت ءىسىنىڭ ءادىل ءوتۋىن» تالاپ ەتۋدەن، اشىق حات جازۋدان ارىگە بارا المادى. جالپى، جاڭاوزەن سەكىلدى ۇلتتىق ماسەلەلەردە جوعارىدا ايتقان قوعامدىق، ازاماتتىق ۇيىمدار مەن تۇلعالار ناقتى ىسكە بارۋدان نەگە تايساقتايدى؟

- ءسىز ايتىپ وتىرعان جاعدايدىڭ، ياعني - 1994 جىلدىڭ ناۋرىزىندا دەموكراتيالىق جولمەن سايلانعان قازاقستاننىڭ تۇڭعىش جانە سوڭعى شىن مانىندەگى تاۋەلسىز پارلامەنتى 1995 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا، وسىدان 17 جىل بۇرىن زاڭسىز قۋىپ تاراتىلعاننان كەيىن قالىپتاسقان جانە حالىقتىڭ ءوزىنىڭ زاڭدى قۇقىق-مۇددەلەرى جولىنداعى ءادىل كۇرەسىنە وراسان زور زاردابىن تيگىزىپ، ەلىمىزدى 20 جىلدان بەرى بيلەپ-توستەپ كەلە جاتقان ديكتاتورلىق جەكە بيلىك رەجيمنەن قۇتىلۋعا مۇمكىندىك بەرمەي كەلە جاتقان كەرىتارتپا جاعدايدىڭ سىرى نەدە؟

 

«بۇ دۇنيەدە نە دە بولسا سالىستىرعاندا ايقىندالادى» قاعيداسىنا سايكەس، بۇل اڭگىمەنى مەن وسىنداي سۇراققا بايلانىستى كوبىنەسە تىلگە تيەك بولاتىن: «قىرعىزدىڭ قولىنان كەلگەن كۇرەس نەگە قازاقتىڭ قولىنان كەلمەيدى؟» - ساۋالىنا جاۋاپ بەرۋدەن باستاعاندى ماقۇل كورىپ وتىرمىن. راسىندا دا، نەگە؟ قىرعىز «مىقتى»، قازاق «ءالسىز» بولعاندىقتان با؟ جوق، ارينە.

ەگەر، ارعى عۇن، ساق، ەجەلگى تۇرىك، قىپشاق... زاماندارىنا بارماي-اق، بەرىنى عانا كوكتەي شولىپ وتسەك، اناۋ ايتقانداي «ءالسىز» قازاق قالايشا 15-ءشى عاسىردا بۇكىل ورتالىق ازياداعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءوز اتىمەن اتالعان تۇڭعىش جانە جالعىز ۇلتتىق مەملەكەت - قازاق حاندىعىن قۇردى؟ سودان بەرى باسىنان وتكەرگەن نە ءبىر قيامەت-قايىم جاعدايلارعا قاراماستان (باسقاسىن ايتپاعاندا، عاسىرلارعا ۇلاسقان جانە قازاقتى ۇلت رەتىندە جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋگە باعىشتالعان جويقىن جوڭعار شاپقىنشىلىقتارى، جابايى رەسەي وتارشىلدىعى مەن كەڭەس كەزىندەگى الاپات اشارشىلىق زۇلماتتارىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى!) جەر كولەمى جاعىنان دۇنيە جۇزىندە 9-شى ورىن الاتىن ۇلانعايىر وتانى - قازاقستاندى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، 21-ءشى عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان مىنا بىزدەرگە قالايشا اماناتتاپ تاپسىردى؟ سول سۇراپىل زامانداردا وتارشىلدارعا قارسى جۇزدەگەن كوتەرىلىس جاساپ، اقىرى، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىمەن الىپ يمپەريانىڭ ىرگەسىن شايقالتىپ، كوپ ۇزاماي ونىڭ ءبىرجولا قۇلاۋىنا قالايشا سەبەپكەر بولدى؟..

ارينە، بازبىرەۋلەر: «جۇرتتىڭ ءبارى جاتقا بىلەتىن بۇل فاكتىلەردى ايتا بەرگەننەن نە پايدا، ماسەلە قازاقتىڭ قازىرگى دارمەنسىزدىگى جونىندە عوي»، - دەۋى مۇمكىن. سولايى - سولاي، الايدا مەن  ۇلتىمىزدىڭ بۇگىنىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، ەرتەڭىن قاتەسىز بولجاۋ ءۇشىن قانشا قايتالاساڭ دا ەشقاشان ەسكىرمەيتىن جانە توزبايتىن وسىناۋ ماڭگىلىك اقيقاتتار بىزگە تۇراقتى ساباق بولۋعا ءتيىس دەپ ەسەپتەيتىن ازاماتتار قاتارىنا جاتامىن.

وسى تۇرعىدان العاندا: «قالاي بولعاندا دا، ءۇش عاسىرعا سوزىلعان وتارشىلدىق زار زامان قۇرساۋىنان دا امان شىققان قازاق نە سەبەپتەن تاۋەلسىزدىك العان نار زاماندا مۇنشالىقتى پۇشايمان حالگە دۋشار بولدى؟» - دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. ال ونىڭ جاۋابى، مەنىڭشە، مىنادا: وكىنىشكە وراي، ۇلتىمىز عاسىرلار بويى كۇرەسىپ، اڭساپ، كۇتكەن تاۋەلسىزدىك كەلگەن كەزدە قازاقستاندى، قازاقتىڭ سورىنا، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسپەگەنى بىلاي تۇرسىن، وعان... قارسى بولعان ادام باسقارىپ وتىردى! سونىڭ سالدارىنان، بەينەلەي ايتقاندا، ءوزى كەلىپ ەسىك قاققان تاۋەلسىزدىك ءبىزدىڭ ەلگە ەڭ سوڭى بولىپ، جەتىم بالاشا قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ ازەر دەگەندە كىردى.

بۇعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ قايسىسى ءوز تاۋەلسىزدىگىن قاي كەزدە جاريالاعاندىعىن كورسەتەتىن تومەندەگى كەستەگە كوز جۇگىرتسە دە جەتىپ جاتىر.

 

1990 جىل:

11 ناۋرىز - ليتۆان كسر

1991 جىل:

9-ءساۋىر - گۇرجى كسر

20-تامىز - ەستون كسر

21-تامىز - لاتىش كسر

24-تامىز - ۋكراين كسر

25-تامىز - بەلارۋس كسر

27-تامىز - مولدوۆا كسر

30-تامىز - ءازىربايجان كسر

31-تامىز - قىرعىز كسر

1-قىركۇيەك - وزبەك كسر

9-قىركۇيەك - تاجىك كسر

23-قىركۇيەك - ارميان كسر

27-قازان - تۇرىكمەن كسر

16-جەلتوقسان - قازاق كسر

 

كورىپ وتىرعانىمىزداي، قازاقستان تاۋەلسىزدىكتى ەڭ ءبىرىنشى بولىپ جاريالاعان ليتۆادان 1 جىل 8 اي 5 كۇن كەيىن، ەكىنشى بولىپ جاريالاعان گۇرجىستاننان 7 اي 7 كۇن كەيىن، ءۇشىنشى بولىپ جاريالاعان ەستونيادان 3 اي 26 كۇن كەيىن جانە ءبىزدىڭ الدىمىزدا ەڭ سوڭى بولىپ جاريالاعان تۇرىكمەنستاننان تابانداتقان 1 اي 20 كۇن (!) كەيىن قابىلداپ العان. نەگە؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ - ايتارلىقتاي كولەمدى جانە جاۋابىن كوزى قاراقتى وقىرمان بىلۋگە ءتيىس كۇردەلى اڭگىمە تاقىرىبى، سوندىقتان ازىرشە وسى فاكتىنى اتاۋمەن عانا شەكتەلىپ، الگىندەگى قازاق پەن قىرعىزدى سالىستىرۋ جەلىسىن ءارى قاراي جالعاستىرالىق.

تاۋەلسىزدىك كەلگەن كەزدە   قىرعىزستانعا ەش  ءبىر كەڭەستىك-پارتيالىق جوعارى لاۋازىمدى قىزمەت اتقارماعان عالىم، اكادەميك-ينتەللەكتۋال تۇلعا ءبىرىنشى باسشى بولدى. مىنە، وسى تۇستان باستاپ كورشى ەكى ەلدە بىرىنە-ءبىرى مۇلدە قاراما-قايشى ساياسات كورىنىس تاۋىپ،  قىرعىزستان پرەزيدەنتى ءا دەگەننەن-اق شىن مانىندەگى دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرگە نەگىزدەلگەن باسقارۋ جۇيەسىن قۇرۋعا كىرىستى.

ناتيجەسىندە قازاقستان كوپ ۇزاماي بۇكىل بيلىك تىزگىنى ءبىر ادامنىڭ قولىنا شوعىرلانعان جانە باستاپقى كەزدە قىلاڭ بەرگەن دەموكراتيالىق قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردىڭ ءىس جۇزىندە زاتىن جويىپ جىبەرىپ، زاڭ جۇزىندە تەك اتىن عانا «ساقتاپ قالعان» اۆتوريتارلىق كۆازيمەملەكەتكە اينالسا، قىرعىزستان الەمگە «ورتالىق ازياداعى دەموكراتيا ارالى» دەگەن اتپەن ءمالىم بولدى. وكىنىشكە وراي (قىرعىزدار ءۇشىن), بىشكەكتەگى باسشىنىڭ 1998 جىلى قازاق باسشىسىمەن قۇدا بولىپ، سونىڭ ىقپالىنا ءتۇسۋى ونى دا بىرتە-بىرتە دەموكراتيا جولىنان تايدىرىپ، ەلدى اۆتوكراتيالىق جانە كلاندىق ءادىس-تاسىلدەرمەن بيلەۋ «اۋرۋىنا» شالدىقتىردى.

الايدا قىرعىز حالقى سوعان دەيىن-اق دەموكراتيانىڭ ءدامىن مەيلىنشە تاتىپ، ەركىندىك اۋاسىن تەرەڭ جۇتىپ ۇلگەرگەن ەدى. سوندىقتان ولار «بۇزىلىپ كەتكەن» باسشىسىنىڭ اۋسەلەسىنە كوپ شىداماي، 2005 جىلى ونى تاقتان قۇلاتىپ، ەلدەن قۋىپ تىندى. ەكىنشى پرەزيدەنت بۇرىنعىدان دا بەتەر اۆتوكرات بولىپ شىققانىنا كوزدەرى جەتكەن دەموكرات قىرعىزدار ونى دا 5 جىلدان سوڭ ورنىنان كەتىرىپ، شەگارا اسىردى. ءسويتىپ، پرەزيدەنتتىك بيلەۋ جۇيەسى قىرعىزستاندا مىندەتتى تۇردە ديكتاتورلىقپەن اياقتالاتىندىعىنا ابدەن كوزدەرى جەتكەن ءبىزدىڭ ايىر قالپاقتى باۋىرلارىمىز قازىر پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا قۇرۋ ىسىنە قىزۋ كىرىسىپ جاتىر...

ال، تاۋەلسىزدىك جاريالانعاننان كەيىنگى 2-3 جىل ىشىندە دەموكراتيانىڭ تەك كولەڭكەسىن عانا كورىپ، قازىر ونى مۇلدە ۇمىتىپ ۇلگەرگەن قازاقتار بولسا، اتتەڭ، 20 جىل بويى جەكە بيلىك رەجيمى تۇرىندەگى سۋپەرپرەزيدەنتتىك  رەجيمنىڭ تابانى استىندا تاپتالىپ، ەزىلىپ-جانشىلۋدان كوز اشپاي، مۇلدە ازىپ كەتتى.

