امانگەلدى ايتالى. ۇلتشىلدىق پەن ۇلتسىزدىق
ن.ءا.نازارباەۆ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءحىح سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە: «ەتنوسارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋ ۇدايى كۇش-جىگەر جۇمساۋدى قاجەت ەتەدى»، دەپ ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ وزىنەن ءوزى رەتتەلمەيتىندىگىنە، ولاردىڭ استارىندا سان الۋان الەۋمەتتىك، ساياسي، پسيحولوگيالىق قايشىلىقتار بارلىعىنا نازار اۋداردى.
جاھاندانۋ زامانىندا ۇلتتار مەن ۇلىستار، ءبىر جاعىنان، توپتاسىپ، ءوزارا بايلانىسىپ، بىرتۇتاستىققا يكەمدەلسە، ەكىنشى جاعىنان، بۇل ءۇردىستىڭ ۇلتتار (بۇل ماقالادا ۇلت ۇعىمىن ءبىز ەتنوستىق مانىندە عانا قولدانامىز) اراسىندا كۇردەلى قايشىلىقتار تۋدىرىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتەر مەن ولاردىڭ مادەنيەتىنىڭ تاعدىرى الاڭداتىپ وتىر. ونىڭ كورىنىستەرى ۇلتشىلدىق دەپ ۇلتسىزدىق قاراما-قارسىلىعىنىڭ شيەلەنىسۋىنەن دە اڭعارىلادى. بىراق، ءار ايماقتا، ءار مەملەكەتتە ۇلتارالىق بايلانىستار، ونىڭ ادامدار ساناسىنداعى بەينەسى، قابىلداۋى بىردەي ەمەس. ماقالادا قازاقستانعا بايلانىستى ۇلتشىلدىق، ونىڭ تۇرلەرى مەن ۇلتسىزدىق كورىنىستەرىنىڭ كەيبىر تۇستارى تۋرالى عانا ءسوز قوزعالادى.
ۇلتشىلدىق ۋ ما، بال ما؟
ن.ءا.نازارباەۆ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءحىح سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە: «ەتنوسارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋ ۇدايى كۇش-جىگەر جۇمساۋدى قاجەت ەتەدى»، دەپ ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ وزىنەن ءوزى رەتتەلمەيتىندىگىنە، ولاردىڭ استارىندا سان الۋان الەۋمەتتىك، ساياسي، پسيحولوگيالىق قايشىلىقتار بارلىعىنا نازار اۋداردى.
جاھاندانۋ زامانىندا ۇلتتار مەن ۇلىستار، ءبىر جاعىنان، توپتاسىپ، ءوزارا بايلانىسىپ، بىرتۇتاستىققا يكەمدەلسە، ەكىنشى جاعىنان، بۇل ءۇردىستىڭ ۇلتتار (بۇل ماقالادا ۇلت ۇعىمىن ءبىز ەتنوستىق مانىندە عانا قولدانامىز) اراسىندا كۇردەلى قايشىلىقتار تۋدىرىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتەر مەن ولاردىڭ مادەنيەتىنىڭ تاعدىرى الاڭداتىپ وتىر. ونىڭ كورىنىستەرى ۇلتشىلدىق دەپ ۇلتسىزدىق قاراما-قارسىلىعىنىڭ شيەلەنىسۋىنەن دە اڭعارىلادى. بىراق، ءار ايماقتا، ءار مەملەكەتتە ۇلتارالىق بايلانىستار، ونىڭ ادامدار ساناسىنداعى بەينەسى، قابىلداۋى بىردەي ەمەس. ماقالادا قازاقستانعا بايلانىستى ۇلتشىلدىق، ونىڭ تۇرلەرى مەن ۇلتسىزدىق كورىنىستەرىنىڭ كەيبىر تۇستارى تۋرالى عانا ءسوز قوزعالادى.
ۇلتشىلدىق ۋ ما، بال ما؟
ۇلتتىق سانا مەن ۇلتتىق بولمىس ءار حالىقتا ءوزىن باسقالارمەن سالىستىرۋ بارىسىندا قالىپتاسىپ، وزگەرىپ، جاعدايلارعا يكەمدەلەدى. «ءبىز» بەن «ولاردى» سارالاپ، ءوز ءتىلىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى، ءداستۇرىمىزدى اجىراتىپ، كەيدە ءتىپتى تالاسىپ تا جاتامىز. دەگەنمەن، ءار حالىقتىڭ تاريحىنا بايلانىستى بەلگىلى ءبىر ۇلتتارمەن عانا قارىم-قاتىناسقا تۇسكەندىكتەن، سولار تۋرالى جاعىمدى، جاعىمسىز پىكىرلەر، ستەرەوتيپتەر ساناعا ورنىعادى. ول بايلانىس ءار ءتۇرلى دەڭگەيدە كورىنەدى. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىندا ءبىرىنشى دەڭگەيدە قازاقستاندا تۇراتىن ەتنوستاردىڭ بەينەسى، ولاردىڭ ىشىندە ورىس ەتنوسىنىڭ تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى كەلبەتى قايشىلىقتى، كۇردەلى قاراما-قارسىلىقتارعا تولى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى، قازاققا قياناتى كەزىندە «ورىستان دوسىڭ بولسا، ايبالتاڭ جانىڭدى بولسىن» دەپ ساقتاندىراتىن ءسوز دە تۋدىردى. ەكىنشى دەڭگەيدەگى ءبىزدىڭ سانامىزداعى وبراز رەسەي حالىقتارى مەن بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالار حالىقتارى. سونىمەن بىرگە، نەمىستەر، فرانتسۋزدار، قىتايلار، امەريكالىقتار، باسقا دا ۇلتتار سوڭعى كەزدە بىزگە جاقىن ارالاساتىن ىسكەر سەرىكتەرىمىز. ءبىز ولاردى ەندى تانىپ-ءبىلىپ جاتىرمىز.
ءۇشىنشى دەڭگەيدە بىزبەن تىعىز قارىم-قاتىناس، ارەكەتتەستىكتە بولماعان حالىقتار، ولار تۋرالى ادەبيەتتەن، اقپاراتتىق قۇرالداردان كوبىرەك بىلەمىز.
ۇلتشىلدىق پەن ۇلتسىزدىق پسيحولوگياسى ءوز ۇلتىن جانە باسقا دا جاقىن قارىم-قاتىناستاعى ۇلتتاردىڭ ءبىر-ءبىرىن قابىلداۋىنا بايلانىستى تۋادى. ۇلت ساياساتىن ايقىنداۋ بارىسىندا بىرقاتار مەملەكەتتەر ۇلت ۇعىمىنا، ەل حالقىنىڭ قالاي تۇسىنەتىنىنە ءمان بەرەدى. رەسەيدىڭ وسى ماسەلەگە ارنالعان زەرتتەۋلەرىنە جۇگىنسەك، ساۋالعا جاۋاپ بەرگەندەردىڭ 48,6%-ى ۇلت قاسيەتتى، ادامعا تابيعاتتان، اللادان بەرىلگەن دەپ قاستەرلەيدى; 48,2%-ى ۇلتى ارقىلى ادام وتانىن، اتا-باباسىن، تاريحىن تانىپ، ەلىن ساقتايدى دەپتى; 41,2%-ى ءاربىر دەنى دۇرىس ادام ۇلتىمەن ماقتانۋعا ءتيىس دەگەن. 16,4%-ى ۇلت ادامداردى قاۋىمداستىرىپ، ورتاق ماقساتقا قول جەتكىزەدى دەسە، 11,8%-ى بولاشاقتى ايتپاعاندا، ۇلت بۇگىندە كوپ جاعدايدا ەسكىرگەن ۇعىم دەپتى. 9,7%-ى ادامدار تەگىنە قاراماي، ۇلتىن ءوزى تاڭداۋعا قۇقىلى بولسىن دەگەن. ۇلتتار ميداي ارالاسىپ، ورىس ۇلتىنا ءسىڭىسىپ بارا جاتقان رەسەيلىك قوعامدا بۇل جاۋاپ تاڭقالارلىقتاي ەمەس. ساۋالعا جاۋاپ بەرگەندەردىڭ 6,3%-ى ۇلت ۇعىمى ادامداردى جىككە ءبولىپ، ءبىر-بىرىنە قارسى قويادى دەپ جاۋاپ بەرگەن. ەڭ ءبىر نازار اۋداراتىن جاعداي، 50 جاستان اسقاندار اراسىندا ۇلتتى قاسيەتتى دەپ سانايتىندار كوبەيە تۇسەدى.
بۇل ماسەلەگە نەمىستەردىڭ دە پىكىرى كوڭىل اۋدارارلىق. «شپيگەل» جۋرنالىنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، «ءسىز ءۇشىن ۇلت دەگەن نەنى بىلدىرەدى؟» دەگەن ساۋالعا 14 پەن 29 اراسىنداعى جاستاردىڭ 31%-ى «ەشتەڭەنى دە بىلدىرمەيدى» دەسە، 21%-ى «ەسكىرگەن ۇعىم» دەپتى. «نەمىستەردىڭ باسقا دا ۇلتتاردان ارتىقشىلىقتارى بار ما؟» دەگەن ساۋالعا 52%-ى «جوق» دەسە، 45%-ى كەيبىر حالىقتاردان ارتىقشىلىقتارى بار دەپتى، ال 2%-ى ءتىپتى فاشيستىك ۇستانىمدا بولعان. «ەگەر ارتىقشىلىقتار بولاتىن بولسا، نەمىستەر قاي حالىقتاردان ارتىق؟ دەگەن ساۋالعا، 87%-ى پولياكتاردان، 74%-ى تۇرىكتەردەن، 63%-ى ورىستاردان، 20%-ى فرانتسۋزداردان، 11%-ى امەريكالىقتاردان دەگەن.
وسىلاي بىرەۋلەر ءۇشىن ۇلت قاسيەتتى، كيەلى بولسا، ەكىنشىلەر ءۇشىن ۇلتتىڭ تاريحى، وتكەن اسۋلارى - قۇندىلىق، ءۇشىنشىلەر ءۇشىن ۇلت ءپاتريوتيزمنىڭ قاينار بۇلاعى، ۇلتتىق ار-نامىس ەڭبەك ەتۋگە، كۇرەسكە قۋات قاجىر-قايرات بەرەدى. بۇل - ءار حالىققا ءتان ۇلتتىق پاتريوتيزم. سونىمەن بىرگە، ۇلتقا بەي-جاي، بولماسا جاعىمسىز پىكىرلەر دە بارشىلىق.
ءار ادامعا ۇلتتىق قۇندىلىقتارى، ءۇيرەنگەن ورتاسى سونشالىقتى قىمبات، قادىرلى، ءتىپتى ءوز ۇلتىنان ارتىق قۇندى ەشتەڭە بولۋى مۇمكىن ەمەس سياقتى. سوندىقتان باسقا ۇلتتاردىڭ قۇندىلىعى الىس، بۇلدىر، كوزگە كورىنەرلىكتەي باعالى ەمەس دەپ قابىلداۋى دا مۇمكىن. شىنىندا دا ادامدارعا ءوز حالقىنىڭ وزگە دە جوق قاسيەتتەرىن جيناپ-تەرىپ، ونىڭ ارتىقشىلىعىن پسيحولوگيالىق، يدەولوگيالىق تۇرعىدان سەندىرۋ قيىن ەمەس. وسىلاي ءوز ۇلتىنا وزگەدە جوق قاسيەتتەر تاڭىلادى. اباي ايتقانداي، «ەي، قۇداي-اي، بىزدەن باسقا حالىقتىڭ ءبارى انتۇرعان، جامان كەلەدى ەكەن، ەڭ ءتاۋىر حالىق ءبىز ەكەنبىز دەپ...» ويلاۋ قازاقتارعا دا ءتان. مۇنداي ءوزىمشىل پسيحولوگيانى ەتنوتسەنتريستىك پسيحولوگيا دەپ اتايدى. بۇل ىندەتكە تەرەڭ شالدىققان ءوز ۇلتىن، ورتاسىن باسقالاردان ارتىق قوياتىن وتارلاۋشى ۇلتتار.
