ايگىلى جازۋشىمىز دۋلات يسابەكوۆتىڭ ءبىر اڭگىمەسىندە كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىندە ۇرشىق ءيىرىپ وتىرعان كەيۋانا فەودولدىق قوعامنان سوتسيوليستىك قوعامعا قالاي ءوتىپ كەتكەنىن بىلمەي قالادى. سول سياقتى ءبىز دە… قوعامنان قوعامعا، كەزەڭنەن كەزەڭگە، داۋىردەن داۋىرگە جىلدام ءوتىپ جاتقانىمىزدى سەزبەيتىن سياقتىمىز. الايدا كەلىسەيىك، كەلىسپەيىك ءبىز قازىر جاھاندانعان ۋاقىتتىڭ قۇشاعىندامىز. اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى ايدا عالىمقىزىمەن سۇحباتىمىز وسى جانە وزگە دە ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ءوربىدى.

جۇمىسباستى بولعان ۇنايدى. بۇل قاسيەت ماعان اجەمنەن دارىعان

– ءسىزدىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى قىزمەتىنە تاعايىندالعانىڭىزعا ءبىر جارىم جىلدان ەندى اسسا دا، ۇزاق جىلداردان بەرى وسى مينيسترلىكتى باسقارىپ جۇرگەن ادام سياقتى اسەر قالدىراسىز. اتالعان از ۋاقىتتىڭ اۋقىمىندا جۋرناليستەرمەن، قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرىمەن قانشاما كەزدەسۋلەر جاساپ ۇلگەردىڭىز. قانشاما تىڭ باستامالاردى قولعا الىپ، جولعا قويىپ جاتىرسىز. قازىرگى ىندەت جايلاعان تار كەزەڭنىڭ وزىندە ونلاين-فورۋمدار وتكىزىپ، تىنىم تاپپايسىز. ايتىڭىزشى، جاراتىلىسىڭىزدان وسىنداي «تىنىمسىز» جانسىز با، الدە ءسىز باسقارىپ وتىرعان سالا وسىلاي بەلسەندى ءارى كوپشىل، قاۋىمشىل بولۋدى تالاپ ەتە مە؟

– جالپى مەن تۋرالى مەنى تانيتىن ادامداردان سۇراعانىڭىز دۇرىس شىعار (كۇلەدى). بىرىنشىدەن، تابيعاتىم سولاي. قازىرگى عىلىمدا ادام جاراتىلىسىنا تالداۋ جاساعاندا – ينتروۆەرت، ەكستراۆەرت دەپ جاتادى عوي. مەن سونىڭ سوڭعىسىنا جاتاتىن شىعارمىن. ۇنەمى ىزدەنىستە جۇرگەندى، جۇمىسباستى بولعان ۇنايدى. بۇل قاسيەت ماعان اجەمنەن دارىعان دەپ ويلايمىن. مارقۇم اجەم كوپشىل، اشىق، ادام جاتىرقامايتىن، تىك مىنەزدى جان بولاتىن. ەكىنشىدەن، مەنىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇرگەنىمە 20 جىلدان استام ۋاقىت ءوتىپتى. ەڭبەك جولىمدى سول كەزدەگى اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنىڭ الماتى وبلىستىق باسقارماسىندا جەتەكشى مامان بولىپ باستادىم. سودان بەرى مەملەكەتتىك باسقارۋ ىسىندەگى قاي قىزمەتىمدى مىسالعا الساق تا ءبىرىنشى كەزەكتە حالىقپەن تىكەلەي جۇمىستى، ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىمەن قويان-قولتىق بايلانىستى تالاپ ەتەدى. مەن قاشاندا، اسىرەسە قازىرگى قىزمەتتە، وسى تالاپتاردىڭ ۇدەسىنەن شىعۋعا تىرىسىپ كەلەمىن. كوپ جاعدايدا قوعام ءبىزدىڭ مينيسترلىكتى تەك – مەديا سالاسىمەن، باق باعىتىمەن عانا بايلانىستىرىپ جاتادى. الايدا اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى، اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي، قوعامنىڭ جالپى يدەولوگيالىق سالاسىنا جاۋاپ بەرەتىن، بىرنەشە اۋقىمدى باعىتتاردى قامتيتىن كۇردەلى قۇرىلىم. بۇرىن دا سولاي بولعان، قازىر دە سولاي جۇمىس اتقارىپ كەلەدى. سۇراعىڭىزدا ايتىلعانداي پاندەميانىڭ سالدارى – ءبىزدىڭ قالىپتى ءومىر قالپىمىزعا، ادەت-سالتىمىزعا ايتارلىقتاي وزگەرىستەر ەنگىزدى. كارانتين بۇرىنعى ەركىن ءجۇرىس-تۇرىستى ازايتتى. القا قۇرىپ، كەڭ وتىرىپ اقىل قوساتىن جۇزبە-ءجۇز كەزدەسۋلەر، كوپشىلىك بولىپ باس قوسۋلار شەكتەلدى. دەسە دە، قوعاممەن جۇمىس، ازاماتتىق سەكتورمەن بايلانىس توقتاماۋ كەرەك. سەبەبى قوعامدىق قۇرىلىمنىڭ بىرەۋى توقتاسا، ونىڭ سالدارى بارلىق سالاعا اسەرىن تيگىزەتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ءبىز بۇگىنگى ۋاقىت تالابى تۋدىرعان جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ ارتىقشىلىعىن پايدالانا باستادىق. باسىندا، ءىس-شارالاردىڭ بارلىعى ينتەرنەت ارقىلى ونلاين فورماتقا كوشتى. مۇنىڭ دا ءوز ارتىقشىلىعى بار. ءىس-شارالارعا قاتىسۋشىلار سانى ايتارلىقتاي ارتتى جانە ونىڭ قامتۋ اۋقىمى كەڭەيدى. ياعني، الىس وڭىرلەردەن، شالعاي اۋىلداردان بەلسەندى ازاماتتار، اۋىلدىق ۇەۇ وكىلدەرى ونلاين فورماتتا ۇلكەن ءىس-شارالارعا قاتىسۋعا مۇمكىندىك الدى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءتۇرلى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋلەر تىكەلەي ەفيردەن كورسەتىلىپ، كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنىلۋدا. مىسالى، قازىردىڭ وزىندە تەك مەنىڭ تىكەلەي قاتىسۋىممەن وتەتىن 15 ديالوگ الاڭى تۇراقتى جۇمىس ىستەپ تۇر. «Youtube» جەلىسىندە «بالاەۆامەن 3 سۇراق» باعدارلاماسىن باستادىق، «E-gov» پورتالىندا «اشىق ديالوگ» الاڭى بار. مينيستر بلوگى ارقىلى دا قانشاما ازاماتتار ساۋال جولداپ، جاۋاپ الىپ جاتادى. ونىڭ سىرتىندا، جەكە رەسمي، بەيرەسمي كەزدەسۋلەر، ءتۇرلى باس قوسۋلار بار. مۇنىڭ بارلىعى دا ەڭ الدىمەن قوعاممەن اشىق ءارى سىندارلى ديالوگ قۇرۋ ماقساتىن كوزدەيدى. سونداي-اق، پرەزيدەنتتىڭ «ەستيتىن مەملەكەت» قاعيداسىن ءىس جۇزىندە ورىندالىپ جاتقاندىعىنىڭ ءبىر كورىنىسى. سوندىقتان ارقاشاندا قوعام دامۋىنداعى بارلىق وقيعالاردان حاباردار بولىپ، ۋاقىتىلى شەشىمدەر قابىلداپ وتىرۋ ءۇشىن وسىنداي ديناميكادا جۇمىس جاساۋ كەرەك. ولاي بولماعاندا، ناقتى ناتيجە، ساپالى دامۋ بولمايدى.