ونىڭ ۇستىنە، ءوزىنىڭ تابيعي ديكتاتورلىق قاسيەتتەرىنە قوسىمشا ماكياۆەلليدى جاستانىپ جاتىپ وقيتىن ءبىزدىڭ پرەزيدەنت سونىڭ ارقاسىندا قاراماعىنداعى ەلدى جەكە-دارا، ياعني، وپپوزيتسياسىز باسقارۋدىڭ نە ءبىر ءادىس-تاسىلدەرىنە (قۋىرشاق «پارلامەنتتى» الدىن-الا دايىندالعان ءتىزىم بويىنشا ءبىر «پارتيا» وكىلدەرىنەن «سايلاپ» الۋ، «قاۋىپتى» پارتيالاردى ەكىگە جارىپ، ءوزارا قىرقىستىرىپ قويۋ نەمەسە جىلدار بويى تىركەمەي، «قاڭتارىپ» تاستاۋ، ەل الدىندا بەدەلدى قوعام قايراتكەرلەرى مەن ساياساتشىلاردىڭ كەيبىرىن تۇرمەگە تىعىپ، ەكىنشىلەرىن «ءوز-وزىنە ءولتىرتىپ» نەمەسە «كرەديتپەن» اتقىزىپ، ۇشىنشىلەرىن شەتەلگە شىعانداتۋ دەگەندەي) ابدەن ماشىقتانىپ العانى سونشالىق، اتالمىش 20 جىل ىشىندە ول وزىنە قارسى تۇرعان جانە، ءتىپتى، قارسى تۇرۋى مۇمكىن وپپوزيتسيالىق ۇيىمدار مەن جەكەلەگەن تۇلعالاردان «ەلدى تازارتۋ» ساياساتىن ۇزدىكسىز جۇرگىزىپ، بۇل تۇرعىدا «زور تابىستارعا جەتتى».

 

ءبىزدىڭ رەجيمنىڭ قول جەتكىزگەن جانە ءبىر ۇلكەن «تابىسى» - ول - جوعارىدا ايتىلعان تازارتۋلار ناتيجەسىندە ونسىز دا ادام ايتقىسىز دارەجەدە السىرەگەن شىنايى وپپوزيتسيالىق كۇشتەر ورنىنا حالىق الدىندا كولبەڭدەتىپ، اق وردادان قۇپيا باسقارىلاتىن جالعان وپپوزيتسيالىق پارتيالار مەن تۇلعالارعا ساياسي سپەكتاكلدەر ويناتىپ قويۋى سالدارىنان كىمنىڭ كىم ەكەنىن ايىرۋدان قالىپ، مۇلدە اداسىپ، شاتاسقان جۇرتشىلىقتىڭ باسىن شىر اينالدىرىپ تاستاۋى. مىسال ءۇشىن، جاڭاوزەن قاندى قىرعىنىنا نارازىلىق رەتىندە بۇكىل شىنايى وپپوزيتسيانىڭ سوڭعى «پارلامەنت سايلاۋىنا» قاتىسۋدان ءبىر ادامداي باس تارتۋىنا قاراماستان، سونداي جالعان وپپوزيتسيالىق پارتيالاردىڭ ءبىرى (بىرەگەيى دەسە دە بولادى) - جسدپ سول «سايلاۋعا» باستان-اياق قاتىسىپ، رەجيمگە ونى «زاڭداستىرىپ» بەردى. ءسويتتى دە، «پارلامەنتكە وتكىزبەي تاستاعانى ءۇشىن» بيلىككە «نارازى» بولىپ، رۇقسات ەتىلمەگەن ميتينگىلەر «ناۋقانىن» باستادى (ونىسىنا دا راحمەت!), باسشىلارى ءتىپتى ەكى رەتتەن 15 تاۋلىككە وتىرىپ شىعىپ، «ەرلىك» جاسادى، اقتاۋداعى سوت پروتسەستەرىنە تۇراقتى تۇردە قاتىسىپ، زالدا الدىڭعى قاتاردا وتىردى، ال سوڭعى كەزدە ءتىپتى... ماسكەۋدەگى وپپوزيتسيا شارالارىنا دا قاتىسىپ، ءبىراز «ۇپاي» جيناپ الدى...

ال ەندى ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، ەگەر حالىققا، سونىڭ ىشىندە جاڭاوزەندىكتەرگە دە، قامقور بولۋعا الەۋەتتى شىنايى وپپوزيتسيالىق ۇيىمداردىڭ ءبىرى (كومپارتيا) جابىلىپ، ەكىنشىسى (تىركەلمەگەن «العا!» پارتياسى) جابىلۋ الدىندا تۇرسا، سوڭعىسىنىڭ باسشىسى - ۆلاديمير كوزلوۆ پەن بەلگىلى ساياساتكەر سەرىك ساپارعالي جاڭاوزەندىك ارىپتەستەرىمەن بىرگە جارتى جىلدان بەرى ۇقك قاماۋىندا جالعان ايىپتار «نەگىزىندە»، ال شىن مانىندە - حالىققا قامقور بولعانى ءۇشىن - سوت كۇتىپ وتىرسا، ونىڭ ۇستىنە كۇنى كەشە عانا بولات اتاباەۆ پەن جانبولات مامايدى دا تۇتقىنعا الىپ، الماتىدان اقتاۋعا اۆتوزاكپەن الىپ كەتسە، قانداي «ازاماتتىق ۇيىمدار مەن تۇلعالاردىڭ ناقتى ىسكە بارۋى» جونىندە اڭگىمە بولۋى مۇمكىن؟!

وكىنىشتى، ارينە، بىراق بۇگىنگى قازاقستاندا قالىپتاسقان ماسقارا قوعامدىق-ساياسي حال-احۋال جونىندەگى اششى شىندىق - وسى...