سەبەبى، استامشىلىق مىندەتتى تۇردە بوتەن ەتنوستارعا جاعىمسىز كوزقاراس تۋعىزىپ، ءوز ەتنوسىنىڭ ارتىقشىلىعىن مويىنداتۋعا تىرىسادى. كەيدە بۇل قۇبىلىستى ەتنوستىق نارتسيسسيزم - ءوزىن ءوزى سۇيۋشىلىك، مەنمەندىك دەيدى. كونە گرەك اڭىزى بويىنشا، نارتسيسس سۋدان ءوز بەينەسىن كورىپ، وزىنە ءوزىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگى سونشالىقتى، ءتىپتى كوز الماستان قاراپ، سول كۇيىندە قاتىپ قالىپ ومىردەن كەتكەن. ولگەننەن كەيىن ول نارتسيس اتتى گۇلگە اينالعان.
ادامنىڭ ءوز حالقىنىڭ مادەنيەتىنە، تاريحىنا كوزقاراسى ءارالۋان. اسىرەسە، يمپەريالىق ۇستانىمداعى ۇلتتار استامشىلىق پسيحولوگياسىمەن ەرەكشەلەنەدى. ول ىندەتكە شالدىققان ۇلت وكىلدەرى، ەرەكشە جاراتىلعان، تىرشىلىكتىڭ ءىشىندەگى ەڭ ماڭداي الدىسى دەپ ەسەپتەيدى. وسىدان كەلىپ باسقالارمەن قارىم-قاتىناسىن ونىڭ ورتاسى، ۇلتى، ءناسىلى باسقالاردان ارتىق دەگەن قاعيداعا نەگىزدەيدى.
ۇلتتىق وركوكىرەكتىك بارا-بارا ۇلىلىق دەرتىنە، ۇلتتىق ماساتتانۋشىلىققا، پاڭدىققا شالدىقتىرادى. ونداي ۇلتتىڭ وكىلدەرى وزدەرىنە ەرەكشە قۇرمەت، ەرەكشە قۇق تالاپ ەتەدى، وسىلاي ۇلتشىلدىقتىڭ اسقان تۇرلەرى شوۆينيزمگە، ودان فاشيزمگە ۇلاسادى، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءوزىن ءوزى قۇرىتۋعا اپارادى.
ومىردە استامشىل ۇلتشىلدىقتىڭ كورىنىستەرى ءبىر-بىرىمەن بايلانىسىپ، ىقپالداسىپ جاتادى. مەنمەنسىگەن ورىس ءشوۆينيزمى ەۋروپا ۇلتشىلدىعى الدىندا تومەنشىكتەپ، باسەڭدەپ قالادى. ورىستاردىڭ «چەم بىت ازياتوم ۆ ەۆروپە، لۋچشە بىت ەۆروپەيتسەم ۆ ازي» دەۋى، رەسەيدىڭ ازيالىقتاردى ايتقانىنا كوندىرۋ، مويىن ۇسىندىرۋ ماقساتىن ايقىندايدى. ورىس ينتەلليگەنتسياسى ءوزىن ءوزى تانۋدان گورى، ازيادا ناعىز ەۋروپاشىلدار بولعىسى كەلدى. بىراق قانداي تىراشتانعانمەن ورىس وتارشىلدارى ورىستانۋدان، شوقىندىرۋدان، ەلدى مەكەن، جەر-سۋ اتتارىن ورىستاندىرۋدان اسا المادى، ەۋروپالىقتارداي ەل باسقارۋدىڭ وركەنيەتتى ۇلگىسىن كورسەتە المادى. دەگەنمەن، قازاق زيالىلارى از دا بولسا ورىس دەموكراتتارىنان ۇيرەندى، ورىس بىلىمىنەن سۋسىندادى.
استامشىلدىق پسيحولوگياسى باسقالاردى كەمسىتۋمەن، ولار تۋرالى ءارتۇرلى عىلىمي تەوريالار تاراتۋمەن، حالىقتاردى «ەڭ مىقتى»، «ورتاشا»، «تومەن» دەپ جىككە بولۋمەن قاتار جۇرەدى. ول «تەوريالار» جىلداردان جىلدارعا، عاسىردان عاسىرعا ۇلاسىپ، ەل ىشىندە نانىم-سەنىمدەر قالىپتاستىرادى. وسىلاي استامشىلىقتى نەگىزدەيتىن «ەۆوليۋتسيا باسقىشتارى» نەمەسە «دامۋ ساتىلارى» دەگەن تۇجىرىم ومىرگە كەلدى. ادامزات دامۋ بارىسىندا حالىقتار ءار ءتۇرلى دەڭگەيدەن كورىنەدى، بىرەۋلەر ىلگەرىلەپ، ەكىنشى توقتاپ قالسا، بىرەۋلەرى ورلەپ العا باسا بەرەدى. سونىمەن، ادامزاتقا كوز جىبەرسەك، ول ەۆوليۋتسيانىڭ ءارتۇرلى كەزەڭدەرىندە دامىپ كەلەدى. وسىدان ادامزات ەۆوليۋتسياسىنىڭ باسقىشى دەگەن تۇجىرىم جاسالدى. ول باسقىشتىڭ جوعارعى تورىندە وركەنيەتتى دەگەن ەلدەر ورىن السا، تومەنگى باسقىشتاردا وركەنيەتتى ەلدەرگە مادەنيەتتەرى ۇقساس، ۇيلەسىمدى مادەنيەتتەر ورىن الادى، ەڭ تومەنگى باسقىشتا ورنالاسقان «مادەنيەتسىز»، «جابايىلار» ورنالاسقان. «ەۆوليۋتسيالىق باسقىشتاردا» دا ورنالاسۋدىڭ باستى كريتەريى ەۋروپا مادەنيەتىنە سايكەستىلىگى، سوندىقتان دا بۇل پىكىر شىندىقتان اۋلاق، سۋبەكتيۆتى پسيحولوگياعا نەگىزدەلگەن. تومەنگى باسقىشتا ورنالاسقان كوشپەندىلەر جوعارعى باسقىشتارعا ورنالاسقان وتىرىقشى حالىقتاردى رۋحىمەن، اقىل-ايلاسىمەن، ءبىلىمىمەن، كۇشىمەن تالاي باس يدىرگەنى دە تاريحي اقيقات.
باسقالاردان ءوز ۇلتىن جوعارى باعالاۋ، بولماسا ءشوۆينيزمنىڭ كورىنىس الۋى ءارتۇرلى دەڭگەيدە ەتنوس وكىلدەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە، الەۋمەتتىك جاعدايلارىنا، ەتنوسارالىق ءوزارا بايلانىستاردى رەتتەيتىن مەملەكەتتىڭ ۇلت ساياساتىنا بايلانىستى. داعدارىستار جاعدايىندا قاھارىنا مىنگەن شوۆينيستىك توپتار ەتنوسقا قارسى زورلىق-زومبىلىق جاساپ، ونى جەر بەتىنەن جويۋعا دەيىن بارادى. ءشوۆينيزمنىڭ سەبەپتەرى ءار ءتۇرلى: ەتنوسارالىق قاتىناستاردا ءوز ءمارتەبەسىن جوعارى ساناۋ، مۇمكىن بولسا ەتنوستاردى باعىندىرۋ، سىرتتان كەلگەن ميگرانتتاردان ساقتانۋ، ءوز مۇددەسى ءۇشىن باسقا ۇلتتىڭ تابيعي بايلىعىنا تالاسۋ، ەكونوميكالىق باسەكەلەستىكتە قارسىلاسىن السىرەتۋ، تاعى باسقالار.
ۇلتشىلدىقتىڭ تاعى ءبىر كورىنىسىن ءمادەني كونسەرۆاتيزم دەۋگە بولار. ۇلتتىڭ ءتول ەرەكشەلىكتەرىن تەك وتكەن زامانداعى قۇندىلىقتارمەن، تۇرمىسىمەن عانا ءولشەپ، ول ۇلگىلەردى بۇگىنگى تالاپقا ساي يكەمدەمەي، سول قالپىندا پايدالانۋعا تىرىسۋشىلىق. ونى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ قابىلداۋى نە قابىلداماۋىمەن ەسەپتەسپەۋ دە داعدارىسقا اپارادى.
ۇلتتىق استامشىلىق، شوۆينيزم قاي زاماندا سول ۇلتتى تولىقتاي ءوز ىقپالىنا يكەمدەي الماعان. ۇلتارالىق قاتىناستارعا تولەرانتتىلىق، توزىمدىلىك، سىيلاستىق تا ءتان. ەتنوستار اراسىندا باسەكەلەستىك، سەنىمسىزدىك، جەك كورۋ دە، ىنتىماقتاستىق پەن بىرلەستىك ءىس-قيمىل جاساۋ دا قاتار جۇرەدى، بولماسا كەزەكتەسىپ تە جاتادى. ال وتارلانعان، باعىنىشتى ۇلتتاردىڭ ۇلتشىلدىعىنىڭ استارىندا پاتريوتيزم، ءوزىن ءوزى ءسۇيۋ، ىشكى اشۋ-ىزانى سىرتقا شىعارۋ، ءوزىن ءوزى ساقتاۋدىڭ امالى جاتىر. كەيدە ءوزىن باسقالارعا قارسى قويىپ، ءوزىن ءوزى تانىتۋ، ءوز تالابىنىڭ دۇرىستىعىن ءدالەلدەۋ ءۇشىن باعىنىشتى ۇلت وكىلدەرى دە استامشىلىق، ۇلتتىق تاكاپپارلىققا، ەتنوپوپۋليزمگە ۇرىناتىنىن اباي ەكىنشى قارا سوزىندە قازاقتى سىنعا العانىن ايتتىق. بۇل ءبىز دە مىقتىمىز دەگەن جۇبانىش سياقتى. ابايدىڭ سالىستىرۋ ءادىسىن كەيىنىرەك ساياسي عىلىمدا كومپاراتيۆتىك ءادىس دەپ اتادى. ەتنوستاردى ءارتۇرلى تۇرعىدان، مىسالى، دەموگرافيالىق، كاسىبي، ءبىلىم، دەنساۋلىق، ت.ب. دەڭگەيلەردەن دامۋ ءۇردىسىن انىقتاۋ الەۋمەتتىك عىلىمدا بۇگىن كەڭ تاراعان ولاردى ساباسىنا تۇسىرەتىن عىلىمي امال.