– ايدا عالىمقىزى، ءسىز ءوزىڭىزدىڭ «تىنىمسىز» جان ەكەنىڭىزدى تياناقتى جۇمىستارىڭىزبەن كورسەتىپ كەلە جاتىرسىز. ونى ءبارىمىز، اسىرەسە، باق وكىلدەرى جاقسى بىلەمىز. ەندىگى سۇراق. جاھاندانۋدى ءبىرىمىز ماقتاپ، ءبىرىمىز داتتاپ جۇرگەندە جاھاندانىپ كەتكەن سياقتىمىز. «كۇشتى دە قۋاتتى قۇرال تابىلعاننان كەيىن ادامزات كۇرت دامىپ كەتتى» دەگەن بيلل گەيتس جاڭا ءداۋىردى «اقپاراتتىق ماگيسترال» دەپ اتادى. ءبىر ايتا كەتەتىنى، اقپاراتتىق قوعام سيپاتى ءوز ورتاسىنىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي ءارتۇرلى داميتىن كورىنەدى. اقپاراتتىق قوعامنىڭ جەتەكشى تەورەتيگى مانۋەل كاستەلس: «اقپاراتتىق تەحنولوگيالار مەن جاھاندىق ەكونوميكا اراسىندا ادامداردىڭ «الۋان تۇرلىلىگى» جاتىر»، – دەگەندە، وسى نارسەنى مەڭزەسە كەرەك. مىسالى، سيليكون القابى – ونىمدەرىن نارىققا شىعارۋدى ماقسات ەتكەن اشىق اقپاراتتىق قوعام بولسا، سينگاپۋرلىق مودەل – اۆتوريتارلىق اقپاراتتىق قوعام; فينن مودەلى – ادامداردىڭ باقۋاتتىلىعىن كوزدەگەن اشىق اقپاراتتىق قوعام. ماسەلەگە وسىنداي راكۋرستەن قاراساق، قيىر شىعىس وركەنيەتى قالىپتاسىپ جاتقان ازيا ەلدەرىندە، سونىڭ ىشىندە ورتا ازيا مەن قازاقستاندا قانداي اقپاراتتىق كەڭىستىك پايدا بولىپ كەلەدى دەپ پايىمدايسىز؟

– راس ايتاسىز. قازىر جاھاندانۋ كەلە جاتىر دەگەن كەزەڭنەن ءوتىپ كەتتىك. بارلىعىمىز وسى پروتسەستىڭ ىشىندەمىز. سوندىقتان قازىرگى باستى ماقساتىمىز – جاھاندانۋمەن بىرگە ومىرىمىزگە دەندەپ ەنىپ جاتقان جوعارى تەحنولوگيانىڭ، روبوتوتەحنيكانىڭ شارتىندا، جاساندى ينتەلەكتىنىڭ قارقىن الىپ كەلە جاتقان شاعىندا ادامي بولمىسىمىزدى، ىشكى مادەنيەتىمىز بەن رۋحىمىزدى جوعالتپاۋ دەر ەدىم. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ينتەرنەتتى الايىق. ءبىر عانا عالامتور جەلىسى الەمدىك ينتەگراتسياعا قالاي اسەر ەتىپ وتىر؟ اسىرەسە ءوزىڭىز ايتقان الەمدىك اقپارات سالاسى. قازىر جەر شارىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە بولعان وقيعا بۇكىل الەمگە كوزدى اشىپ-جۇمعانشا تارايدى. بۇگىنگى زامان – جىلدام، ىقشام، ساپالى اقپارات تاراتۋدىڭ زامانى. ءسىز مىسالعا كەلتىرگەن مودەلدەردىڭ بارلىعى دا ماسەلەنىڭ سىرتقى كورىنىس-كەلبەتى. ال ولاردىڭ بارلىعىنىڭ ىشكى تابيعاتى بىردەي. ول – ءبىرتۇتاس عالامدىق، اشىق اقپاراتتىق قوعام. سوندىقتان قازىر جاھاندانۋ اعىنىنىڭ ىشىندە وتىرىپ، وعان قارسى تۇرام، باسقا الەمنەن بولەكتەنىپ ءومىر سۇرەم دەگەن ۇستانىم قيسىنعا كەلمەيدى. ءبىزدىڭ ەندىگى مىندەت – الداعى دامۋ باعىتىمىزدى وسى جاھاندانۋ پروتسەسى جاعدايىندا دۇرىس انىقتاۋ. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاپ قالۋ، ونى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ. بۇل ىستە باق-تىڭ الەۋەتىن كەڭىنەن پايدالانۋ كەرەك. وعان ءبىزدىڭ قازىرگى ۇلتتىق مەديادانىڭ جاعدايى دا، مۇمكىندىگى دە جەتىپ تۇر. الەمدىك دەڭگەيدەگى مەديا ۇزدىكتەرىنەن ءبىزدىڭ ەشقانداي كەمدىگىمىز دە، كەمشىلىگىمىز دە جوق. سوندىقتان قازاقستاننىڭ بولاشاق اقپارات كەڭىستىگى، جاھاندىق قاۋىمداستىقتىڭ مۇشەسى رەتىندە، بارلىق دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ۇستاناتىن، ءسوز بوستاندىعىنا قۇرمەتپەن قارايتىن قۇرىلىم بولاتىنىنا سەنىممەن قارايمىن.

ءسوز بوستاندىعى – جالعان اقپارات تاراتۋ ەمەس

– ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز، الەمدە اقپاراتتىق ۇلى مايدان قايتادان باستالىپ كەتتى. رەسەي، مىسالى، ون-ون بەس جىلدىڭ شەگىندە اقش پەن ەۋروپاعا قارسى اشىق اقپاراتتىق سوعىس اشىپ كەلەدى. دۇنيەجۇزى حالىقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىندا بولعان سوڭ ءبىز دە بۇل مايداننان تىس قالا المايمىز. بىراق قازاقستاننىڭ كوپ ۆەكتورلى سىرتقى ساياساتى قازاقستاندىق باسپاسوزگە دە سان قىرلى ءارى سالماقتى بولۋدى مىندەتتەيدى. الايدا بۇقارا حالىقتىڭ باسپاسوزدەن كورگىسى كەلەتىنى باسقا دۇنيە. ول – اشىقتىق، باتىلدىق، نەنى بولسا دا اششى ايتىپ، انىق جازۋ. جانە سوعان وراي بيلىكتىڭ دە جىگەرلى قادامدار جاساۋىن قالايدى. اسىرەسە بۇل مەملەكەتتىك ءتىل تاقىرىبىنا كەلگەندە بىلىنە تۇسەدى. نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ «باعداتتا تىنىشتىق» دەپ وتىرا بەرەمىز بە، جوق بولماسا، كوپتىڭ تالاپ-تىلەگىنە وراي پارمەندى قيمىلدارعا بارعانىمىز ءجون بە؟