- اڭگىمەمىزدى نەگىزگى تاقىرىپقا قايتادان بۇرايىق. جاساعا، وزىڭىزدە بايقاپ جۇرگەن شىعارسىز، سوت ۇكىمىنەن كەيىن جاڭاوزەن وقيعاسى بىرتە-بىرتە ۇمىتىلا باستاعانداي. ءبىزدىڭ قوعام نەگە ۇمىتشاق وسى؟

- ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار، الايدا بۇل ماسەلەدە استىن سىزا انىقتاي كەتۋدى قاجەت ەتەتىن ءبىر اقيقات - «ۇمىتشاق» قوعام ەمەس، بيلىك.

ەگەر وتكەندى ەسكە تۇسىرسەك، بۇعان دەيىن دە ۇلتتىق تاريحىمىزدان ويىپ تۇرىپ ورىن الۋعا ءتيىس حالىق قاسىرەتتەرىن، جالپى العاندا - ءىرى بۇقارالىق-تاريحي وقيعالاردى ۇمىتۋ، دالىرەك ايتساق - ۇمىتتىرۋ تۇرعىسىنان ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ مول «تاجىريبەسى» بار. ماسەلەن، تاۋەلسىزدىك جىلدارى اق وردا ەشقاشان ءبىر جارىم عاسىرلىق جوڭعار زۇلماتىنا دا، رەسەيدىڭ ءۇش عاسىرعا سوزىلعان وتارشىلدىق قىلمىستارىنا دا، 1916 جىل كوتەرىلىسىنە دە، حح عاسىر باسىنداعى «الاش» قوزعالىسىنا دا، 1921-23 جانە 1931-33 جىلدار اشارشىلىقتارىنا دا (تەك ءبيىل عانا سوڭعى قاسىرەتتىڭ 80 جىلدىعىنا وراي ءتيىپ-قاشپا شارالاردى جۇزەگە اسىرعانداي ءتۇر كورسەتتى), 1949-1989 جىلدار ارالىعىندا جۇرگەن قىلمىستى يادرولىق سىناقتار ماسەلەسىنە دە (شىن مانىسىندە ول - كرەملدىڭ 40 جىل بويى قازاق حالقىنا قارسى جاريالاماي جۇرگىزگەن يادرولىق سوعىسى بولاتۇعىن), 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە دە، 1989 جىلعى جاڭاوزەن وقيعاسىنا دا، 1991 جىلدىڭ ورالداعى قازاق-كازاك تەكەتىرەسىنە دا، 2006 جىلعى شاڭىراق كوتەرىلىسىنە دە لايىقتى ءمان بەرمەي (سانالى تۇردە), ولاردى تۇمشالاۋمەن كەلەدى. ونىڭ ەسەسىنە «ۇلكەن كىسىنىڭ» عالىم، جازۋشىلار الدىنا: «وتكەندى قازبالاي بەرمەي، تاۋەلسىزدىك جەتىستىكتەرىن پاش ەتىڭدەر»، -دەپ، مىندەت قويعانى بەلگىلى.

ەندى، مىنە، بۇكىل الەمنىڭ كوز الدىندا ءوز قولىمەن جاساعان 2011 جىلعى جاڭاوزەن قىرعىنىن دا، ونىڭ بۇكىل شىنايى ءمان-ماعىناسىن كوپە-كورنەۋ بۇرمالاۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان ادىلەتسىز سوتتار ارقىلى عانا ەمەس، باسقا دا امالدارمەن تەزىرەك ۇمىتتىرۋ ءۇشىن بۇل رەجيمنىڭ ءبارىن ىستەيتىنىنە ەش كۇمان جوق. وسى تۇرعىدا مەنىڭ ءبىر «جامان ويىم» بار. ارينە، قاتەلەسسەم، قۇداي كەشىرسىن، بىراق سوڭعى كەزدە كوكەيىمنەن ءبىر كۇدىكتىڭ كەتپەي قويعانىن جاسىرا المايمىن. ول  كۇدىك: «وسى ارقانكەرگەن قىرعىنىن ۇيىمداستىرۋشىلار ونى جۇزەگە اسىرعان كەزدە وزدەرىنىڭ وزگە دا قىلمىستى ماقساتتارىمەن قاتار جۇرت نازارىن جاڭاوزەن قىرعىنىنان باسقا جاققا اۋدارىپ، ونى وسىناۋ ەكىنشى «جۇمباق» قانتوگىستىڭ «كولەڭكەسىندە» قالدىرۋ ارقىلى ۇمىتتىرا باستاۋ ماقساتىن دا قويمادى ما ەكەن؟» - دەگەن كۇدىك. ويتكەنى بۇل رەجيم ءوزىنىڭ ءبىر قىلمىسىن جاسىرۋ ءۇشىن ونى كەز-كەلگەن باسقا دا قىلمىستارمەن «بۇركەي سالۋدان» تايىنبايدى دەپ ەسەپتەيمىن.

ال، بيلىك ۇمىتتىرۋعا قانشا تىرىسقانىمەن، جاڭاوزەن قاسىرەتىن ءبىزدىڭ قوعام ۇمىتقان جوق جانە ەشقاشان ۇمىتپايدى دا. ويتكەنى ول - حالقىمىزدىڭ جازىلماي، قانسىراپ تۇرعان اشىق جاراسى...