سونىمەن، ۇلتشىلدىق ءار ءتۇرلى. ول ۋ دا، بال دا قۇيۋعا بولاتىن ساۋىت سياقتى. كەز كەلگەن ۇلتشىلدىقتى قيسىندى، قولداۋعا تۇرادى دەۋگە بولمايدى. ونىڭ ءبىر كورىنىستەرى شىندىققا جۋىسپاسا، ەكىنشىلەرى ۇلتتىڭ ورىندى تالاپتارىنىڭ بەلگىسى. مۇنداي ۇلتشىلدىق - «حالقىمىزدىڭ جانى مەن ءتىرەگى. ۇلتىمىز ءومىر سۇرسە، ول دا بىرگە ءومىر سۇرەدى» (م.شوقاي. تاڭدامالى. ءبىرىنشى توم، 1998, 62-بەت). ۇلتشىلدىق - ۇلتتى تاۋەلسىزدىكتەن، كىرىپتارلىقتان ازات ەتۋ جولى. تاعى دا م.شوقايشا ايتساق: «ۇلتشىلدىق ءبىزدىڭ، سونىڭ ىشىندە مەنىڭ دە ساياسي يدەيالارىمىزدىڭ سوڭى ەمەس، باسى. ولاي بولسا، ءبىزدىڭ بارلىق ءىس-قيمىلىمىز ءوز بيلىگىمىزدىڭ ءوز قولىمىزعا ءوتۋىن قامتاماسىز ەتۋ تۇرعىسىنان جاسالۋى كەرەك» (سوندا، 115-بەت).
ۇلتتىق پاتريوتيزم جانە وتارلاۋ ساياساتى
كەڭەس وداعىندا حالىقتار دوستىعى، ينتەرناتسيوناليزم يدەولوگياسى ەكى قاراما-قايشى ۇردىستەردىڭ قىسپاعىندا بولدى. ءبىر جاعىنان، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ دامۋى، ۇلتتىق تەاترلار، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ اشىلۋىمەن بىرگە ۇلتتىق ينتەللەگەنتسيا قالىپتاسىپ، ۇلتتىق سانا ءوستى. كەڭەس زامانىندا ءار تاراپقا شاشىراپ كەتكەن قازاق جەرى جيناقتالىپ، جاڭا اكىمشىلىك شەكارالار ايقىندالدى. قازاقتار قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى دەگەن تەرريتورياعا شوعىرلانىپ، سول جەردىڭ يەسى بولدى. ولار وزدەرىن تۇتاس ۇلت (ەتنوس) رەتىندە سەزىندى. ءسوز جوق، بۇل ۇلتتىق سانا-سەزىمدى كوتەرىپ، قازاقتىڭ بەدەلىن ءوسىردى. وسى اتامەكەندە 1991 جىلى تاۋەلسىز قازاق ەلى پايدا بولدى. ەكىنشى جاعىنان، كەڭەس بيلىگى ءبىر قولىمەن جاڭا ۇلت قالىپتاسۋدى قولداسا، ەكىنشى قولىمەن سول ۇلتتى تۇنشىقتىرۋعا تىرىستى، بىراق ولاردى جويا المادى. م.شوقاي ايتقانداي، «كوممۋنيستەر «بالعاسىمەن جانشىپ، «وراعىمەن» ورىپ تاستاپ» وتىردى. وسى ەكىۇشتى ساياسات تەرەڭ قايشىلىقتارعا اكەلدى. «سويۋز نەرۋشيمىي رەسپۋبليك سۆوبودنىح» دەگەن جاي عانا ۇران بولدى. كەڭەستىك باسقارۋ جۇيەسى ورىس بيلىگى دەپ قابىلداندى. جاساندى دوستىقتىڭ ءار جاعىندا داعدارىسقا تولى كۇردەلى جۇيە جاتىر ەدى. وداقتىڭ ىرگەتاسىنا تۇسكەن سىزات ونى قيراتىپ تىندى.
سوڭعى كەزدە كەڭەستىك سوتسياليستىك جۇيەنىڭ ىدىراۋىنا بايلانىستى ۇلتشىلدىقتى «الەمدەگى ەڭ قۇدىرەتتى دە قۋاتتى كۇش» دەپ باعا بەرەتىندەر دە بار. دەگەنمەن، ۇلتشىلدىق توڭىرەگىندە، ونىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى مەن ءمانى تۋرالى عىلىمي جانە ساياسي ايتىستار تولاستار ەمەس. ۇلتشىلدىق تۋرالى جاعىمدى نە جاعىمسىز دەپ وي جۇگىرتۋ، ءۇزىلدى-كەسىلدى پىكىر ايتۋدان گورى، ونى قولداۋشىلار باتىل، ءادىل ءىستىڭ ادامدارى ما، الدە قىزبا قاندى داۋرىقپالار ما دەگەن وي كەلەتىنىنى انىق.
كەڭەستىك قوعامتانۋ ادەبيەتىندە ۇلتشىلدىق (ناتسيوناليزم) تەك جاعىمسىز ماعىنادا، ۇلتتىق مەنمەندىك، ەگويزم، ءوز ۇلتىن باسقادان جوعارى قويۋشىلار، باسقا ۇلتتاردى ءوز ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە يكەمدى، ءتىپتى كۇشپەن باعىندىرۋ، قۋدالاۋ دەگەن ايدار تاعىلدى. ۇلتشىلدىق دەپ ءوز ۇلتىن ەڭ جوعارى قۇندىلىق دەپ ساناپ، ونى باسقالاردان ارتىقشىلىعىن ءتۇسىنۋ، حالىقتاردىڭ تەڭ قۇقىعىن مويىنداماۋ، باسقالارعا شىدامسىز بولۋ، ارالاس نەكەگە تىيىم سالۋ دەپ بىرجاقتى باعا بەرىلىپ كەلدى.
1985 جىلدان باستاپ، باتىسپەن بايلانىستار ۇلعايعان سايىن، ورتالىق بيلىككە قاۋىپ توندىرگەن 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىن، وعان ءتىپتى «قازاق ۇلتشىلدىعى» دەگەن باعا بەرىلگەنىنە قاراماستان، بالتىق جاعالاۋى، گرۋزيا، ۋكرايناداعى ۇلتتىق قوزعالىستار ۇلتشىلدىق توڭىرەگىندە تەرەڭ وي سالدى. وعان جاقسى-جامان دەپ باعا بەرۋدەن گورى، ونى عىلىمي دوكترينا ەسەبىندە زەرتتەي باستادى. ەندى تاريحتىڭ قوزعاۋشى كۇشى تاپتار دەگەننەن گورى، ۇلتتىق قاۋىمداستىققا قاراي ويىسا باستادى. ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن مۇددەلەردى تەك تاپتىق مۇددەلەرمەن ولشەۋدىڭ اقيقاتتى بۇرمالاۋعا سوقتىراتىنىنا كوز جەتكىزىلدى. ۇلتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ تابيعي قاجەتتىلىگى مويىندالىپ، ماڭىزدى ساياسي قاعيداتقا اينالدى.
ءسوز جوق، جاڭا تاريحي اقيقاتتى ءتاۋەلسىزدىك العان ەلدەردىڭ بايىرعى حالىقتارى مەن مەتروپوليا ءارتۇرلى تۇرعىدان قابىلدادى. تاۋەلسىزدىكتى قازاقتار، گرۋزيندەر، باسقالار ۇلت تاريحىنداعى ۇلى بەتبۇرىس، ۇلتتىق جاڭارۋ دەپ قابىلداسا، كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىن، ۇلتتىق قوزعالىستاردى، دەربەس مەملەكەتتەردىڭ ومىرگە كەلۋىن اپات كەلتىرەتىن ۇلتشىلدىق دەپ باعالاعاندار از بولمادى.
بايىرعى ۇلتتاردىڭ ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە يە بولا باستاعان تۇستا، مۇنداي ساياسي جاڭارۋعا دايىن ەمەس رەسەيلىكتەر، وداقتاس رەسپۋبليكادا تۇراتىن ورىس دياسپورالارىنىڭ بىرقاتار وكىلدەرى بۇرىنعى كەڭەستىك داعدىعا سالىنىپ، ءتاۋەلسىزدىكتى «ەتنوكراتيالىق رەۆوليۋتسيا»، «ەتنوناتسيوناليزم» دەپ باعالادى، ءالى دە ودان اينىعاندارى از. بۇگىن ۇلتشىلدىق ايدارى رەسەيدىڭ اۆتونوميالى رەسپۋبليكالارىنىڭ ۇلتتىق ساياساتىنا دا تاڭىلادى. رەسەيدىڭ يمپەريالىق ساياساتىنا قارسىلىق بۇرىنعى سوتسياليستىك مەملەكەتتەردە دە انىق بايقالادى. رەسەيدىڭ بيلىگى مەن قوعامدىق سانادا ۇلتشىلدىق ۇعىمىن ءسوزدىڭ تەك ەسكى ماعىناسىندا، تەك زياندى ساياسات پەن يدەولوگيا دەپ قابىلداۋ ءالى دە ورىن الىپ كەلەدى. قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى رەسەيدىڭ ساياسي يدەولوگيالىق ىقپالىندا قالىپ وتىر. ۇلتتىق مۇددەنى قولداۋ، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ تالابى، وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ۇلتتىڭ جانىنا سالعان جاراقاتىن جازۋ، ورنىن تولتىرۋ، الەۋمەتتىك، تاريحي ءادىلدىككە قول جەتكىزۋدى، شىنايى ۇلتتىق پاتريوتيزمدى ەلگە زارداپ اكەلەتىن يدەولوگيا مەن پسيحولوگيا رەتىندە قابىلداۋ ءالى دە كورىنىس الادى. قازاقستانداعى بىرقاتار ءورىستىلدى باسپاسوزدە، ءورىستىلدى سلاۆيان، ەۋروپالىق ديسپورالاردىڭ اراسىندا قازاق ماسەلەسىن «ناتسيوكراتيا»، «رۋسوفوبيا»، باسقالارعا قارسى باعىتتالعان پيعىل دەپ ويلايتىندار از ەمەس.
كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن ۇلتتىق پاتريوتيزم ورىس حالقىنا ەمەس، يمپەريالىق ۇستەمدىككە قارسى سيپات الدى. ءتىپتى ينتەرناتسيوناليزم يدەولوگياسىن بەلسەندى ناسيحاتتالعان سايىن ۇلتتىڭ تاعدىرى توڭىرەگىندە ۇرەي، قورقىنىش، ساقتانۋ، الاڭداۋ سياقتى پسيحولوگيالىق كورىنىستەر بەلگى بەرە باستادى. سونىمەن بىرگە، ورىس، باسقا دا قازاقستانعا قونىس اۋدارعانداردىڭ ۇلتتىق ساناسىندا تۋعان توپىراعىنا دەگەن قىزىعۋشىلىق، تاريحي وتانىن اڭساۋ سياقتى پاتريوتتىق سانا ۇيالادى. سول سەبەپتى دە كەڭەس وداعى ىدىراماستان بۇرىن، 70-جىلدارى ورىس، ۋكراين، تاعى باسقالار تاريحي وتاندارىنا ورالا باستادى. 80-90-جىلداردىڭ باسىندا 1 ملن. 200 مىڭ ادام رسفسر، ۋكراينا، بەلورۋسسياعا ورالدى. 1991 جىلعى قىركۇيەك ايىنداعى زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، ورتالىققا دەگەن كوزقاراستىڭ جاعىمسىزدىعىن مولداۆياداعى ورىستاردىڭ 79%-ى، قىرعىزستاندا - 54%-ى، باتىس ۋكراينادا - 59%-ى، قازاقستاندا ءۇش ورىستىڭ ءبىرى سەزگەن.