– سۇراعىڭىزدىڭ استارىن ءتۇسىنىپ وتىرمىن. بۇگىنگى كۇنى، وكىنىشكە وراي، ءسوز بوستاندىعىن ۇران قىلىپ، ۇپاي جيناۋدى ادەتكە اينالدىرۋ بەلەڭ الدى. جالپى ءسوز بوستاندىعى ۇعىمىن – ءتۇرلى دەڭگەيدە تۇسىنۋگە جانە تۇسىندىرۋگە بولادى. ەڭ باستىسى اتا زاڭىمىزدا – ازاماتتارعا ءسوز بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرىلگەن. اركىم زاڭ اياسىندا ءوزىنىڭ ويىن، پىكىرىن ەركىن ايتۋعا قۇقىلى. قازىرگىدەي ينتەرنەت زامانىندا ءتىپتى ماسەلە جوق دەپ ويلايمىن. ال ەندى وزىڭىزگە سۇراق قويايىنشى. مىسالى وسىدان 30 جىل بۇرىن قوعام، ساياسي رەجيم قانداي ەدى؟ ءاربىر ازاماتتىڭ ەركىن وتىرىپ، مەملەكەتتى، ۇكىمەتتى، پرەزيدەنتتى سىناۋعا مۇمكىندىگى بولدى ما؟ سىن ايتپاق تۇگىلى، ونى ويلاۋدىڭ ءوزى قىلمىس بولىپ سانالاتىن. قازىر بىزدە اركىم ءوز پىكىرىن الەۋمەتتىك جەلىدە، ينتەرنەتتە اشىق ايتا الادى. سوندىقتان ينتەرنەتتىڭ يگىلىگىن پايدالانىپ وتىرعان مەملەكەتتەر قاتارىندا ءبىزدىڭ ەلدى ءسوز بوستاندىعى شەكتەلىپ، كۇشپەن جانشىلىپ وتىر دەۋ – شىندىققا جاناسپايدى دەپ سانايمىن. جالپى قازىر بىزدە قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ پروتسەسى قارقىندى ءجۇرىپ جاتقانى ساياسي ساۋاتى بار، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتارعا ايقىن بىلىنەدى دەپ ويلايمىن. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تىكەلەي باستاماسىمەن قۇرىلعان ءبىر عانا «ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى» شەڭبەرىندە قانشاما جاڭاشىل باستامالار ىسكە اسىپ ۇلگەردى. قوعامدى اشىق دەموكراتياعا باستايتىن پرەزيدەنتتىڭ ساياسي رەفورمالار توپتاماسى ءساتتى ىسكە اسۋدا. ولاردىڭ قاتارىندا «بەيبىت جينالىستاردى ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋ ءتارتىبى تۋرالى»، «ساياسي پارتيالار تۋرالى»، «سايلاۋ تۋرالى»، «پارلامەنت جانە ونىڭ دەپۋتاتتارىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭداردى ايتۋعا بولادى. مۇنىڭ بارلىعى قوعام تاراپىنان ەڭ ءجيى ايتىلعان ساياسي ۇسىنىستار بولاتىن. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ساياسي ەرىك-جىگەرىنىڭ ناتيجەسىندە ۇسىنىستار – ناقتى ناتيجەگە اينالدى. ءسىز سۇراعىڭىزدا بۇقارانىڭ باسپاسوزدەن كورگىسى كەلەتىنى – اشىقتىق، باتىلدىق، اششى ايتىپ، انىق جازۋ دەدىڭىز. وسى جەردە ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى شىعادى. وسى ايتىلعان ۇعىمدار – ادەپ، ەتيكا، جەكە مادەنيەت سىندى ادامي قۇندىلىقتارمەن ۇنەمى ۇشتاسىپ جاتا ما؟! ءسوز بوستاندىعى – كورىنەۋ جالعان اقپارات تاراتۋ ەمەس قوي. «اششى شىندىق» دەگەن – قاڭقۋ ءسوز شىعارىپ، بايبالام سالىپ، اتتانداپ، قوعامدا دۇربەلەڭ تۋعىزۋ ەمەس. «باتىلدىق» – الەۋمەتتىك جەلىدە بىرەۋدىڭ جەكە باسىنا ءتىل تيگىزىپ، وتباسىنىڭ نامىسىنا تيۋ ەمەس. ارينە، سىن ارقاشان بولۋى كەرەك جانە مەملەكەتتىك ورگاندار وعان قاشاندا دايىن، ءارى اشىق بولۋعا مىندەتى. «سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى» دەگەن. بىراق سىننىڭ – قيسىنعا سىياتىن ورىندى بولعانى، پىكىردىڭ – وي ەلەگىنەن وتكەن پايىمدى بولعانى دۇرىس.

مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتتاعى ۇستانىم قاشاندا اشىق ءارى ايقىن. بۇل باعىتتا ەلباسىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىنگى جۇرگىزگەن، بۇگىندە مەملەكەت باسشىسى جالعاستىرىپ وتىرعان ءىستىڭ بارلىعى دا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە ارنالىپ كەلەدى. وعان ەشقانداي كۇمان بولماۋى ءتيىس. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ەركىن قولدانىلۋىنا قاتىستى بىزدە زاڭدىق نورماتيۆتىك تۇرعىدا بارلىق جاعداي جاسالعان. قوعام تاراپىنان ونىڭ ورىندالۋى عانا كەرەك. بايقاساڭىز، بۇعان قاتىستى تۇسىنىسپەۋشىلىكتىڭ كوبى قاراپايىم تۇتىنۋشى مەن قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا بولىپ جاتادى. بىزدە «تۇتىنۋشىلار قۇقىعىن قورعاۋ» تۋرالى زاڭ بار. سوندا انىق جازىلعان، «تاۋار ساتۋدا نەمەسە قىزمەت كورسەتۋدە ورىنداۋشى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە اقپارات بەرۋگە مىندەتتى» دەگەن. قاراپايىم عانا زاڭ تالابى. كونستيتۋتسيادا انىقتالعان، زاڭمەن بەكىتىلگەن ازاماتتاردىڭ قۇقىعى. وكىنىشكە وراي، بىزدە كوپتەگەن جەكە بيزنەس سەكتورلار مۇنى ەسكەرۋدىڭ ورنىنا كليەنتتەرمەن ارادا تۇرمىستىق كيكىلجىڭنىڭ تۇتانۋىنا جول بەرىپ قويىپ جاتادى. تەك بيزنەس سالاسى ەمەس، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىندا كەمىندە ەكى تىلگە جەتىك، قازاق جانە ورىس تىلدەرىنە، ماماندار ۇنەمى بولۋى شارت. بۇل اسىرەسە ەلىمىزگە شەت ەلدەردەن كەلگەن قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ جاعدايىندا ۇنەمى نازاردا بولۋى ءتيىس. ارينە، ۇلت مۇددەسىن قورعاپ جۇرگەن ازاماتتاردى دا تۇسىنۋگە بولادى. ۇلتتىڭ قۇندىلىعىن قۇرمەتتەۋ، ونى جاڭعىرتۋ ماسەلەسى – ەلىم، جەرىم دەگەن ءار ادامعا ءتان قاسيەت قوي. وسى رەتتە ايتارىم بىزدەگى بارلىق ۇلتتارعا تەڭ مۇمكىندىك بەرىلگەن. مەن دە ءوز ۇلتىمدى سۇيەمىن. ءتىلىمدى، سالت-ءداستۇرىمدى قۇرمەتتەيمىن. بىراق نە نارسەدە دە شەكتەن شىقپاۋ كەرەك. ىشكى ەموتسيانىڭ جەتەگىندەگى اسىرە ارەكەتكە ۇرىنباۋ قاجەت. ەڭ باستىسى، انا تىلگە دەگەن قۇرمەت ەڭ ءبىرىنشى ءاربىر قازاقتىڭ وزىنەن، وتباسىنداعى بالا تاربيەسىنەن باستالۋى كەرەك. ءتىلدىڭ قوعامداعى قولدانىسى تۋرالى ۇراندايتىندار، ۇيدەگى بالالارىنىڭ قاي تىلدە سويلەسەتىنىنە نازار اۋدارا ما؟ بۇل ورايدا، قازىر وسكەلەڭ ۇرپاققا مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتىپ، ءان ۇران جاتتاتىپ، ەل مەن جەرگە دەگەن پاتريوتتىق سەزىم قالىپتاستىرۋدى بالاباقشالاردان باستاۋ جاقسى قولعا الىنىپ جاتىر. ونىڭ ناتيجەسىن قازىرگى ۇرپاق – ەرتەڭگى قوعام تىزگىنىن ۇستاعاندا كورەتىن بولامىز. ءبىزدىڭ ەڭ قىمبات قازىنامىز – ول قوعامنىڭ تۇراقتىلىعى مەن تىنىشتىعى. بارلىعىمىز ونىڭ قادىرىنە جەتىپ، باعالاي ءبىلۋىمىز كەرەك. ءبىز اينالاعا قاراقان باسىمىزدىڭ قامىن كۇيتتەپ قانا قاراماي، ورتاق مەملەكەتىمىزدىڭ بيىگىنەن باجايلاپ، قاراي ءبىلۋىمىز كەرەك. كەلەر ۇرپاقتى سوعان ۇيرەتۋىمىز قاجەت.

– سايلاۋلار وتكىزىپ، ساياسي پارتيالاردىڭ قىزمەتىنە جول اشىپ، ءباسپاسوزىن سىرتقا ازات، تاۋەلسىز ءباسپاسوز ەتىپ كورسەتەتىن رف ۇكىمەتى الەۋمەتتىك جەلىلەردى باقىلايتىن زاڭ قابىلداپ، ىڭعايسىز جاعدايعا قالىپ وتىر. ال كوممۋنيستەر بيلىگىندەگى، توتاليتارلىق ەل سانالاتىن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى بەيادەپ سوزدەر مەن زاڭعا قايشى سوزدەردى بۇعاتتاۋدى كومپيۋتەرلىك باعدارلامالاردىڭ وزىنە تابىستاپ، ينتەرنەت باسىلىمداردىڭ دا، الەمجەلىنىڭ دە قىتايلىق سيپاتتا دامۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. بىزگە قايتپەك كەرەك؟ بىزدە قوعامدىق پىكىردى ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇددەگە ورايلاستىرىپ، الەۋمەتتىك جەلىدە رەتتەپ وتىرۋدىڭ مۇمكىندىگىن كورە الاسىز با؟

– بارلىعى دا ادامنىڭ ىشكى مادەنيەتى مەن رۋحاني دەڭگەيىنە بايلانىستى. قازىر الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى جاسالاتىن كيبەربۋللينگ ماسەلەسى وتە وزەكتى تاقىرىپقا اينالدى. اسىرەسە، ينتەرنەتكە ەركىن قول جەتكىزىپ وتىرعان وسكەلەڭ ۇرپاق – بۇل ماسەلەدە وتە قورعانسىز. كەيبىر ارام نيەتتى، جامان پيعىلدى ادامدار ءۇشىن الەۋمەتتىك جەلىلەر بالانىڭ ىشكى ەموتسياسىمەن ويناپ، پسيحيكاسىنا مانيپۋلياتسيا جاساۋدا تاپتىرماس قۇرالعا اينالدى. بۇعاناسى قاتپاعان، ساناسى بەكىمەگەن بالالار تۇگىلى، ەرەسەك ۇلكەندەر دە بۇدان زارداپ شەگەتىنىنە از كۋا بولىپ جۇرگەن جوقپىز. قايبىر جىلدارى كورشى رەسەيدە الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى تاراعان ءبىر عانا «كوك كيت» ويىنى قانشاما ءجاسوسپىرىمدى سۋيتسيدكە يتەرمەلەدى. سوندىقتان بۇل سالاعا باقىلاۋ ورناتىپ، ءتارتىپتىڭ بولۋىن قاداعالاۋ – ءبىرىنشى كەزەكتە ۇرپاق قاۋىپسىزدىگىندەگى ۋاقىت تالابى دەپ سانايمىن. مىسالى، جاقىندا باق ءوزىڭىز ايتقان قىتاي ەلىندە 14 جاسقا دەيىنگى بالالارعا الەۋمەتتىك جەلى قوسىمشاسىندا كۇنىنە 40 مينۋتتان ارتىق وتىرمايتىن شەكتەۋ قويىلعانى تۋرالى اقپارات تاراتتى. سونداي-اق ولار تۇنگى ساعات 10.00-دەن تاڭعى 6.00-گە دەيىن تەلەفون قوسىمشالارىنا كىرە المايدى. مۇنى قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟ بالا قۇقىعىن شەكتەۋ مە بۇل، الدە ۇرپاق قاۋىپسىزدىگى مەن دەنساۋلىعىن ويلاۋ ما؟! قازىر بالالار اراسىندا كومپيۋتەرلىك ويىندارعا دەگەن تاۋەلدىلىك ارتىپ بارادى. سونىڭ كەسىرىنەن قانشاما بالانىڭ پسيحيكاسى، مىنەز-قۇلقى بۇزىلىپ، تۋعان ۇيىنەن بەزىنىپ كەتەتىندەر از ەمەس. جالپى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدە دەسترۋكتيۆتى اقپارات تاراتاتىن، ءدىني ەكستەرميزمدى ناسيحاتتايتىن، ناشاقورلىق پەن ءتۇرلى پورنوگرافيالىق ونىمدەر ۇسىناتىن سايتتاردى، ۇلتارالىق جانجال تۋدىراتىن ماتەريالداردى باقىلاۋ، قاجەت بولعان جاعدايدا ولاردى شەكتەۋ مەن بۇعاتتاۋ تاجىريبەسى بۇرىننان بار. ول ەشقانداي دا «ءسوز بوستاندىعىنا شەكتەۋ قويۋ» ەمەس ەكەندىگىن ساۋاتتى قوعام تولىق تۇسىنەدى دەپ ويلايمىن. ارينە، الەۋمەتتىك جەلى – ادامدار ءۇشىن ءارتاراپتان اقپارات الۋعا مەيىلىنشە مۇمكىندىك تۋعىزىپ بەردى. الەۋمەتتىك جەلى سياقتى ءتۇرلى ينتەرنەت پلاتفورمالارى جالپى الەمدىك ءداستۇرلى اقپارات سالاسىنىڭ وزگەرۋىنە دە اسەرىن تيگىزىپ وتىر. قازىر كەيبىر جەكەلەگەن بلوگەرلەر – كىشىگىرىم مەديانىڭ جۇمىسىن جاسايتىن جاعدايعا جەتتى. جازىلۋشىلارى كوپ ءىرى باسپا باسىلىمدار دا بۇگىندە رەسمي ينتەرنەت سايتتان بولەك، الەۋمەتتىك جەلى پاراقشالارىن بەلسەندى پايدالانىپ ءجۇر. مۇنىڭ بارلىعى ارينە – ۋاقىت كوشىنەن قالماي، باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ارتتىرۋ. دەگەنمەن اقپارات تاراتۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگى وتە جوعارى. ءبىر عانا جالعان حابارمەن قوعامدى دۇرلىكتىرىپ، تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىقتىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ جىبەرۋگە بولادى. «ءسوز تاس جارادى، تاس جارماسا، باس جارادى» دەپ حالقىمىز بەكەر ايتپاعان. سوندىقتان ءاربىر الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىسى وسىنى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ىشكى مادەنيەت ماسەلەسىن ۇنەمى ەستەن شىعارماۋى قاجەت. پوست جازۋ – حابار تاراتۋ عانا ەمەس، ونىڭ ىشىنە – ەتيكا، مادەنيەت، تالعام سياقتى رۋحاني قۇندىلىقتار كىرەدى. ادامنىڭ تىكەلەي ومىرىنە، ازاماتتىق قاقىنا، ار-ۇياتى مەن نامىسىنا تيەتىن قاۋىپتەردىڭ الدىن الۋ، بەرەكەسىزدىككە جول بەرمەۋ – بۇكىل قوعامنىڭ الدىندا تۇرعان تالاپ. بۇل دەگەنىمىز الەۋمەتتىك جەلىلەردى جاپپاي جابۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى، ارينە. ءبىز الداعى ۋاقىتتا كەلەڭسىز كونتەنتكە ءۇيىر، بەيادەپ سوزدەر جازىپ، جالعان اقپارات تاراتاتىن اككاۋنت يەلەرىمەن جۇمىس جاساۋدى جۇيەلەۋىمىز كەرەك. قازىر وسى باعىتتا ءىرى الەۋمەتتىك جەلى قۇرىلتايشىلارىمەن، باسشىلارىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، ونى رەتتەۋدىڭ ماسەلەسىن پىسىقتاپ جاتىرمىز. سوندىقتان بۇل ماسەلەدە، سۇراعىڭىزدا ايتىلعانداي، قوعامدىق پىكىردى ەسكەرىپ، مەملەكەتتىك مۇددە مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك نەگىزىندە الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءتارتىپتىڭ، رەتتىلىكتىڭ بولعانى دۇرىس دەپ سانايمىن.