- قوعام ءوزىن تۇتاس كۇش رەتىندە ءالى دە سەزىنە الماي وتىر دەۋگە بولا ما؟ قوعامنىڭ ءوزىن تۇتاس كۇش سەزىنە الماۋىنا الەۋمەتتىك تاپ اراسىنىڭ الشاقتىعى، «كوپۇلتتى مەملەكەت» دەگەن ساياساتتىڭ سالقىنى دا ءتيىپ وتىر دەپ ويلامايسىز با؟

- ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن تۇتاس كۇشكە اينالا الماي، ءارى-ءسارى كۇي كەشىپ جاتقاندىعى - باسى اشىق اقيقات. جانە، ءسوز جوق، بۇعان ءسىز ايتقان سەبەپتەر دە ايتارلىقتاي اسەر ەتىپ وتىر. ەگەر ەلدىڭ بۇكىل جەر استى، جەر ءۇستى قازىنا-بايلىعىن قازاقتىڭ قاسيەتتى قارا جەرىمەن قوسا «جوعارىداعى» ۇركەردەي عانا قاراقشى توپ جەكەشىلەندىرىپ الىپ، 20 جىلدان بەرى باقىلاۋسىز جانە اياۋسىز تالان-تاراج، حانتالاپايعا سالىپ، بىلگەنىن ىستەپ جاتسا، ال، كونستيتۋتسيا بويىنشا «بيلىكتىڭ جالعىز قاينار كوزى» بولىپ تابىلاتىن جانە جەر مەن بايلىقتىڭ قۇدايى يەسى - قاراپايىم حالىق ءىس جۇزىندە سونىڭ بارلىعىنان ايىرىلىپ، ەش قۇقىقسىز ءھام قايىرشىلىق جاعدايدا وگەي ءومىر ءسۇرىپ جاتسا، ياعني، ءبىزدىڭ ەلىمىز مۇددەلەرى ءبىر-بىرىنە مۇلدە قابىسپايتىن ەكى انتوگونيستىك بولىككە ءبولىنىپ وتىرسا، ونداي قوعام تۇتاسۋى مۇمكىن بە؟! مۇمكىن ەمەس.

سونداي-اق، ءىس جۇزىندە دە، زاڭ جۇزىندە دە قازاقتىڭ ءبىرتۇتاس (ۋنيتارلىق) ۇلتتىق مەملەكەتى بولىپ تابىلاتىن قازاقستانعا اق وردا «كوپۇلتتىلىق» شاپانىن كيگىزىپ، فەدەراتسيادا عانا بولۋى مۇمكىن، ال ۋنيتارلىق مەملەكەتكە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن قايداعى ءبىر «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنا» (بۇرىنىراق ول، ءتىپتى، «قازاقستان حالىقتارىنىڭ اسسامبلەياسى» اتالاتىن!) دياسپورالار وكىلدەرىن جاساندى تۇردە توپتاستىرىپ، ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگىپ قويدى. ال مۇنداي ساياسات، ارينە، قوعامىمىزدى تۇتاستىرۋعا ەمەس، كەرىسىنشە، بولشەكتەۋگە قىزمەت ەتەدى.

قورىتا ايتقاندا، «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاقتىڭ تىم قۇرىعاندا تاۋەلسىزدىك كەزىندە ءوز ەلىنە ءوزى الاڭسىز يە بولۋىنا ەش مۇمكىندىك بەرمەيتىن وسىنداي جانە باسقا كەرىتارتپا قۇبىلىستار - جالپى العاندا ەل باسقارۋدىڭ ەڭ «ءتيىمدى» ءتاسىلى رەتىندە اق وردانىڭ قۇيتىرقى «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» ءتاسىلىن قولدانىپ وتىرعاندىعىنىڭ ايقىن دالەلى. بۇعان رەجيمنىڭ كەز-كەلگەن وركەنيەتتى ەلدە ەركىن ءومىر ءسۇرىپ، ەركىن ارەكەتتەنۋگە قۇقىقتى وپپوزيتسياعا قاتىستى جۇرگىزىپ وتىرعان ءدال وسىنداي ساياساتى تۋرالى جوعارىداعى اڭگىمەدەن دە كوزىمىز جەتسە كەرەك...

- جاڭاوزەن وقيعاسىنا سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالى تۋراسىندا كوپ ايتىلدى. سونىڭ ىشىندە وسى ىسكە رەسەيدىڭ قازاقستاندا تۇراقسىزدىق تۋدىرۋ ماقساتىنداعى جىمىسقى ساياساتىنىڭ ۇشىعى بار دەۋگە كەلە مە؟

- ولاي دەۋگە ەشقانداي نەگىز جوق. جاڭاوزەندە ورىن العان تەكەتىرەس - ءبىر جاعىنان، شىن مانىندە كونستيتۋتسيالىق ەڭبەك قۇقىقتارى ورەسكەل بۇزىلۋى سالدارىنان ەرەۋىلگە شىعۋعا ءماجبۇر بولعان مۇنايشىلار مەن، ەكىنشى جاعىنان، ولاردىڭ سول قۇقىقتارىن بۇزىپ، دۇرىس جالاقى الۋ ءۇشىن ەڭبەكشىلەرگە ەرەۋىل جاساعاننان باسقا امال قالدىرماعان جۇمىس بەرۋشىلەر، ياعني - قازمۇنايگاز (وزەنمۇنايگاز) بەن ونىڭ ارىپتەستەرى - شەتەلدىك ينۆەستورلار اراسىنداعى مۇددە قايشىلىقتارىنان تۋعان تەكەتىرەس. باسقاشا ايتقاندا، «سىرتقى كۇشتەر» تەك وسى تۇرعىدا، ياعني - شەتەلدىك كومپانيالارعا قاتىستى عانا ءسوز بولۋى مۇمكىن، ال پرينتسيپىندە بۇل - تازا قازاقستاندىق فاكت.