وكىنىشتىسى، يمپەريا ۇستەمدىگىنە قارسىلىقتى ورىس حالقىنىڭ بىرقاتارى ورىس ۇلتىنا قارسىلىق دەپ قابىلدادى. ال تاۋەلسىزدىك العان بايىرعى حالىقتاردىڭ اراسىندا كۇندەلىكتى سانا دەڭگەيىندە ۇلتتىق پاتريوتيزم جالاڭ ەتنوپوپۋليزمگە ۇلاسىپ جاتقان تۇستارى دا بولدى. وداقتاس رەسپۋبليكالار تۇگىل، رەسەيدىڭ اۆتونوميالى رەسپۋبليكالارىنىڭ بايىرعى حالىقتارى ىرگەسىن رەسەيدەن اۋلاق سالۋعا تىرىستى. ونىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، «ۇلكەن اعانىڭ» سالقىن قۇشاعى، كوزگە شۇقيتىن «قامقورلىعى»، «مەن بىلەمىن» دەيتىن وكتەمدىگى حالىقتاردىڭ نامىسىن اياققا باستى. سونداي-اق ۇلتتىڭ مۇددەسىن، سۇرانىستارىن مەنمەنشىل كەڭەس بيلىگى قاناعاتتاندىرمايتىنىنا كوز جەتتى. 1986 جىلعى الماتىداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى يمپەرياعا قارسى شىعۋعا بولاتىنىنا كوز جەتكىزدى. ۇلتتىق پاتريوتيزم بۇكىل سوتسياليزم الەمىنە تارادى.
يمپەريالىق استامشىلىقتىڭ تاريحي تامىرى تەرەڭدە. رەسەي عالىمى ي.ۆ.مالىگينا مىناداي قورىتىندى جاسايدى: «ۆ پوليەتنيچەسكي روسسيسكوي يمپەري موششنوە رازۆيتيە پولۋچيل «گوسۋدارستۆەننىي» يلي «وفيتسيالنىي ناتسيوناليزم»، «ناتسيوناليزم، كوتورىي رەاليزوۆىۆالسيا پوسرەدستۆوم پوليتيكي «رۋسيفيكاتسي» ينورودچەسكوگو ناسەلەنيا سترانى» («ناتسيوناليزم كاك فورما كۋلتۋرنوي يدەنتيچنوستي ي ەگو روسسيسكايا سپەتسيفيكا. «وبششەستۆەننىە ناۋكي ي سوۆرەمەننوست»، 2004, №1, 149-بەت). عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل ساياسات 200 جىلدان استام ۋاقىت بويى جالعاسىپ كەلەدى.
ن.م.يادرينتسەۆ «سيبير كاك كولونيا» اتتى 1892 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە شىققان ەڭبەگىندە قازاق جەرىندە بولعان ورىستانۋ ساياساتىنىڭ كورىنىستەرىن باياندايدى. ءسىبىر كازاكتارى ادەيى قازاق، قالماق اۋىلدارىن ارالاپ، ولاردىڭ بالالارىن، قىزدارىن، ايەلدەرىن تارتىپ الىپ تۇتقىندا ۇستاعان. كوپتەگەن ورىستار قازاق قىزدارى مەن بالالارىن ساتىپ الىپ جۇرگەن. كەيدە ايەلدەردى، جەتىمدەردى قازاقتار ورىستارعا سىيعا بەرگەن (12 بەت). ولار پراۆوسلاۆيە ءدىنىن قابىلداپ، ورىستارمەن وتباسىن قۇرىپ، بىرتە-بىرتە ورىستانعان. ورىستاندىرۋدىڭ بۇل جولى 1737 جىلعى 16 قاراشاداعى پاتشا جارلىعىمەن بەكىتىلگەن (13-بەت). كەيدە ورىستار قازاق، باسقا دا حالىقتاردى ورىستاندىرۋ ءۇشىن ولارعا ادەيى ءۇيلەنگەن. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، تومەنگى ساتىداعى كەمشىن قازاق، قىرعىز، بۋرياتتاردى اسىلداندىرۋ ءۇشىن ارالاس نەكە اسا ءتيىمدى.
ءسىبىر، قازاق دالاسىن «ورىستىڭ يندياسى» دەپ قاراعان پاتشا ايەل ەكاتەرينا ءىى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ جۇمساق ليبەرالدى جولىن تاڭدادى، بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ كەلىسىمىن قالادى. 1763 جىلى ونىڭ جارلىعى بۇراتانا حالىقتارمەن بايسالدى باعىت ۇستانىپ، مەيىرىمدى، قىسىمشىلىق كورسەتپەۋدى، زاڭ جولىمەن ءادىل بولۋدى ءمىندەتتەدى. بۇل ساياسات ورىس ەمەس حالىقتاردى ورىستىڭ قۇشاعىنا تارتىپ ورىستاندىرۋدى كوزدەدى. دەگەنمەن، ورىستاندىرۋ دورەكى جولدارمەن جۇزەگە اسا بەردى: وسى ماقساتتا ميسسيونەرلىك مەكتەپتەر اشىلدى، ولارعا كەيدە قازاق بالالارىن زورلاپ تارتتى. ورىستاندىرۋ قازاقتاردى قورقىتۋدىڭ، ولاردان پارا الۋدىڭ جولىنا اينالدى (119-بەت). ن.م. يادرينتسەۆ قازاقتى شوقىندىرۋدىڭ جۇمساق جولىن، پراۆوسلاۆيە ءدىنىن زورلاپ تاقپاي، وعان بىرتە-بىرتە، ءدىني كىتاپتاردى قازاق ءتىلى ارقىلى تارتۋدى قولدادى (120-بەت). ول ساياسات بۇگىن دە جۇزەگە اسۋدا.
كەڭەس بيلىگىنە قارسى ۇلتتىق پاتريوتيزم تەرەڭ الەۋمەتتىك پسيحولوگيالىق قۇبىلىس ەكەنى بەلگىلى. باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى كوكپ اشىق جاريالاماعانمەن، ىشكى ساياساتتىڭ نەگىزىنە اينالعان ورىستانۋ ساياساتى ەكەنى انىق. ورىس مادەنيەتى، ماركستىك-لەنيندىك يدەولوگيامەن بىرگە «جاڭا» تاريحي قاۋىمداستىق كەڭەس حالقىنىڭ تىرەگىنە اينالۋعا ءتيىستى بولدى. بۇل جاساندى ءۇردىستى قولداۋ، قامشىلاۋ باسقا ەتنوستاردىڭ مادەنيەتىن، ءتىلىن، ءداستۇرىن ىعىستىرۋعا، شەتتەتۋگە اكەلدى. ۇلتتىق ءداستۇرلەر ۇمتىلىپ، ورىس-سلاۆيان ءداستۇرلەرى ساناعا تەرەڭ سىڭىرىلە باستادى. ناۋرىز ىسىرىپ تاستالىپ، حريستياندىق جاڭا جىل مەرەكەسى مۇسىلمان قازاق، وزبەك، باسقالارعا تاڭىلدى. قازاقستاندا قىس بولمايتىنداي، «ورىس قىسىن» شىعارىپ سالىپ، كوكتەمدى قارسى الاتىن بولدىق. «رۋسسكي حاراكتەر» جالپىعا بىردەي مىنەز-قۇلىققا اينالۋعا ءتيىستى بولدى.
بۇل جەردە ءبىر ماسەلەگە ارنايى كوڭىل اۋدارعان ءجون. ەتنوسوتسيولوگيا ىلىمىندە اككۋلتۋراتسيا دەگەن تەرمين ءجيى قولدانىلىپ، ونى مادەنيەت، داستۇرلەر مەن نانىم-سەنىم الماسۋى دەپ اتايدى. ءسوز جوق، كەڭەس ەلىندە شىنايى مادەنيەت الماسۋ، ءوزارا جاعىمدى ىقپالداستىقتىڭ بولعانىن ايتۋىمىز كەرەك. بىراق مادەنيەتتەر قارىم-قاتىناستارىندا ءبىر ءمادەنيەتتىڭ ۇستەمدىگى ونىڭ كۇش-قۋاتىمەن باسقالاردى باعىندىرۋعا، سىڭىرۋگە تىرىسقانى دا اقيقات. وسىلاي مادەنيەتتەر بايلانىسى اسسيميلياتسياعا ۇلاسىپ، باسقا ەتنوستار ومىرىنە قاۋىپ ءتوندىردى. ۇلتتىڭ تازا وزەگىن، ارقاۋىن، قۇندىلىقتارى مەن ستەرەوتيپتەرىن، ءداستۇرلى مادەنيەتىن ساقتاعان حالىق باسقا، بوتەنگە ءسىڭىپ كەتۋگە قارسى تۇرادى. بۇل بۇگىن امەريكالانۋعا دا، باتىستانۋعا دا، باسقا كەرى اسەرلەرگە دە تابيعي قارسىلىق. بۇل ۇلتتىڭ زاڭدى قارسىلىعى، ونىڭ ەتنوستىق وزەگىن، ءتىلىن، سانا-سەزىمىن ساقتاۋ قابىلەتتىگىنەن تۋىندايتىن قارەكەت. بۇگىن ەلىمىزدەگى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ ءمانى - ەسكىلىكتى، كونەنى اڭساۋ ەمەس، ۇلتتىڭ باي رۋحاني مۇرانىڭ يەسىن ەكەنىن ەڭ الدىمەن ۇلتتىڭ وزىنە تانىتۋ. ەكىنشى جاعىنان، بۇل - جاھاندانۋ زامانىنىڭ تاسقىنىنان، سىرتتاي قىسىمىنان قورعانۋ. سول قورعانۋدىڭ ءبىر امالى تالاي عاسىرلار ۇستەمدىك جاساعان يمپەريانىڭ ىندەتىنەن دە ارىلۋ.
بۇگىنگى ۇلىدەرجاۆالىق سانا
ۇلىدەرجاۆالىق سانا ورىس حالقىنىڭ مادەنيەتىنە، پسيحولوگياسىنا اينالعان 200 جىلدان استام ۋاقىتتا ول ونىڭ تۇراقتى مەنتاليتەتىنە اينالدى. ارينە، ورىس ويشىلدارىنىڭ بارلىعى بۇل دەرتكە شالدىقپادى. رەسەيدە بۇرىن دا، بۇگىن دە دەموكراتيالىق دەڭگەيدە ويلايتىندار بولعان جانە بار. ولارعا ۇلىدەرجاۆالىق اۆتوريتارلىق ۇستانىمداعىلار قارسى تۇرىپ كەلەدى.
ۇلىدەرجاۆالىق ساياسات رەسەي تاريحىندا ەكى رەت داعدارىسقا ۇشىرادى: 1917-1920 جىلدارى جانە 1980 جىلدىڭ ورتاسىنان 1990 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن. ونىڭ سەبەپتەرى ءارتۇرلى، بىراق ۇلىدەرجاۆالىققا توسقاۋىل قويعان ىشكى تويتارىس، ۇلتتىق پاتريوتيزم بولدى. 1990 جىلى ۇلىدەرجاۆالىق سانا ورىستاردىڭ 20%-ىنا ءتان بولعان. ال رف حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ 4%-ى عانا 1990 جىلى وسى ۇستانىمدى بولعان. دەموكراتياعا بەتالىس باسەڭدەپ، اۆتوريتارلىق جۇيە كۇشەيگەن سايىن، ۇلىدەرجاۆالىق استامشىلدىق تا قانات جايا باستايدى. سوڭعى سوتسيولوگيالىق ولشەمدەر بويىنشا، «قانداي مەملەكەتتە ءومىر سۇرگىڭىز كەلەدى؟» دەگەن ساۋالعا، رەسەيلىكتەردىڭ 75%-ى 2008 جىلى «باسقالار سىيلايتىن ءارى سەسكەنەتىن مەملەكەتتە ءومىر سۇرگىم» كەلەدى دەگەن. تەك 19%-ى عانا «شاعىن، جايلى، ەشكىمگە زيانى جوق مەملەكەتتە ءومىر سۇرگىم» كەلەدى دەپتى. ال ساياسي ەليتادا ۇلىدەرجاۆالىق پيعىل ءتىپتى باسىم دەپ كورسەتەدى رەسەيلىك عالىمدار («وبششەستۆەننىە ناۋكي سوۆرەمەننوست»، №6, 2011, 13-بەت).