30 جىلدىڭ ءار كۇنىنە قۇرمەتپەن قاراۋىمىز كەرەك

– ءسوز بوستاندىعى تۋرالى جاقسى ايتتىڭىز. مەن ءسىزدىڭ: «بارلىعى دا ادامنىڭ ىشكى مادەنيەتى مەن رۋحاني دەڭگەيىنە بايلانىستى»، – دەگەن سوزىڭىزگە تولىق كەلىسەمىن. ال ەندى مىنا اڭگىمەگە كوشەيىك.

بيىل ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت اتانعانىنا 30 جىل تولىپ جاتىر. وسى 30 جىلدا ءبىز ءالى «تاۋەلسىزدىك تولعاۋىن» ايتىپ جۇرگەن سياقتىمىز. بىزگە – تاۋەلسىزدىك قىمبات، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇعىرىن بەرىك ەتە تۇسەتىن دامۋ – بۇگىنگى كۇنى ول دا قىمبات. وسى ەكى قىمباتتىڭ توعىسار تۇسىندا وتىرىپ نە ايتۋعا بولادى؟ بۇدان 30 جىل بۇرىنعى قيىندىقتار مەن سول قيىندىقتاردان شىعاتىن قيسىندى جول ىزدەگەن كۇندەرىمىزدى مە، الدە كۇردەلەنە تۇسكەن الەمدەگى قازاقستاننىڭ احۋالى تۋرالى ما؟

– «وتكەنگە توپىراق شاشساڭ، بولاشاق ساعان تاس اتادى» دەيدى حالىق دانالىعى. ءبىز تاعدىردىڭ سىيى ءوز تاۋەلسىزدىگىمىزگە قول جەتكىزگەن سوڭ، وتكەنىمىزدى ەسكە الىپ، وشكەنىمىزدى جاندىرىپ، ۇمىتقانىمىزدى جاڭعىرتىپ جاتقان حالىقپىز. سوڭعى 1-2 عاسىردا قازاق حالقىنىڭ جادى قاتتى شايقالدى. اسىرەسە توتاليتارلىق كەڭەس رەجيمىندەگى ۇلتىمىز باستان كەشكەن قيانات پەن تاۋقىمەتكە، ساياسي رەپرەسسيانىڭ سالدارىنا ءالى تولىق تاريحي باعا بەرىلگەن جوق. ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋ قاۋپى شىنداپ تۋعان كەزەڭ بولدى. بىراق، ءتاۋبا، وسىدان 30 جىل بۇرىن الەم ەلدەرىمەن تەڭ تۇرىپ، دەربەس ارەكەت ەتۋگە مۇمكىندىك بەرگەن – تاۋەلسىزدىگىمىزگە قول جەتكىزدىك. سوندىقتان بىزگە ونىڭ قۇنى دا، ماڭىزى دا، ءمانى دە وتە زور. تاۋەلسىزدىكتىڭ وسى 30 جىلى ىشىندەگى ءاربىر ءساتىن ەرەكشە ىقىلاسپەن ەسكە الىپ، قۇرمەتپەن قاراۋىمىز كەرەك. ۇرپاقتى سوعان تاربيەلەۋىمىز شارت.

وسى جىلدار بىزگە ەڭ باستىسى نە بەردى؟ ءبىز جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەت قالىپتاستىرا الدىق. بۇل جەردە، مەملەكەتتىك بيلىك نەگىزىن قالاعان تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ تاريحي تۇلعاسىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. باسقاسىن ايتپاعاندا، ەلباسى تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە شەكارانى شەگەندەپ، الەمدىك قاۋىمداستىق الدىندا ءبىرتۇتاس تەرريتوريامىزدى بەلگىلەپ، بەكىتىپ بەردى. بۇل ءبىزدىڭ كەلەر ۇرپاق الدىندا شەكاراعا قاتىستى داۋلى ماسەلە بولمايدى دەگەن ءسوز. قانشاما ەل بۇگىندە ەگەمەندىكتى ارمانداپ وتىر. قانشاما ۇلت دەربەس مەملەكەتتىككە، تەرريتوريالىق تۇتاستىققا جەتە الماي وتىر. سوندىقتان بىزگە قازىر ەڭ ماڭىزدىسى – ءالى دە بۇعاناسى قاتىپ، بۋىنى بەكىمەگەن جاس مەملەكەتىمىزدى السىرەتىپ الماي، العا جىلجۋ. ول ءۇشىن ونبەيتىن داۋدى قۋاتىن ەلدىڭ ۇرپاعىنداي ەمەس، وسەر ەلدىڭ بالاسىنداي ءبىر-ءبىرىمىزدى قولداپ، قورعاپ ءجۇرۋىمىز كەرەك.