جانە قاراپايىم ەڭبەك داۋىن كوپكە سوزباي، زاڭ بويىنشا ءادىل شەشۋدىڭ ورنىنا جۇمىسشىلاردىڭ ورىندى تالاپتارىنا جەتى اي (!) بويى قۇلاق اسپاي قويىپ، اقىر اياعىندا جاعدايدى ماسقارا قانتوگىسكە جەتكىزگەن، البەتتە، ەشقانداي دا «سىرتقى كۇشتەر» ەمەس، بيلىكتىڭ ءوزى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تولىققاندى ازاماتتارى - مۇنايشىلاردىڭ مۇددەسىنەن جاتجۇرتتىق جانە جەرگىلىكتى الپاۋىتتاردىڭ (ىشىندە «№1-ءشى كۇيەۋ بالا» دا بار) مۇددەسىن جوعارى قويعان «ءوز» بيلىگىمىز. سونىڭ سالدارىنان ءبىز قازىر بۇل رەجيمنىڭ ءوز «قوجايىندارى» - شەتەلدىك ينۆەستورلار ءۇشىن قازاق حالقىنا قارسى وق اتىپ، قىرعىن سالۋعا دايىن ەكەندىگىنە كۋا بولدىق. ال بۇل، ءوز كەزەگىندە، قازاقستاننىڭ شىن مانىندە قازىر ەشقانداي دا تاۋەلسىز مەملەكەت ەمەس، جاڭاشا وتارلاۋ (نەوكولونياليزم) قۇرساۋىنا مىقتاپ ىلىككەن، شەتەلگە تولىق تاۋەلدى بەيشارا وتار جاعدايىنا قايتادان قۇلدىراپ كەتكەن مەملەكەتسىماق ەكەندىگىنىڭ ايقىن ايعاعى! مىنە، ءدال وسى تۇرعىدان العاندا جاڭاوزەن قىرعىنىنا «سىرتقى كۇشتەردىڭ» ىقپال ەتكەندىگى - بۇلتارتپاس شىندىق! البەتتە، «قازاقستاندا تۇراقسىزدىق تۋدىرۋ ماقساتىندا» ەمەس (ەلىمىزگە ينۆەستيتسيا قۇيىپ، پايدا تاۋىپ جاتقان ەش تە ءبىر كومپانيانىڭ بۇعان مۇددەلى ەمەس ەكەندىگى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى),  كاپيتالدارىن قاراپايىم قازاقتان قازاقستان بيلىگىنىڭ كومەگى ارقىلى وسىنداي قانقۇيلى جولمەن «قورعاۋ» ماقساتىندا.

- جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ بۇرق ەتە قالۋىنا «ورالماندار كىنالى» دەگەن ءسوز تيمۋر قۇلىباەۆ، ومىرزاق شۇكەەۆ سياقتى رەسمي ادامداردىڭ اۋزىنان شىقتى. سوت شەشىمى بويىنشا، قانشا ورالمان ءىستى بولدى؟ بولماسا، ەلباسىمىزدىڭ ءوزى ەرەكشە ءمان بەرگەن كوشى-قون ساياساتىنا كولەڭكە ءتۇسىرىپ سويلەگەندەرگە ەندى نە ايتۋعا بولادى؟

- بۇل دا - وسى سۇحبات بارىسىندا ايتىلعان جىمىسقى امال، ياعني - بيلىكتىڭ ءوز كىناسىن «ساقينا باستان ساۋ باسقا اۋدارۋ» ارقىلى ءىز جاسىرۋ ارەكەتى. ايتپەسە، مۇنايشىلارعا ۋاقىتىندا جالاقى تولەمەي نەمەسە شەتەلدىك جۇمىسشىلارمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم تومەن جالاقى تاعايىنداپ، ەرەۋىلشىلەر نارازىلىعىن تۋدىرعان، ءسويتىپ، پرەزيدەنتتىڭ ءوزى «زاڭدى» دەپ مويىنداعان ولاردىڭ تالاپتارىنىڭ كۇن تارتىبىنە قويىلۋىنا سەبەپكەر بولعان كىمدەر - ورالماندار ما، الدە قازمۇنايگاز باسشىسى ت.قۇلىباەۆ پەن پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ءو.شۇكەەۆ پە؟ البەتتە، سوڭعىلار.

ال، جالپى العاندا جاڭاوزەن مۇنايشىلارى اراسىندا دا، سوعان سايكەس، 16-جەلتوقسان كۇنگى قاندى قاساپتان سوڭ قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعاندار اراسىندا دا ورالمانداردىڭ ۇلەس سالماعى ەداۋىر ەكەندىگى راس. نەگە؟ ويتكەنى، ستاتيستيكالىق دەرەكتەر بويىنشا، ماڭعىستاۋ وبلىسى رەسپۋبليكامىزدا ورالماندار سانى جونىنەن ءۇشىنشى ورىن الادى. ناقتىلاي ايتساق، ورالماندار نەگىزىنەن وڭتۇستىكتە شوعىرلانعان: وقو - 183,4 مىڭ، الماتى وبل. - 130,7 مىڭ، ماڭعىستاۋ وبل. - 107,5 مىڭ، جامبىل وبل. - 80,3 مىڭ. ياعني، ەلىمىزدەگى جالپى سانى 868,2 مىڭ ورالماننىڭ 501,9 مىڭى (60%-عا جۋىعى) وسى ءتورت وبلىستىڭ ۇلەسىنە تيەدى. جانە، بۇكىل ورالماننىڭ 80,7% قازاقستانعا اتالعان وبلىستارمەن ىرگەلەس وزبەكستان (60,5%), قىتاي (12,4%), تۇرىكمەنستاننان (7,8%) كەلگەندىگىن ەسكەرسەك، بۇعان تاڭدانۋدىڭ دا ەش رەتى جوق.

ال، وبلىستاردىڭ بارلىق تۇرعىندارى سانىنا شاققانداعى ورالماندار ۇلەسى بويىنشا (20,1%) ماڭعىستاۋ وبلىسى ءبىرىنشى ورىن الادى (جامبىل وبل. - 7,7%، وقو - 7,1%، الماتى وبل. - 7,0%). مۇنىڭ سەبەبى - تاۋەلسىزدىك جاريالانعاننان كەيىن كورشى ەلدەردە جاپپاي «تۇرىكمەندەندىرۋ» جانە «وزبەكتەندىرۋ» ءۇردىسى جۇرۋىنە بايلانىستى ونداعى قالىڭ ادايعا اتا-بابا جەرى - ماڭعىستاۋ وبلىسىنا ۇدەرە كوشۋگە تۋرا كەلدى. تاعى ءبىر نازار اۋداراتىن جاعداي - كورشى مەملەكەتتەردە دە ولار بۇرىن نەگىزىنەن مۇناي سالاسىندا جۇمىس ىستەگەن.