ورىس جەرلەستەرىمىزدىڭ بىرقاتارى ءالى دە قازاقستانعا رەسەيدىڭ جالعاسى دەپ قاراپ، ەلدى مەكەندەردىڭ بۇرىنعى قازاق اتاۋلارىن قايتارۋعا مۇلدەم قارسى. بۇل - وتارلاۋ ساياساتىنىڭ، استامشىل پسيحولوگيانىڭ كورىنىسى. وتارلاۋشىلار، ونىڭ ىشىندە ورىستار دا ەلدى مەكەندەر، جەر-سۋ اتتارىن وزگەرتىپ، بايىرعى حالىقتىڭ تاريحي ساناسىن ءوز بيلىگىنە يكەمدەۋگە تىرىسقان (پ.ي.كوۆالەۆسكي.رۋسسكي ناتسيوناليزم ي ناتسيونالنوە ۆوسپيتانيە. س.-پەتەربۋرگ، 1912 ج. 12-بەت).
رەسەي عالىمى م.ن.رۋتكەۆيچ «كرىم يلي سەميرەچە ياۆليايۋتسيا يستوريچەسكوي رودينوي منوگيح پوكولەني پوداۆليايۋششەگو بولشينستۆا پروجيۆايۋششيح تام رۋسسكيح» دەگەن تۇجىرىم جاسادى. ن.نازارباەۆتىڭ ورىستاردىڭ رەسەيگە قونىس اۋدارۋ نيەتى باسەڭدەدى دەگەنىنە «ەتو نە سووتۆەتسۆۋەت دەيستۆيتەلنوستي»، دەپ قازاقستاننىڭ سولتۇستىگى رەسەيدىڭ وڭتۇستىك وڭىرىنەن، سىبىردەن ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوق، ءومىر ءسۇرۋ سالتى دا بىردەي، بۇل رەسەيگە ءتيىستى تەرريتوريا دەيدى. ورىس ءتىلى كوپ قولدانىلاتىن، ەلدى مەكەن اتاۋلارى ورىسشا باسىم جەرلەر رەسەيلىك جەر دەگەن ويدى العا تارتقان (م.ن.رۋتكەۆيچ «تەوريا ناتسي: فيلوسوفسكيە ۆوپروسى». «ۆوپروسى فيلوسوفي»، 1999 ج. №5). وسىلايشا جەر-سۋ اتتارى ۇلكەن گەوساياسي ماقساتتارعا پايدالانىلىپ وتىر.
بۇگىن رەسەيدە ۇلىدەرجاۆالىق سانا ءارتۇرلى تۇردە كورىنىس الۋدا. ي.ۆ. مالىگينا بۇل پىكىردى بىلاي دەپ تۇيەدى: «نەلزيا نە پريزنات، چتو سەگودنيا يدەولوگيا ناتسيوناليزما ۆ روسسي يمەەت چرەزۆىچاينو شيروكي سپەكتر: وت پريميتيۆنوي دەمونستراتسي يدەي شوۆينيزما دو بولەە تونكيح فورم، سۆيازاننىح س ينتەرپرەتاتسيەي يستوري نارودا ي ەگو دۋحوۆنوستي. وسوبۋيۋ وزابوچەننوست ۆ وبششەستۆە ۆىزىۆاەت اكتيۆيزاتسيا رۋسسكوگو فاشيزما» («وبششەستۆەننىە ناۋكي ي «سوۆرەمەننوست»، 2004, №1. 151-بەت.) بىراق ۇلتشىلدىقتىڭ تۇرپايى، دورەكى كورىنىستەرى ورىس قوعامىنا تۇگەلدەي ءتان دەۋدەن اۋلاقپىز.
قاتارداعى ازاماتتار مەن بىرقاتار ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىنىڭ كەدەن وداعى، ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىكتى قابىلداۋى نازار اۋدارتادى. نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى جورەس الفەروۆ «رازدەليۆ سترانۋ نا پياتنادتسات ۆرودە بى نەزاۆيسيمىح گوسۋدارستۆ، بولشينستۆو يز نيح موجنو نازۆات تاك ليش پوتومۋ، چتو وت نيح نيچەگو نە زاۆيسيت»، دەپ كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىن سىناپ، استامشىلىق تانىتادى. عالىم ۇلتتىق ءپاتريوتيزمنىڭ دەڭگەيىن تەك رەسەي قۇرامىندا بولۋىمەن ولشەيدى («ليتەراتۋرنايا گازەتا»، 19-25 قازان، 2011 جىل). وسىدان 20 جىل بۇرىن رەسەيدى مەنسىنبەگەندەر، ەندى سۇيرەتىلىپ، جورعالاپ ونىڭ قول استىنا، كەدەن وداعىنا كىرە باستادى، دەپ تۇيەدى كوپتەگەن رەسەيلىكتەر.
زبيگنەۆ بجەزينسكيدىڭ ايتۋىنشا، ەۋرازيالىق وداق تۋرالى ن.نازارباەۆتىڭ تۇجىرىمى ءداستۇرلى رەسەيدىڭ ەۋرازيالىق وي-پايىمدارىنان، ورىس حالقىنىڭ ۇستەمدىگىنە باس يۋدەن، ميستيكالىق، جۇمباق قيالدان اۋلاق، ناقتى ماقساتقا نەگىزدەلگەن پراگماتيكالىق جوبا (ۆەليكايا شاحماتنايا دوسكا. م.1999.135-بەت). بىراق ول ەۋرازيالىق وداقتى ەۋرووداقپەن سالىستىرۋ قيسىنسىز دەپ ەسەپتەيدى. ەۋرووداقتىڭ مۇشەلەرى بۇرىن-سوڭدى ءبىر-بىرىنە ۇستەمدىك جاساماعان، وتارلاۋشى جانە وتارلانعان ەلدەر بولماعان، ەشقانداي مەملەكەت بۇرىنعى يمپەريانىڭ مۇراگەرى ەمەس. ەۋرووداق ەلدەرىنىڭ ارتىقشىلىعى دا بار، كەنجەلەپ قالعان ەلدەر دامىعان ەلدەردەن دوتاتسيا الىپ، ينتەگراتسيادان ەكونوميكالىق تا، ساياسي دا پايدا تابادى. اۆتور دەموكراتيالىق ينتەگراتسياعا رەسەي ءالى دە دايىن ەمەس دەپ ەسەپتەيدى (سوندا، 135-136-بەتتەر).
ز.بجەزينسكيدىڭ پايىمداۋىنشا، رەسەي كەڭەستىك يمپەريالىق مۇرادان ءالى تولىق ارىلعان جوق. بيلىك ءالى دە كوممۋنيستەردىڭ قاپسىرا قىسقان قۇشاعىندا: «پرودولجاەت سۋششەستۆوۆات ماۆزولەي لەنينا. ەتو راۆنوزناچنو تومۋ، چتو پوستناتسيستسكوي گەرماني رۋكوۆوديلي بى بىۆشيە ناتسيستسكيە «گاۋليايتەرى» سرەدنەگو زۆەنا، كوتورىە پروۆوزگلاشالي بى دەموكراتيچەسكيە لوزۋنگي، ا پري ەتوم ماۆزولەي گيتلەرا پرودولجال ستويات ۆ تسەنترە بەرلينا» (127-بەت).
قازاقستان ديپلوماتى ۆ.عيززاتوۆ كەدەن وداعىن قولداي وتىرىپ، رەسەيلىكتەردىڭ شەشىمدەر قابىلداعاندا وركوكىرەكتىك تانىتاتىنىنا، ءوز مۇددەلەرىن باسقالارعا قايتسە دە مويىنداتقىسى كەلەتىنىنە نازار اۋدارادى («قازاق ادەبيەتى»، 6.04.2012). راسىندا دا، رەسەيدىڭ 57%، بەلارۋس پەن قازاقستاننىڭ ارقايسىسىنىڭ 21,5 %-دان عانا داۋىستارى بار. ءار مەملەكەت ءبىر داۋىسقا يە بولعان ءجون دەگەن پىكىردى كوپشىلىك قولدايدى. ەۋرووداققا 27 مەملەكەت مۇشە، بىراق ءبىر مەملەكەت قارسى بولسا، شەشىم قابىلدانبايدى. بۇگىن ەۋرووداق ۇلكەن داعدارىستا، بىراق ونىڭ قۇرىلىمى دەموكراتيالىق قاعيدالارعا نەگىزدەلگەنىن ايتۋىمىز كەرەك.
قازاق ۇلتسىزدىعى
سوتسيولوگيالىق زەرتتەۋلەر بويىنشا، ۇلتقا دەگەن ۇستانىم ءارتۇرلى باعىتتا ايقىندالادى. ءبىرىنشى باعىت-باعداردى پسيحولوگيالىق، مادەني، تىلدىك ورتامەن بايلانىس جاساي وتىرىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا ارتىقشىلىق بەرەتىندەردى ايتۋعا بولادى. ەكىنشى ۇستانىمداعىلار ءوز بويىنا ەكى نە ودان دا كوپ مادەنيەتتى سىڭىرۋگە تىرىساتىندار. ۇشىنشىلەر - ءبىر جاقتى، نەگىزىنەن بوتەن ۇلت تىلىنە، مادەنيەتىنە ارتىقشىلىق بەرەتىندەر. ولاردىڭ ىشىندە قاي ءتىلدى مەن مادەنيەتتى دە مەڭگەرمەگەن، نە باسقا، نە انا ءتىلىن ءبىلمەيتىندەر از ەمەس.
ۇلتشىلدىق ۇلت ماسەلەسىنە وسى ءارتۇرلى ۇستانىمنان تۋادى، ال بۇل سالاداعى وي-پىكىرلەر مەن تۇجىرىمدار الۋان ءتۇرلى ەكەنىن كوردىك: ءبىر شەتى پاتريوتيزمنەن ەكىنشى شەتى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى مويىندامايتىن، ادامزاتتى ءبىر تىلگە، مادەنيەتكە يكەمدەۋدى قولدايتىن كوسموپوليتيزمگە دەيىن جالعاسىپ جاتىر.
ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا كوزقاراستىڭ ءبىر قىرى ۇلتسىزدىق، عىلىمي ادەبيەتتە ۇلتتىق نيگيليزم دەيدى. نيگيليستەر ۇلتقا ءمان بەرگەن قۇندىلىقتاردى قايتا باعالاپ، ارزانسىتىپ، دىنگە دە كۇمان تۋعىزىپ، ۇلت تابان تىرەيتىن ءتىل، مادەنيەت، ءداستۇردىڭ ءمانىن، بەدەلىن تۇسىرەدى. نيگيليزم - وتارلاۋ ساياساتىنىڭ سالدارى. قازاق ەلىنە باسقا ەتنوس وكىلدەرىن شەكسىز قونىستاندىرۋ، بايىرعى حالىقتى ۇلتتىق ازشىلىققا اينالدىرۋ، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ ازايۋى، ارالاس نەكەنىڭ كوبەيۋى، تىلدىك مادەني ورتانىڭ تارىلۋى ەلدىڭ ەتنوستىق كەلبەتىن وزگەرتتى. نيگيليستەر ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىمىزدى جوققا شىعارۋعا، رەسەيلىك وتارلاۋ ساياساتىن اقتاۋعا دەيىن بارادى. ازامات سوعىسى جىلدارىندا س.سادۋاقاسوۆ ەل ارالاپ ءجۇرىپ، قازاقتاردىڭ ناقاقتان كوپ ولگەنىن ەستىپ: «سەندەر نە قايرات قىلدىڭدار؟» - دەپ سۇراسا، وعان: «قازاقتىڭ قولىنان نە دارمەن كەلەدى؟ ايداعان جاققا قويشا جۇرە بەرۋ! قىرسا، ۇندەمەي قويشا قىرىلا بەرۋ! ءبىز مال ەمەسپىز بە؟» - دەپتى قازاقتار. «قىرىلا بەرەمىز-داعى...»، دەپ وزدەرىن كەمسىتەدى.
«قىرىلا بەرەمىز-داعى» دەگەن ءسوزى ءجۇرەگىمە وقتاي ءتيدى. بۇل نە دەگەن جۋاستىق، ولىمگە مويىنسۇنعاندىق؟ ءبۇيتە بەرسە، بۇل قازاق قاشان ادام بولادى!» - دەپ كۇيىنەدى ۇلت قايراتكەرى (س.ءسادۋاقاسوۆ، تانىمدىق زەرتتەۋلەر، ماقالالار. 2-توم. الماتى - الاش. 2003. 271-272-بەتتەر). نامىسسىز، باسقا ۇلت تىلىنە، مادەنيەتىنە ابدەن بەيىمدەلگەن، ادەتتەنگەن، قورلاۋعا دا ۇيرەنگەن قازاقتار بۇگىن دە جەتكىلىكتى.
نيگيليزمگە شالدىققان ۇلتتىڭ وكىلدەرى ۇلتتىڭ ىشكى بايلانىستارىنىڭ ءالسىزدىگىنە، ۇلتتىق نامىسىنىڭ تومەندىگىنە قاراماستان، ۇلتتىق قۇندىلىقتار توڭىرەگىندەگى تىرلىگى كوبىنە ۇرانداتۋدان، بولماسا داۋرىعۋدان، باس ءيىپ قوستاۋشىلىقتان اسپايدى. بۇگىنگى قازاقتىڭ پسيحولوگياسىندا ولاردىڭ ءارتۇرلى جاعىمسىز كورىنىستەرى بايقالادى. قازاقتىڭ قوناقجايلىعى - جالپاقشەشەيلىككە، كىشىپەيىلدىگى - قۇلدىق ۇرا بەرۋشىلىككە، ەلدىگى - رۋشىلدىق، ءجۇزشىلدىك، جەرشىلدىك ميكروپاتريوتيزمگە، كەڭپەيىلدىگى ىسىراپشىلدىققا ۇلاسىپ جاتادى. قازاقتىڭ ماقتانىشى بۇگىن داڭعويلىققا اينالدى. «ءجۇز ات بايگەگە قوسىلسا، مەن بايگە الدىم دەگەن ءسوز بولسا، الدىڭدا نەشە ات بار دەپ سۇرار، ارتىڭدا نەشە ات بار ەدى دەپ سۇراعاننىڭ نەسى ءسوز؟» - دەپ اباي ايتقانداي، بۇگىنگى قازاقتىڭ قۋانىشى كەيدە ارتىمىزعا قاراپ ماساتتانۋعا سۇيەنگەن.
ايتا كەتەيىك، اسىرەسە، ەۆرەيلەرگە ءتان ۇلتتىڭ ءوزىن ءوزى سىناۋى قازاقتار اراسىندا بۇگىن ءتىپتى كورىنبەيدى. سىناۋدان گورى ءوزىمىزدى ماداقتاۋعا ءۇيىرمىز. ءوز ۇلتىن وتكىر سىناۋ ونى تازارتۋدىڭ جولى، سەبەبى، ءوزىڭنىڭ كەمشىلىگىڭدى ءوزىڭ عانا بىلەسىڭ. ءوز ۇلتىڭدى باسقاعا سىناتپاي ءوزىڭ سىناۋ - ءوز نامىسىڭدى ءوزىڭ قورعاي الاتىندىعىڭ، ومىرگە ءتوزىمدىلىگىڭدى بايقاتادى. سونىمەن بىرگە، ول - پسيحولوگيالىق جاعىنان ۇلتتى ساقتاۋدىڭ امالى.
ءوزىن اسىرە، ارتىق باعالاۋ قازاقتاردا ءارتۇرلى كورىنىس الىپ وتىر. باسقا حالىقتاردىڭ تىلىنەن، مادەنيەتىنەن، ءداستۇرلەرىنەن مالىمەت از بولعاندىقتان با، ءبىرقاتار قازاقتار ءوز ءتىلىن، مادەنيەتىن جوعارى قويۋعا اۋەس. قازاق ءتىلى تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىندە ەڭ تازا، ەڭ باي ءتىل دەۋىمىزگە باسقا تۇركى ءتىلدى حالىقتار قوسىلا قويار ما ەكەن؟ قازاقتارعا باسقا حالىقتاردىڭ سالتى شامالى، قىزىقسىزداۋ، ءوزىنىڭ قۇندىلىقتارى ءوزىنەن ارتىق، عاجايىپ كورىنەدى. ءار ۇلتتىڭ سيمۆولدارى وزىنشە ەرەكشە باعالى بولۋى تاريحي وتباسىلىق تۇرمىستىڭ ايناسى ەكەنى ەسكەرىلە بەرمەيدى. وزگەنى ءوزىنىڭ ەتى ۇيرەنگەن داعدىسىمەن ولشەۋ ۇلتارالىق قاتىناستاردا ءجيى كەزدەسەدى. سونداي-اق ءوز ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ كىسىلىگى مول، ءادىل، شەتىنەن باتىر دەپ تانۋ دا قازاقتار اراسىندا دا ءجيى ۇشىراسادى. كەيدە قازاقتاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىن جوعارى باعالاۋ دا كەزدەسەدى. سونىمەن بىرگە، باسقا حالىقتاردىڭ ۋنيۆەرسيتەت، اكادەميالارى، ءوز عىلىمي ينتەلليگەنتسياسى باعزى زاماننان بولعانى ەسكەرىلە بەرمەيدى. حالىقتاردىڭ بارلىعى بىلىمگە، عىلىمعا قابىلەتتى، ءار ۇلتتىڭ ۇلى عالىمدارى، ويشىلدارى بولۋى زاڭدى. بىراق تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى مۇمكىندىكتەر حالىقتارعا بىردەي بولا بەرمەيدى.
باسقا ۇلتتاردى وزىنە ءسىڭىرۋ، قوسىپ الۋ وتارلاۋشى ۇلتتار مەن سان جاعىنان باسىم ۇلتتاردىڭ ساياساتىنا ءتان. وزگە تىلدە ءسويلەيتىن، ەتنوستىق كەلبەتىن جوعالتقان قازاقستاندىقتار، سول سياقتى سەرب تىلىندە سويلەيتىن، بىراق ءارتۇرلى ەتنوسقا جاتاتىن يۋگوسلاۆتار سوتسياليستىك ۇلت ساياساتى سالدارىنىڭ كورىنىسى. بۇل - حالىقتار دوستىعى، ينتەرناتسيوناليزم ەمەس، اسسيميلياتسيا، باسقا ەتنوسقا تۇگەلدەي، بولماسا جارىم-جارتىلاي ءسىڭىسۋ. اسىرەسە، سانى از ەتنوستىق توپ باسقاعا تەز سىڭىسەدى. مىسالى، قازاقستانداعى شاعىن ەتنوستىق توپتار نەگىزىنەن ورىستانعاندار.
ۇلتسىزدانۋ، باسقا ۇلتپەن ءسىڭىسۋ، ونىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن قابىلداۋ - ءبىردەن ەمەس، ۇزاق مەرزىمگە سوزىلاتىن قۇبىلىس، ۇلت ونىڭ قاۋپىن سەزە بەرمەيدى، ول رادياتسيا سياقتى ۇلت ورگانيزمىن بىرتە-بىرتە ءالسىرەتە بەرەدى. ءار ۇرپاقتىڭ قۇندىلىقتار مەن ءتىل تاڭداۋى ءار ءتۇرلى جاعدايلارعا، اسىرەسە، گەوگرافيالىق فاكتورلارعا دا بايلانىستى.
نيگيليزمگە كەيدە جاساندى، الدامشى پاتريوتيزم دە يتەرمەلەيدى. مىسالى، قازاقستان سياقتى تاۋەلسىزدىك العان بىرقاتار ۇلتتار بۇۇ-عا مۇشە بولعانىنا، «ۇلى» حالىقتاردىڭ ونى مويىنداعانىنا، الەمدىك قوعامداستىققا مۇشە بولعانىنا ءماز بولىپ، ءوزىنىڭ تۇرمىسىن، مادەنيەتىن، ءداستۇرىن، نانىم-سەنىمىن سول «وركەنيەتتى» ەلدەرگە يكەمدەيمىن دەپ، ءوز تىلىنەن، مادەنيەتىنەن جەريدى، ءتىپتى قازاق بولعانىنا نامىستانادى. سىرتتان قاراعاندا قازاقى مادەنيەت ءۇشىن بۇلاردىڭ قىلىعى دورەكى، كۇلكىلى كورىنگەنىمەن، بۇل - كەڭ تاراعان قاسىرەت. بۇل جەردە ءوزىڭدى ءوزىڭ تانۋعا، سىيلاۋعا مۇمكىندىك جوق، كەرىسىنشە، وزگەدەي بولۋ، «وركەنيەتتى ەلدەردەگىدەي» بولۋ، «ەۋروپالىق مىرزالارداي» بولامىن دەپ تىرىسىپ، ۇلت بولماي قالۋ قاۋپى باسىم. وسىلاي جاڭبىردان قاشىپ، قارعا ۇرىنعاننىڭ كەيپىنە ەنىپ جاتىرمىز. مۇنداي جاعدايدا تاۋەلسىزدىكتى تەك تاۋەلسىزدىك الۋ ءۇشىن الدىق پا، ورىستانۋ، باتىستانۋ، امەريكالانۋ ءۇشىن الدىق پا دەگەن وي تۋادى. ەڭ قاتەرلىسى - ۇلتتىق قۇندىلىقتار جاھاندانۋدىڭ قۇربانى بولادى. ول مادەنيەتتىڭ، ءتىلدىڭ، مادەني ورتانىڭ لاستانۋىنان دا كورىنەدى. سىرت كوزگە بۇل تىراشتانۋ، باسقالارمەن تەرەزەمىزدى تەڭ ەتۋ، ۇلتتىق پاتريوتيزم بولىپ كورىنگەنمەن، شىن مانىندە بۇل جاي عانا ۇلتتىق داڭعويلىق، مانساپقورلىق. بۇل شىنايى مادەنيەتتەر الماسۋى، الىس-بەرىسى دە ەمەس، نيگيليزممەن استاسىپ جاتقان ءۇردىس. وسىنداي كوڭىل-كۇي ەتەك العان سايىن «ۇلت»، «تاۋەلسىزدىك» يدەيالارى بۇلدىر بولا بەرەدى. ۇلت جالعان يدەياعا يكەمدەلگەن سايىن جاستار جاعى «باقىتسىز بولمىستان» «باقىتتى ءومىر» جاساپ ماساتتانا بەرەدى، اينالىپ كەلگەندە، وزدەرىنىڭ ورىس، باتىس، امەريكالىق جاستارعا ۇقساستىعىن ۇلكەن مارتەبەگە سايادى. سوندىقتان دا ن.نازارباەۆ «بۇگىنگى ۋاقىتقا ىلەسەمىن دەپ ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق «مەن» دەگىزەرلىك ءبىتىمىمىزدى جوعالتىپ الماۋىمىز كەرەك»، دەپ داۋرىقپاۋدان ساقتاندىردى («بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم ساياساتى». استانا، 2008, 129-بەت).