ينتەرنەتتىڭ يگىلىگىن پايدالاناتىن ادام ءۇشىن اقپاراتتىڭ اۋقىمى كەڭ

– مۇنىڭ ءبارى دۇرىس قوي. ايەكە، وسى سوۆەت وكىمەتىنىڭ تۇسىندا قازاق راديوسىندا «ارعى بەتتەگى» قازاقتارعا ارنالعان باعدارلاما بولعان. احمەت بايتۇرسىنۇلى جاساعان قارىپ تۇرىندە «شالقار» اتتى گازەت تە شىعىپ تۇردى. وسىلايشا قازاقستان الەمدەگى بار قازاقتى بولماسا دا، قىتايداعى قالىڭ قازاقتى ەل جاڭالىقتارىمەن، ادەبي شىعارمالارمەن قامتاماسىز ەتە الدى. قازىر قىتاي ۇكىمەتى قازاق سايتتارىن بۇعاتتاپ تاستاعان. قازاق راديوسى مەن قازاق تەلەارنالارى بولسا دا جەتپەيدى. دەمەك ول جاقتاعى ەل بۇل جاقتاعى جاڭالىقتاردان حابارسىز قالىپ وتىر. اۋعانعا اۋىپ بارعان قازاقتار اقپاراتتان ءتىپتى ماقۇرىم با دەپ ويلايمىن. اقپارات زامانىندا حالىق ءوز تىلىندە اقپارات الا الماي ءومىر ءسۇرۋى قيىن ەمەس پە؟ الەم قازاقتارىن قازاقستانداعى جاڭالىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋدى ءۇش تىلدە حابار تاراتاتىن «قازاق» ارناسىنا عانا جۇكتەپ قويماي، ونىڭ باسقا دا جولدارىن قاراستىرۋعا بولا ما؟

– اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا ينتەرنەت ءداۋىرى، جاھاندانۋ پروتسەسى تۋرالى تۋرالى ايتتىق قوي. قازىرگى زامان ءسىز مىسالعا كەلتىرگەن كەڭەس كەزەڭىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىن شىعار. قازىر عالامتور الەمگە اقپارات تاراتۋدىڭ قۇدىرەتتى قۇرالىنا اينالعان زامان. سونىمەن قاتار، مويىنداۋ كەرەك، بۇگىندە باسپا باسىلىمدارىنىڭ ءورىسى تارىلىپ كەلەدى. سەبەبى وقىرمان تاراپىنان قاعازعا باسىلعان گازەت-جۋرنالدارعا دەگەن سۇرانىس تومەندەپ بارادى. قولىنداعى سمارتفونى ينتەرنەتكە جالعانعان وقىرمان ءۇشىن كەرەك اقپاراتتى عالامتوردان ءاپ-ساتتە ىزدەپ تابۋ ىڭعايلى ەكەنى تۇسىنىكتى. مىسالى، راديونى الايىق. قازىر ينتەرنەت ارقىلى كەز كەلگەن ەلدىڭ راديو جيىلىگىن تاۋىپ تىڭداۋعا بولادى. كەزىندە قولدانىسقا تەلەديدار شىققاندا، راديونىڭ شارۋاسى ءبىتتى دەگەن پىكىرلەر كوپ ايتىلعان ەكەن. دەگەنمەن بۇگىن ينتەرنەت زامانى، بىراق راديوعا دەگەن سۇرانىس ارتپاسا، ازايعان جوق. ءبىز بيىل «مەملەكەتتىك راديوارنالاردىڭ حابار تاراتۋ جەلىسىن دامىتۋ جونىندەگى 2022-2025 جىلدارعا ارنالعان جول كارتاسىنىڭ» ءبىرىنشى كەزەڭىن ىسكە قوسىپ جاتىرمىز. ونىڭ اياسىندا رەسەي، قىتاي، قىرعىزستان، وزبەكستان ەلدەرىمەن شەكتەسەتىن مەملەكەتتىك شەكارا ايماقتارىنداعى ەلدى مەكەندەرگە «قازاق راديوسى» مەن «شالقار راديوسى» تارتىلىپ، 600 مىڭنان اساتىن حالقى بار 400-دەن استام اۋىلعا وتاندىق راديولار قولجەتىمدى بولادى. ءوزىڭىز مىسالعا كەلتىرگەن «Qazaq TV» ارناسى بەس تىلدە حابار تاراتادى. شەتەلدىك كابەلدىك/سپۋتنيكتىك وپەراتورلار ارقىلى انگليا، بانگلادەش، بەلارۋس، بولگاريا، گەرمانيا، گرۋزيا، كانادا، قىرعىزستان، لاتۆيا، ليتۆا، مولدوۆا، موڭعوليا، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى، پولشا، رەسەي، سلوۆاكيا، تۇركيا، كيپر، ەستونيا ەلدەرىنە، IPTV وپەراتورلارى ارقىلى اقش، شۆەيتساريا، فرانتسيا، ازەربايجان، بولگاريا، گرۋزيا، مولدوۆا، پولشا، سينگاپۋر، گەرمانيا، تۇرىكمەنستان ەلدەرىندە كورسەتىلەدى. «حابار 24» ارناسى سپۋتنيك وپەراتورلارى ارقىلى بەلارۋس، قىرعىزستان، مولدوۆا، موڭعوليا، رەسەي فەدەراتسياسىنا، IPTV وپەراتورلارى ارقىلى تۇرىكمەنستانعا تارايدى. اتالعان ەلدەردىڭ كوپشىلىگىندە قازاق قانداستارىمىزدىڭ ۇلكەن قاۋىمداستىقتارى بار. مۇنىڭ بارلىعى دا ولار ءۇشىن ەلدەن ۇنەمى حابار الىپ وتىراتىن اقپارات كوزى. سونىمەن قاتار، قازىر ءداستۇرلى مەديا قۇرالدارىنان بولەك، ەلەكتروندى اقپارات سالاسى ۇلكەن كۇشكە يە بولىپ ۇلگەرگەنىن وسى سۇحبات بارىسىندا از ايتقان جوقپىز. ىرگەدەگى ۇلكەن كورشىمىز قىتاي مەملەكەتىندەگى قانداستارىمىزبەن تۇراقتى بايلانىس بار. جىل سايىن اتا جۇرتقا تۇپكىلىكتى قونىس اۋدارۋعا ءوتىنىش بەرەتىندەر قاتارىندا قىتايداعى باۋىرلارىمىز قاشاندا الدىڭعى ورىندا. بىزدەگى كەيبىر ينتەرنەت سايتتار ول جاقتاعى اعايىندار ءۇشىن اشىق. مىسالى، قازاق، ورىس، اعىلشىن، قىتاي جانە وزبەك تىلدەرىندە جانە توتە جازۋ مەن لاتىن الفاۆيتىندە اقپارات تاراتاتىن «قازينفورم» حالىقارالىق اقپارات اگەنتتىگى ول جاقتا اشىق. توتە جازۋداعى اقپارات ونىمدەرىن نەگىزىنەن قىتاي مەن يرانداعى قانداستارىمىز پايدالانادى. سونىمەن قانداستاردى قولداۋ بويىنشا ەلباسىنىڭ ۇسىنىسىمەن ءبىزدىڭ مينيسترلىك جانىنان 2018 جىلى قۇرىلعان «وتانداستار قورىنىڭ» oq.gov.kz رەسمي سايتى، سونداي-اق، قانداستار ماسەلەسىن كوتەرەتىن «el.kz»، «erulik.kz» سايتتارى قانداستار ءۇشىن قولجەتىمدى بولدى. «ەl.kz» سايتىندا ارنايى «قانداستار» ءبولىمى اشىلعان. ازىرگە قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىندە، بولاشاقتا توتە جازۋ ۇلگىسىن قوسۋ جوسپاردا بار. «Erulik.kz» ۆەب-پلاتفورماسى مەملەكەتتىك جانە ورىس تىلدەرىندە، قازاق تىلىندەگى توتە جازۋ مەن لاتىن الفاۆيتىندە تاريحي وتانىنا تۇپكىلىكتى قونىس اۋدارۋعا نيەتتى قانداستارعا ارنالعان اقپارات ۇسىنادى. بۇل باعىتتا، مەملەكەتتىك پورتالداردان بولەك، جەكە سايتتار دا ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ ءجۇر. مىسالى، بىلۋىمشە «اdyrna.kz» سايتى قازاق، ورىس، اعىلشىن، قىتاي تىلدەرىندە جانە توتە جازۋ مەن لاتىن الفاۆيتىندە، «اbai.kz» سايتى قازاق تىلىندە جانە توتە جازۋ مەن لاتىن الفاۆيتىندە اقپارات ۇسىنادى. قازاق دياسپوراسى تۇراتىن ەلدەردە قازاق ءتىلدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ءبىزدىڭ نازارىمىزدا. بۇگىنگى تاڭدا شەت ەلدەردە بىزدەگى مالىمەت بويىنشا 50-گە جۋىق قازاق تىلىندە حابار تاراتاتىن باق بار ەكەن. وسىنىڭ نەگىزىندە، بىلتىردان باستاپ، ءبىزدىڭ مينيسترلىكتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتەتىن ءداستۇرلى «ۇركەر» ۇلتتىق سىيلىعىنا شەت ەلدەردە قازاق تىلىندە حابار تاراتاتىن ۇزدىك باق نوميناتسياسىن قوستىق. بىلتىرعى بايقاۋعا 10 مەملەكەتتەن ۇمىتكەر قاتىسىپ، «ەڭ ۇزدىك قازاق ءتىلدى باق» نوميناتسياسىن موڭعوليا رەسپۋبليكاسىنداعى «kaznews.mn» سايتى جەڭىپ الدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كورىپ وتىرسىز، بۇگىنگى زاماندا ينتەرنەتتىڭ يگىلىگىن پايدالانعان ادام ءۇشىن مۇمكىندىك تە كوپ، اقپاراتتىڭ اۋقىمى دا كەڭ.