ەندى ءىستى بولعاندار تىزىمىنە كەلسەك، 37 جاڭاوزەندىكتىڭ 15-ءى ورالمان بولسا (تۇرىكمەنستاننان - 11, وزبەكستاننان - 4), تۇرمە مەرزىمدەرىنە كەسىلگەن 13 ازاماتتىڭ ۇشەۋى ورالمان.

وكىنىشكە وراي، سوڭعى جىلدارى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەڭ الدىمەن جوعارى لاۋازىمدى بيلىك وكىلدەرىنىڭ وزدەرى جۇيەلى تۇردە «ورالمانوفوبيا» دەرتىن قوزدىرىپ وتىر دەۋگە تولىق نەگىز بار. جانە دە بۇل ءۇردىستى كەزىندە شەتتەگى قازاقتاردىڭ اتامەكەن - قازاقستانعا ورالۋىنا «مۇرىندىق بولدى» دەپ ەسەپتەلەتىن پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ءوزى 2010 جىلدىڭ جازىندا سۋ اپاتىنا ۇشىراپ، كوپتەگەن تۇرعىنى قازا بولعان قىزىلاعاشقا بارعان كەزدە: «ورالماندار ەلدىڭ پايداسىنا ءالى جەتكىلىكتى جۇمىس ىستەگەن جوك، سوندىقتان ەل ەكونوميكاسىن دامىتۋدا ولاردىڭ ەشقانداي ەڭبەگى جوق», - دەپ، باستاپ بەردى.

سول سول-اق ەكەن، ورالمانداردى ءبىر تۇيرەپ ءوتۋدى وزدەرىنىڭ «رەسمي مىندەتى» ەسەپتەگەندەي، اۋىزدارىنا ەرىك بەرگەن شەنۋنىكتەردىڭ (قۇلىباەۆ پەن شۇكەەۆتەن باسقا) كەيبىرىنىڭ عانا سوزدەرىنىڭ سيقى مىناداي: «مەن ءارى-بەرىدەن سوڭ، قازاقشا ايتقاندا، ۇرعانىم بار. ال ءجونى جوق ەسىرىپ، قۇتىرعاندى قويۋ كەرەك» (تالعات ماماشەۆ، بۇرىنعى مادەنيەت ءمينيسترى، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى); «ماڭعىستاۋداعى تارتىپسىزدىكتەرگە قاتىسقانداردى قازاقستاننىڭ تولىققاندى ازاماتى دەپ ايتۋدىڭ ءوزى قيىن. جانجال باستاعاندار جاڭاوزەنگە تۇرىكمەنستان مەن وزبەكستاننان كوشىپ كەلگەندەر. ۇكىمەت ولارعا قولدان كەلگەن جاعدايدىڭ ءبارىن جاسادى. ەندى ولار وزدەرىن پانالاتقان ەلدىڭ تۇراقتىلىعىن بۇزىپ وتىر» (قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆ); «كەيبىر ورالماندار كەلەدى دە ماعان جەر بەرسىن، ءۇي بەرسىن دەيدى. ول دا دۇرىس ەمەس. ەلباسىمىز ايتقانداي، كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ بويىنداعى ماسىلدىق مىنەز-قۇلىقتى قۇرتۋىمىز كەرەك» («نۇر وتان» پارتياسى الماتى قالالىق ءبولىمى جەتەكشىسىنىڭ ورىنباسارى سانجار بوقاەۆ)...

اتتەڭ، وسى اتالعانداردىڭ بارلىعىن قازاقتىڭ ميلليونعا جۋىق (ال تاۋەلسىزدىك جىلدارى «ورالمان» اتالعاندارعا ودان كوپ بۇرىن، ماسەلەن، كەڭەس داۋىرىندە قىتايدان ەلگە كەلگەن باۋىرلارىمىز بەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىن قوسساق، قازىر بىرنەشە ميلليونعا جەتتى) تۇتاس ءبىر بولىگىنە جالا جاۋىپ، ءتىل تيگىزگەندەرى، ءسويتىپ، ولاردى قالىڭ قازاقتان الالاپ، ۇلت ىشىنە ىرىتكى سالعاندارى ءۇشىن جاۋاپقا تارتاتىن سوت جوق قازاقستاندا. ايتپەسە، قاي قايسىسىنىڭ دا «كوكەسىن كوزىنە كورسەتىپ»، تاۋبەسىنە كەلتىرۋگە بولار ەدى!

- قارجىلىق، ەكونوميكالىق داعدارىستارعا بايلانىستى باتىس  ەلدەرىندە جاپپاي تارتىپسىزدىكتەر مەن شەرۋلەر ءجيى بولىپ تۇرادى. وسى سوڭعى بىرەر ايدىڭ وزىندە ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە دامىلسىز تولقۋلار بولدى. پوليتسيامەن قاقتىعىستار دا ورىن الدى.  بىراق بىزدەگەدەي سوتتالىپ، جازاعا كەسىلگەن ەشكىم جوق. نەگە؟ الدە ءبىزدىڭ جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ استارى الەۋمەتتىك تالاپتان وزگەشە بولىپ شىقتى ما؟