نيگيليزمنىڭ الەۋمەتتىك نەگىزدەرى دە بار. تەحنيكا، تەحنولوگياسىن، كيىمى مەن تاماعىن مولىراق شىعاراتىن، جاستارىن كوبىرەك وقىتاتىن ەلدىڭ ءتىلى، مادەنيەتى، ءدىنى باسىم بولىپ، وزىنە تارتا بەرەتىن سىرتقى ىقپالدىڭ دا بارلىعى بەلگىلى. ەكىنشى جاعىنان، وتاندىق تاۋارلاردىڭ ازدىعى دا ۇلت مۇددەسىن كەمسىتەدى. ورىس، اعىلشىن تىلدەرىنىڭ باسىمدىعى، جارنامالاردىڭ دا باسقا تىلدە باسىم بولۋى ۇلتتىڭ ەڭسەسىن باسىپ، جاڭا وتارشىلدىق جاعدايدا ءومىر سۇرەتىندەي كوڭىل-كۇي تۋدىرادى. بۇگىن اقشا، ماتەريالدىق يگىلىكتەر ۇلتتىق قۇندىلىقتاردان، جالپى رۋحاني قۇندىلىقتاردان ارتىق باعالاناتىن بولدى. پايدا يدەولوگياسى ءومىردىڭ بارلىق سالاسىن رەتتەۋدە، اشىق ايتساق، بۇگىن كەڭەستىك توتاليتاريزمدى قارجى توتاليتاريزمى الماستىرىپ بارادى. بۇل دا ۇلتتىق بايلىقتاردى ارزانسىتىپ، ۇلتسىزدىققا بەيىمدەيدى.
ۇلتسىزدانۋ باسشىلىقتان، اكىمشىلىك توپتاردان، قالا حالقىنان باستالدى، تەحنيكالىق ماماندار دا وعان بەيىم كەلەدى، بىرتە-بىرتە ولاردىڭ وتباسىلارى دا بەيىمدەلەدى. بۇل ءۇردىس اقىرىن-اقىرىن ۇلت ورگانيزمىنە تاراي بەرەدى دە، ۇرپاق الماسقان سايىن بوتەن ءتىل، مادەنيەت كۇش الادى، ۇلتتىق ءتىل، مادەنيەت بىلدىرمەي ىعىستىرىلا بەردى. باسقا مادەنيەتتى، ءتىلدى قابىلداپ، انا تىلىنەن، مادەنيەتىنەن قول ۇزگەن سايىن ۇلت وكىلدەرى جات ءتىل مەن مادەنيەتكە جاقىنداي بەرەدى. ۇلتسىزدانۋعا ۇشىراي باستاعان ۇلتتىڭ الەۋمەتتىك تاپتارى، توپتارى، كاسىبي ماماندارى ءارتۇرلى دەڭگەيدە باسقا جانە انا ءتىلىن مەڭگەرگەندەر بولىپ جىكتەلە دارالانا بەرەدى. ولار ۇلتتان وقشاۋلانا، بولەكتەنىپ تۇرادى، تەك تىلىمەن عانا ەمەس، قىلىقتارىمەن، سالتىمەن، پيعىل-نيەتىمەن كوزگە تۇسەدى. ولار الەۋمەتتىك-كاسىبي، كۇندەلىكتى ءومىر تۇرمىسى، كيگەن كيىمى دوس-جاراندارىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. كەيدە ول ءدۇبارالار، مارگينالدار ءوز ۇلتىنىڭ مادەنيەتىنە، داستۇرىنە قىزىقسا دا ولارعا باسقا ءبىر ەلدىڭ، جات جۇرتتىڭ كوزىمەن قارايدى. كەزىندە ءتىپتى ۆ.ي. لەنين ايتقان: «وبرۋسەۆشيە ينورودتسى ۆسەگدا پەرەساليۆايۋت پو چاستي يستيننو رۋسسكوگو ناستروەنيا».
ۇلتسىزدانۋ، ۇلتتىق استامشىلىق قاۋپى ۇلت پاتريوتتارىنا مازا بەرمەي، وقتىن-وقتىن بيلىككە ۇندەۋ جاريالاتىپ جاتادى. ورىس ءتىلىن قولداۋدى قازاق ءتىلىن شەتتەتۋ دەپ باعالاۋ پسيحولوگيالىق تۇرعىدان ءتۇسىنىكتى. بۇل قوعامدا قالىپتاسقان تىلدىك وپپوزيتسيادان تۋىندايدى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قىزمەتىن اتقارىپ تۇرعان ورىس ءتىلىن وسى قالپىندا ساقتاۋ قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىنە جەتە المايدى دەگەنمەن بىردەي. ەگەر ورىس ءتىلى مەن قازاق ءتىلىنىڭ قازاقستانداعى ورنىن تارازىلاساق، قازاق ءتىلى بولشەكتىڭ بولگىشى دە، ورىس ءتىلى الىمى. بولگىشتىڭ الىمنان ارتىق بولۋى زاڭدى بولسا، مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىنىڭ زاڭدىلىعى - قازاق ءتىلىنىڭ باسىمدىعى. ەكى ءتىلدىڭ قاتار مەملەكەتتىك ءتىل قىزمەتىن اتقارۋعا ۇمتىلىسى داۋ-داماي تۋعىزا بەرەدى. دەموگرافيالىق جاعدايدى دا ەسكەرۋ ءجون: كەلەسى ون جىلدا قازاقتاردىڭ سانى 70%-دان اسسا، مەملەكەتتىك ءتىلدە قىزمەت جاساۋدى بۇگىن ويلاستىرعان ءجون. قازاقستان ورىستارىنىڭ ۇلەس سالماعى 1989 جىلدان ءار ون جىلدا 7%-عا ازايىپ كەلەدى، 1989 جىلى 37,4% بولسا، 2009 جىلى 23,7% قۇرادى. ورىس ءتىلىن جاساندى تۇردە وسى قالپىندا ساقتاۋعا تىرىسۋ دا، وعان توسقاۋىل قويىپ شەتتەتۋ دە بىرجاقتىلىق بولار. ورىس تىلىنە ەلىمىزدە قانشا سۇرانىس بولسا، ونى سونشالىقتى قولداۋ قاجەت، ءاسىرەسە، ءبىلىم، مادەنيەت، گۋمانيتارلىق سالادا.
ۇلتتىڭ تىلدىك، مادەني، اقپاراتتىق الالىعى، ارتىلدىلىگى ۇلتتىڭ تۇتاستىعىن السىرەتەدى، ءار الەۋمەتتىك توپتارىنىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىسى، ۇلتىشىلىك قارىم-قاتىناس باسەڭدەيدى. وسىدان كەلىپ اسسيميلياتسياعا ۇشىراعان، ىشتەي ءبولىنگەن ۇلت ۇلتارالىق باسەكەلەستىكتە ۇتىلادى. ونداي ۇلتتىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتى دە السىرەيدى، سوندىقتان ءبىرتۇتاس، ءبىر ءتىلدە سويلەيتىن، اقپاراتتىق قۋاتى جوعارى ۇلت ىشتەي بولىنگەن ۇلتقا مەنسىنبەي قارايدى، ونىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن دە سىيلامايدى. بۇگىنگى قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە «مەنىڭ دە ءتىلىم» دەپ مويىنداماۋدىڭ پسيحولوگيالىق سەبەبى وسىندا جاتىر. ءدۇبارالانعان ۇلتقا ولار تەك قابىلداۋشى، ءالجۋاز ۇلت رەتىندە قارايدى جانە دۇبارالانعان ۇلتتىڭ نيگيليستەرى وسى ارتىقشىلىقتى مويىندايدى، ءوزىن ءوزى سىيلامايدى. ءوزىن ءوزى سىيلاماق تۇگىلى، ءتىپتى جەك كورەدى.
وسى پسيحولوگيا بۇگىنگى قازاق ۇلتىنىڭ بىرقاتارىنا ءتان. ىشكى بىرلىگى جوق ۇلتتىڭ وزىنە ءوزىنىڭ سەنىمى تومەن، ول اسىرەسە، كۇندەلىكتى ومىردە، تۇرمىستا، وتباسىندا ءجيى بايقالادى. ۇلتىن، ءتىلىن باعالامايتىن، ءوزىن ءوزى كەمسىتۋگە ۇيرەنگەن، تارتىنشاق، جاسقانشاق، قايسارلىعى جوقتار، ءتىپتى كەيدە وزبىرلىققا دا كونەدى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءتىپتى وزىنەن ءبىلىمى، قابىلەتى تومەن بولسا دا بيلەپ قالعان ۇلتتىڭ وكىلىنە يكەمدى كەلەدى. نامىسى كەمسىتىلگەن ۇلت نامىسى جوعارى ۇلت وكىلدەرىنىڭ الدىندا ىنتا-جىگەرى ءتۇسىپ، بۇعىپ تۇرادى. سوندىقتان تاۋەلدى، باعىنىشتى بولا بەرەدى. كەيىن وسىلاي جالعاسا بەرەدى دە، تەگى ۇمتىلا بەرەدى، بۇل وتە ۇزاق ۇدەرىس بولعاندىقتان، ونىڭ قاۋپى بۇگىنگى كۇنى ايقىن سەزىلمەيدى. بۇل قاۋىپتى اپات، بىراق تابيعي اپاتتاي كوزگە ۇرا بەرمەيدى، ءار الەۋمەتتىك توپتاردا ونىڭ كورىنىسى ءار ءتۇرلى. نيگيليستەر بولسا ءوز ۇلتتىق بولمىسىنان جەرىپ، تۇگەلدەي بولماسا دا، جارتىلاي ايرىلىپ قانا قويماي، ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعادى. ال ءومىردە سول نيگيليست بەلگىلى ءبىر ۇلتتىق تىلدە ءسويلەپ، بەلگىلى ءبىر مادەنيەتتى، ءداستۇردى تاڭدايدى، تاڭداعاندا، ارينە، ءوز مادەنيەتىنەن ارتىق دەگەن مادەنيەتتى تاڭدايدى. باسقا ءتىل، ءداستۇر تاڭداعان سياقتى، جۇباي تاڭداعاندا دا ۇلت الدىنداعى پارىزىن، ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن ەسكەرمەيدى.