كاسىبي اۋدارماشىلاردىڭ ۇلكەن ارمياسى جۇمىس جاسادى

– ايدا عالىمقىزى، «قازاق ادەبيەتى» اپتالىعىنا سۇحبات بەرىپ وتىرعان اداممەن ادەبيەت تاقىرىبىنا ات باسىن بۇرماساق بولمايدى. ءوزىڭىز كەزىندە «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا قولعا الىنعان قازاق ادەبيەتىنىڭ انتولوگيالارى جوباسىنىڭ باسى-قاسىندا بولدىڭىز. تاياۋدا عانا ءوزىڭىزدىڭ قاتىسۋىڭىزبەن «جاڭا گۋمانيتارلىق ءبىلىم. قازاق تىلىندەگى 100 جاڭا وقۋلىق» جوباسىنىڭ تانىستىرىلىمى ءوتتى. دەگەنمەن «بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ» دەگەندەي، بۇرناعى جىلدارى جوبا ىسكە اسىپ جاتقاندا ونىڭ اۋدارماسىنىڭ ساپاسىنا كوڭىل تولماعان سىندار ايتىلدى. شەرحان مۇرتازا، دۋلات يسابەكوۆ، سماعۇل ەلۋباەۆ، قويشىعارا سالعارا سىندى قازاقتىڭ بەلگىلى جازۋشىلارىنىڭ كوركەم تۋىندىلارى «گۋگل اۋدارما» دەڭگەيىندە دەپ باعا بەرگەندەر دە بولدى. وسى جايىندا نە ايتار ەدىڭىز؟

– «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى بويىنشا ىسكە اسقان ەڭ اۋقىمدى جوبالاردىڭ ءبىرى – «جاھانداعى زاماناۋي قازاقستاندىق مادەنيەت» جوباسى بولدى. ونىڭ اياسىندا پروزا جانە پوەزيا جانرىنداعى 60 اۆتوردىڭ تاڭداۋلى شىعارمالارى اعىلشىن، يسپان، اراب، قى­تاي، فرانتسۋز، ورىس تىلدەرىنە اۋدارىلدى. بۇل جەردە ءبىر جايتتى انىقتاپ الۋ كەرەك. بۇۇ-نىڭ رەسمي 6 تىلىنە اۋدارىلعان شىعارمالاردىڭ نەگىزگى ورىنداۋشىسى – «ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى». بۇل جوبا بارىسىندا، ەڭ باستىسى ءاربىر اۋدارمانىڭ ساپاسىنا، ءتىلىنىڭ شۇرايلى، وقۋعا جاتىق بولۋىنا ۇلكەن ءمان بەردىك. سايكەسىنشە، ءاربىر اۋدارما ءتىلى بويىنشا سول مەملەكەتتەردەگى جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتەرمەن، ادەبي ينستيتۋتتارمەن، مادەني-ءبىلىم ورتالىقتارىمەن، ەڭ مىقتى، ەڭ تانىمال باسپالارمەن ارىپتەستىك ورناتتىق. شەتەلدىك اۋدارماشى ماماندارعا قازاقستانعا كەلىپ، قازاق اۆتورلارىمەن جەكە سۇحباتتاسىپ، اۋدارما بارىسىندا تۋىنداعان سۇراقتار قويۋعا، پىكىر الماسۋعا مۇمكىندىك بەرىلدى. باستى ماقسات – ءاربىر اۋدارمانىڭ تۇپنۇسقا ماتىنگە مەيلىنشە جاقىن بولۋى، كوركەم شىعارمانىڭ ماز­مۇ­نىن سول قالپىندا كوركەم جەت­كىزۋ، ءوز دەڭگەيىندە بەرۋ بولدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا بۇل جەردە كاسىبي اۋدارماشىلاردىڭ ۇلكەن ارمياسى تىڭعىلىقتى جۇمىس جاسادى. سوندىقتان ءبىزدىڭ «ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى» ارقىلى جارىققا شىققان اۋدارمالاردىڭ ساپاسىنا قاتىستى سىندى مەن ەستىمەدىم. ءسىز ايتىپ وتىرعان جازۋشى اعالارىمىزدىڭ شىعارمالارىنىڭ اۋدارماسى تۋرالى بىلەمىن. كىتاپ اۆتورلارىنىڭ رەنىشتەرى دە جاڭالىقتاردان ايتىلدى، الەۋمەتتىك جەلىگە دە جازىلدى. بىراق ءبىزدىڭ ول جوباعا ەشقانداي قاتىسىمىز جوق. «ساپاسىز اۋدارما بولدى» دەپ سىن ايتقان شىعارمالاردى باسقا مەكەمە اۋدارعان. وكىنىشكە وراي، كوپشىلىك وسى ەكى جوبانى شاتاستىرىپ، ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسىنىڭ ەڭبەگىنە سىن ايتىپ قالادى. ءبىز جاساعان جوبا اۋقىمدى بولدى. ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ جاۋھارلارىن الەمنىڭ 6 تىلىنە اۋدارىپ قانا قويماي، ونى كەڭ كولەمدە تاراتۋ – بۇرىن-سوڭدى بولماعان يىگىلىكتى ءىس. اۋدارمالار 90-نان استام ەلدىڭ 23 مىڭنان اسا ءىرى كىتاپحانا، وقۋ ورىندارى مەن عىلىمي ورتالىقتاردىڭ كىتاپ قورىنا ەنگىزىلدى. بۇل ارينە ۇلكەن جۇمىس. ەڭ باستىسى وسىنداي ساپالى ەڭبەكتەر ارقىلى ءبىز الەمگە ادەبيەتىمىزدىڭ بيىك الەۋەتىن، رۋحانياتىمىزدىڭ تەرەڭدىگىن تانىستىرۋعا مۇمكىندىك الدىق.