- بۇل ماسەلەنىڭ ءتۇپ-تامىرى - ءدال وسى «وزگەشەلىكتە». حالىقتىڭ بيلىككە قارسى باس كوتەرۋلەرىنە بايلانىستى قوزعالعان «جەلتوقسان ءىسى»، «شاڭىراق ءىسى»، «جاڭاوزەن ءىسى»، «شەتپە ءىسى»، قازىر رەجيم دايىنداپ جاتقان «الەۋمەتتىك ارازدىق قوزدىرۋشىلار ءىسى» ءتارىزدى قىلمىستىق ىستەر «نەگىزىندەگى» سوت پروتسەستەرىنىڭ ورتاق «ەرەكشەلىگى» - ولاردىڭ بارلىعىنىڭ دا شىن مانىندە «قىلمىستىق» ەمەس، تازا ساياسي قۋدالاۋ جانە جازالاۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان پروتسەستەر ەكەندىگىندە. ال، دەموكراتيالىق پرينتسيپتەر تەك ءسوز جۇزىندە ەمەس، ەڭ الدىمەن ءىس جۇزىندە جۇمىس ىستەيتىن وركەنيەتتى ەلدەردە بۇلاي بولۋى، البەتتە، مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ءبىزدىڭ ەلىمىزدە مۇنداي «سوت» پروتسەستەرىنىڭ «ۇيرەنشىكتى داعدىعا» اينالۋىنىڭ ءوزى-اق قازاقستان بيلىگىنىڭ توتاليتارلىق-پوليتسيالىق بەت-بەينەسىن تولىق اشكەرەلەيتىن ايقىن ايعاق بولىپ تابىلادى.

- قوعام جاڭاوزەن وقيعاسىنان قانداي ساباق الۋى كەرەك؟

- مەنىڭشە، ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ جاڭاوزەن قاسىرەتىنەن الۋعا ءتيىس ەڭ باستى ساباعى - ءوز حالقىنا قارسى وق اتىپ، بەيكۇنا ادامداردىڭ قانىن سۋداي شاشقان قىلمىستى بيلىكتى بۇدان ءارى قاراي، بىرىنشىدەن، كەشىرۋگە، ەكىنشىدەن، ونىمەن ىمىراعا كەلۋگە، ۇشىنشىدەن - وعان توزۋگە بولمايتىندىعى.

- وقيعا ەلدەگى ساياسي ۇرەيدى جەڭۋگە كومەك بولا الدى ما؟ مۇنداي وقيعانىڭ قايتالانباسى ءۇشىن بيلىك جانە قوعام نە ىستەۋى كەرەك؟

- ارينە، وتكەن جىلدىڭ باسقا كۇنى ەمەس، ءدال 16-جەلتوقسان - تاۋەلسىزدىك كۇنى تەك بەيبىت ەرەۋىلگە شىققانى ءۇشىن عانا بەيكۇنا حالىققا قىرعىن سالعان كەزدەگى ديكتاتورلىق رەجيمنىڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى - ەل ىشىندە «ەكىنشى ۇمىتىلماستاي» (ونىڭ ەسەبىندە) ۇرەي تۋعىزىپ، الدا ءسوزسىز كۇتىپ تۇرعان اۋىر الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي-قوعامدىق داعدارىستار جاعدايىندا مىندەتتى تۇردە باس كوتەرەتىن كۇشتەردى «ءبىرجولا» باسىپ تاستاۋ بولاتۇعىن. الايدا بۇل جولى ول ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى ديكتاتورلىق ەسەبىنەن مىقتاپ شاتاستى. نەگە دەسەڭىز، ءوزىڭىز بايقاعانداي، بۇگىنگى تاڭدا، كەرىسىنشە، قاراپايىم حالىق وكىلدەرىنىڭ وزبىر بيلىككە دەگەن نارازىلىعى مەن قارسىلىعى ۋاقىت وتكەن سايىن كۇشەيىپ كەلەدى. دەمەك، ونىڭ ءوزى سونى قالاماسا دا، قازاقستاننىڭ ابدەن ءىرىپ-شىرىگەن بيلىگى جاڭاوزەن قاندى قاسىرەتى ارقىلى حالىقتىڭ ءارى «ويانۋىنا»، ءارى ءوز بويىنداعى سياسي ۇرەيدى جەڭۋىنە كومەكتەسىپ، كەرى ناتيجكەگە «قول جەتكىزدى».

ال، مۇنداي قاسىرەتتىڭ كەلەشەكتە قايتالانباۋىنا كەپىلدىك بەرەتىن ءبىر-اق شارا بار، ول - وسىناۋ قاسىرەتتەردىڭ بىردەن-ءبىر «اۆتورى» بولىپ تابىلاتىن توتاليتارلىق بيلىكتى تاريح ساحناسىنان كەتىرىپ، سۋپەرپرەزيدەنتتىك-ديكتاتورلىق بيلىك جۇيەسىنىڭ ورنىنا الدىمەن پرەزيدەنتتىك-پارلامەنتتىك، ودان سوڭ - تازا پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە كوشۋ.

- جاڭاوزەن مەن شەتپەدە وتكەن سوت وتىرىستارىنان جازىلعان رەپورتاجدارىڭىزدى كەڭەيتىپ كىتاپ ەتىپ باستىرۋ ويىڭىزدا جوق پا؟

- بار.

- رەپورتاجدارىڭىزدى ۇزبەي جاريالاعان اباي.كز پورتالىنىڭ قوعامدىق پىكىرگە ىقپالىن سەزىنە الدىڭىز با؟

- البەتتە. مەنىڭ ۇعىمىمدا اباي.كز پورتالى قازىر - حالىق مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ، حالىق مۇڭىن مۇڭدايتىن جانە سول ارقىلى قوعامدىق پىكىرگە وڭ ىقپال ەتەتىن ەلىمىزدەگى ساۋساقپەن سانارلىق پورتالدارىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان سىزدەرگە الداعى ۋاقىتتا دا وسى پوزيتسيادان تايماي، تابىستارعا جەتە بەرۋلەرىڭىزدى تىلەي وتىرىپ، وقىرماندارعا جاڭاوزەن تۋرالى اقپاراتتى جۇيەلى تۇردە جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرگەندەرىڭىز ءۇشىن ءوز اتىمنان تاعى دا راحمەت ايتامىن!

 

سۇحباتتاسقان ءومىرجان ابدىحالىقۇلى.

«اباي-اقپارات»