– ادەبيەت تۋرالى اڭگىمەنى ارىقاراي جالعاي ءتۇسۋ ءۇشىن سىزگە ادەبي اپتالىقتىڭ ءداستۇرلى ساۋالىن قويعىم كەلىپ وتىر. كىتاپ وقىپ ءجۇرسىز بە؟ ءبىر ۋاقىت كوركەمفيلمدەردى كورۋدىڭ ءوزى جانعا ءلاززات سىيلايدى عوي. ەڭ باستىسى وسى ەكەۋىنە: كىتاپ وقىپ، كينو كورۋگە ۋاقىت تابا الاسىز با؟

– داۋرەن، ءوزىڭىز بىلەسىز عوي – ءبىز كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزەڭىندە وسكەن بۋىنبىز. وقۋشى كەزدەن كىتاپ وقۋعا قۇمار بولدىق. وقۋ باعدارلاماسىنان بولەك، ءاربىر جازعى دەمالىس باستالار الدىندا بىزگە كىتاپتار ءتىزىمى بەرىلەتىن. جازعى دەمالىسىمىز كىتاپ وقۋمەن ءوتىپ، كۇزگى ساباق ماۋسىمىنا كەلگەندە، ولاردىڭ مازمۇنىن ءبىر-بىرىمىزگە قىزىعا اڭگىمەلەپ بەرەتىنبىز. سونىڭ ارقاسىندا وقۋشى كەزدە-اق، قازاق ادەبيەتىنىڭ، ورىس ادەبيەتىنىڭ، الەم ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك كلاسسيكالارىمەن تانىستىق. نەگىزى بالا كەزدەن سىڭگەن ادەت، قالىپتاسقان داعدى ادام بويىندا ءومىر بويى قالادى ەكەن. ءبىزدىڭ بۋىننىڭ بويىندا وسى كىتاپ وقۋعا دەگەن قۇمارلىق بار. مەن ءالى دە مازمۇندى، قىزىقتى، تانىمدى كىتاپتاردى، كوركەم ادەبيەت تۋىندىلارىن وقىعاندى جاقسى كورەم. ولەڭ وقىعاندى ۇناتام. قازىر ورىس كلاسسيگى انتون چەحوۆتىڭ شىعارمالارىن ۋاقىت تاۋىپ قايتا وقىپ ءجۇرمىن. سول XIX عاسىردىڭ قوعامىن سۋرەتتەگەن اڭگىمەلەردە ايتىلعان دۇنيەلەردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ وتىرسام ادام تابيعاتى، قوعام تانىمى ەش وزگەرمەگەندەي كورىنەدى…

كىتاپ وقۋ – اسىرەسە بالانىڭ كوڭىل كوكجيەگىن كەڭەيتەدى، زەيىن-زەردەسىن كوتەرەدى، ومىرلىك كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ مىندەت قازىرگى وسكەلەڭ ۇرپاقتى كىتاپ وقۋعا قىزىقتىرا ءبىلۋىمىز كەرەك. «كىتاپ – اقىلدىڭ ازىعى، ءبىلىمنىڭ بۇلاعى» دەپ تەگىن ايتىلماعان عوي. مەكتەپتە ۇستازدار، ۇيدە اتا-انالار قازىرگى زاماننىڭ ينتەرنەت پەن گادجەتكە اۋەس بالالارىنا كىتاپ وقۋ داعدىسىن ۇيرەتۋدى باستى نازاردا ۇستاسا – بالانىڭ تاربيەسىنە دە، تانىمىنا دا، مىنەزىنە دە پايداسى زور بولار ەدى.

كينو كورۋگە قاتىستى ايتار بولسام، قىزىقتى كينو تۋىندىلارىن، تانىمدى دەرەكتى فيلمدەردى ۋاقىت بولعاندا قاراۋعا تىرىسامىن. الايدا، وكىنىشكە وراي، كۇندەلىكتى جۇمىستان وعان ءجيى مۇرشا بولا بەرمەيدى. قازىرگى جاڭا فيلمدەردىڭ ىشىنەن بيىل شىققان فانتاستيكالىق جانرداعى «ديۋنا» ءفيلمى تۋرالى جاقسى پىكىر ايتىپ جاتقانداردى ەستىپ ءجۇرمىن. ەندى ۋاقىت تاۋىپ، سول ءفيلمدى كورۋدى ويعا الىپ ءجۇرمىن.

– ايدا عالىمقىزى، سىزگە قوياتىن ساۋالدارىمىز بۇدان دا مول ەدى. ويتكەنى ءسىز باسقاراتىن سالا كوپتىڭ كوز الدىندا. اركىم-اق اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترىمەن جۇزدەسىپ، سۇحباتتاسقىسى، وي بولىسكىسى كەلەدى. ايتسە دە ءبىز ءبىراز ماسەلەنىڭ باسىن شالىپ اڭگىمەلەستىك-اۋ دەپ ويلايمىن. ۋاقىت ءبولىپ سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!

– سىزدەرگە دە راحمەت. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ كوزى قاراقتى وقىرماندارىنىڭ قاتارى كوبەيە بەرسىن.

سۇحباتتاسقان داۋرەن قۋات

Abai.kz