سىرتتاي باسقا حالىققا تىم جاقىنداسىپ، ءتىلىن، ءدىنىن قابىلداعان، ءتىپتى ءسىڭىپ كەتۋگە تىرىسقانداردى، قانشا ادام قۇقىن، تاڭداۋىن سىيلاۋ دەگەنمەن، قوعامدىق پىكىر قولدامايدى، سەبەبى، ولاردى ۇلتتىق نامىسىنان جۇرداي، ازعىرعانعا ەرگەندەر دەپ ەسەپتەمەيدى. ال وسى نيگيليستەرگە سەن الدى-ارتىڭا قاراماي، باسقانىڭ جەتەگىندە كەتتىڭ دەسە، ونىمەن ولار كەلىسپەيدى. ال مۇنداي نيگيليستەر (كوسموپوليتتەر) قاي حالىق اراسىندا ءجيى كەزدەسەدى. ولار ۇلت ماسەلەسىندە ءبىرجاقتى، العان بەتىنەن قايتپايتىن ۇلتسىزدانعاندار. بىراق ەشقانداي ۇلت، اسىرەسە، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت، ءوزىنىڭ كەلبەتىن وزگەرتۋگە، باسقا ۇلتقا، قانداي دا ءتىپتى دامىعان ۇلت بولسىن، سىڭىسۋگە كەلىسپەيدى.
كەيدە شاعىن ۇلت وكىلدەرى «ادامزاتتىق قۇندىلىقتار»، «وركەنيەتتى ەلدەر»، «الەمدىك پروگرەسس»، ت.ب. سوزدەردىڭ استارىن ءبىلمەي، ونىڭ ارتىندا قاي ۇلتتىڭ مۇددەسى تۇرعانىن الدانعان ينتەللەگەنتسيانىڭ سەزىنۋى وڭاي دا ەمەس. «وركەنيەتتى ەلدەر» دەگەننىڭ ار جاعىندا باسقا ۇلتتىڭ ەسەبى تۇرعانىن تۇسىنگەندە عانا ۇلت زيالىلارى ويلانا باستايدى. سونىڭ وزىندە ۇستەم بولىپ قالعان مادەنيەتتىڭ جاقسىسى مەن جامانىن اجىراتۋ، ونىڭ جاعىمسىز ىقپالىنان ايىرىلۋ بىردەن بولا قويمايدى.
كوڭىل توقتاتىپ قاراعانىمىزدا، شوۆينيزم، كوسموپوليتيزم، نيگيليزمنىڭ ءتۇپ تامىرى ءبىر. جاھاندانۋ زامانىندا ولاردىڭ ارقايسىسى دا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى مەنسىنبەي، ورىس مادەنيەتىنە، باتىس وركەنيەتىنە، امەريكالانۋعا بەيىمدەيدى. ولاردىڭ ءبىر-بىرىنەن تۇبەگەيلى ايىرماشىلىقتارى جوق. شوۆينيست ءوز ۇلتىنىڭ ۇستەمدىگىن، باسقا ۇلتتاردىڭ، اسىرەسە وتارلانعان ۇلتتاردىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، مادەنيەتىن قابىلداعانىن ارماندايدى، سول ءۇشىن ايانباي قىزمەت جاسايدى، ءوز حالقىنىڭ تابىسىن، وركەنيەتكە قوسقان ۇلەسىن اسا زور ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسادى. سويتە تۇرا، ۇستەمدىك ەتۋشى ۇلت وزىنە ءسىڭىسىپ كەتۋشىلەرگە سەنىمسىزدىكپەن دە قارايدى، انتروپولوگيالىق كەلبەتى ءوز الدىنا، اسىرەسە، ونىڭ اتى-ءجونى ساقتالسا، ول دا سەنىمسىزدىك تۋعىزۋعا سەبەپ بولادى. ال كوسموپوليت تە، شوۆينيستەر سياقتى ەتنوستىق ەرەكشەلىكتەردى مەنسىنبەي، ءۇستىرت قاراپ، سان جاعىنان باسىم ۇلتتاردىڭ مادەنيەتىنە بەيىمدەيدى.
شوۆينيزم مەن نيگيليزم - ءوزىن الداۋدان، «ۇلىمىز» دەپ ءوزىن ءوزى جۇباتۋدان، «كەمشىن» دەپ ءوزىن ءوزى كەمسىتۋدەن تۋعان پسيحولوگيا. استامشىل ۇلت وكىلدەرى ونىڭ مادەنيەتىنىڭ دۇنيە ءجۇزىنىڭ كىندىگى ەمەستىگىن، كەمشىن ءبىز دەپ سەزىنگەن ۇلتقا ونىڭ باي رۋحاني مۇرانىڭ يەسى ەكەندىگىن سەزىنەدى. ونى تۇسىنىگى تەرەڭدەي كەلە ۇلتتاردىڭ، ولاردىڭ مادەنيەتتەرىنىڭ ءبىر-بىرىنەن ارتىق نە كەمى جوقتىعىن ۇعادى. ءار مادەنيەتتىڭ قايتالانباس قۇندىلىق ەكەندىگىن تۇسىنگەن جەكە ادام، ۇلت تا ءوز بيلىگى وزىندە، ەشكىمگە تاۋەلسىز بولعىسى كەلمەيدى. ال ءوزىن ءوزى تانىماعان ادام بولسىن، ۇلت بولسىن ءوزىن نە تاقسىر، نە پاقىر سەزىنەدى.
«مومىنداردىڭ باسى ساۋ، جاماندى بايقاپ قاراساڭ، كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا، ءوز باسىنا ءوزى جاۋ»، دەپ ماحامبەت ايتقانداي، ءوزىن ءوزى تانىعان ۇلت ءوزى دە الدانبايدى، وزگەنى دە الدامايدى. شىنايى ۇيلەسىم، ادامگەرشىلىك، ار-ۇيات ءوزىڭدى ءوزىڭ سىيلاپ، ءوز ارىڭنىڭ الدىندا ۇلتتىڭ الدىندا تازا بول، دەپ بۇل ويدى بۇدان جيىرما عاسىردان استام بۇرىن سوكرات ايتقان.
ەشقانداي ءدىن، ۇلت بۇگىن بۇل قاعيدانى تەرىسكە شىعارا المايدى. ءار ۇلتتىڭ ءوزىنىڭ وزگەشە ەرەكشەلىگىن تانىتاتىن رۋحاني مادەنيەتىنىڭ بولۋى ونىڭ ءوزىندىك كەلبەتىن قالىپتاستىرادى. سوندىقتان جالپىادامزاتتىق، ورتاق، جالپىعا بىردەي مادەنيەتتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. ماتەريالدىق، تەحنولوگيالىق، عىلىمي سۇرانىستاردى قاناعاتتاندىراتىن قۇندىلىقتار بولعانمەن، جالپىادامزاتتىق مادەنيەت يدەياسىنىڭ استارىندا كوسموپوليتيزم يدەياسى جاتىر.
شىنايى ۇلتشىلدىق ۇلتتىڭ ءوز قادىر-قاسيەتىن بىلەتىن، ءتولتۋما مادەنيەتىنە نەگىزدەلگەن. ۇلت ءوزىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىندا، سىن ساعاتىندا ۇلت مۇددەسىنەن شىعۋدى پارىز كورەدى. ءوز ابىرويىن تانىعان ۇلت باسقانىڭ قادىر-قاسيەتىن سىيلاپ، ولارعا ءوز مادەنيەتىن زورلىق-زومبىلىقپەن تاڭبايدى جانە جارامساقتانۋعا، باسقا ۇلتتارعا قۇر ەلىكتەۋگە دە جول بەرمەيدى، ءتىپتى ءوزىن تىم جوعارى سانايتىن استامشىل ۇلتتار الدىندا دا ءوز قادىر-قاسيەتىن سىيلايدى.
سوندىقتان شىنايى ۇلتشىلدىق وقشاۋلانۋعا دا قارسى. شىنايى پاتريوت تاتۋلىققا، كەلىسىمگە، توزىمدىلىككە بەيىم، يكەمدى بولادى. ۇلت پاتريوتتارى ءومىردەگى بولىپ جاتقان جاڭالىقتارعا، تىڭ يدەيالارعا، وزىق تەحنولوگياعا نازار اۋدارىپ، مادەني قۇندىلىقتاردى ءوز ءمادەنيەتىنە يكەمدەپ، ءوز قازانىندا قايناتۋعا دايىن بولادى، ءوز قۇندىلىقتارىمەن بولىسۋگە، ەركىن الماسۋعا دايىن. ۇلتتىڭ ءوزىن ءوزى ناقتى تانىپ ءبىلۋى جەكە ادامعا دا، ۇلتقا دا الەم مادەنيەتىندەگى شىنايى ورنىن انىقتايدى. سالىستىرا كەلە استامشىل ۇلتتىڭ وكىلى ونىڭ ۇلتىنىڭ الەم مادەنيەتىنىڭ كىندىگى ەمەستىگىن، ال «كەمشىنبىز» دەپ سەزىنەتىن ۇلتقا ونىڭ باي مۇرانىڭ يەسى ەكەنىن تۇسىنەدى.
شىنايى ۇلتشىلدىق وپتيميزمگە، ءدۇنيەگە سەنىممەن قاراپ راقىمدىلىققا، پاراساتقا نەگىزدەلەدى، ءوزىن قورعاي دا الادى، ال اشۋ، ىزا، ءوش الۋعا، استامشىلىققا باستايتىن ۇلتشىلدىق بالەگە جولىقتىرادى.
ءار مادەنيەت، ءبىر جاعىنان، تۇراقتىلىق، ەكىنشى جاعىنان، ۇدايى دامۋدان تۇرادى. دامۋ ۇيرەنۋدەن، يگەرۋدەن، مەڭگەرۋدەن، ونى بويعا سىڭىرۋدەن تۇرادى. بىراق بۇل قايشىلىققا تولى ءۇردىس، كەيدە باسقا مادەنيەتتى قابىلداۋ ءسان (مودا), كەيبىر ادەت-عۇرىپتارمەن شەكتەلەدى. ال مادەنيەتتىڭ وزەگى، ماڭىزى تەرەڭدەۋ، ول ساقتالىپ تۇرادى. مادەنيەتتەر الماسۋىنا ءمادەنيەتتەردىڭ ورتاق تەگى، ءدىنى، ءداستۇرلەرىنىڭ ورتاقتىعى (يسلام مادەنيەتى، تۇركى مادەنيەتى) اسەر ەتەدى. داستۇرلەردى ساباقتاستىرۋشى وتباسى، مەكتەپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، مادەنيەت. جاستار ءار كەزدە ۇلتتىق مادەني داستۇرلەرىمەن، سونىڭ ىشىندە شەتەل مادەني ۇلگىلەرىمەن دە تانىسادى، تاڭدايدى. بىراق ءار ۇرپاقتىڭ، ءار ادامنىڭ ءوز مادەنيەتىن جانە باسقا مادەنيەتتەردى قابىلداۋىنا ونىڭ زامانى، جەكە ءومىر جولى ءىز قالدىرادى. ورىسشا ءبىلىم العان قازاق جاستارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى، ءسوز جوق، ورىس، ەۋروپا مادەنيەتىنە باسىمدىق بەرەدى.
ورىستانۋ مەن ورىس مادەنيەتىن، عىلىمىن مەڭگەرۋ بىردەي ەمەستىگىن قازاق حالقىنىڭ بىرقاتارى ءالى دە اجىراتا الماي ءجۇر. شىن نيەتىمەن، جاناشىرلىقپەن سەزىنىپ، ۇلتسىزدىق جانىنا باتىپ جۇرگەندەر، ارينە، از. ۇلتشىلدىق - ازاپتى تاعدىر، تالاي قيىندىقتاردى باستاپ وتكىزسە دە، قاجىمايتىن كۇرەسكەرلەر بار. كەڭەس زامانى تۇسىندا ءوز جاعدايىمىز تۋرالى وتىرىككە الداندىق، كوزبوياۋشىلىق كوپ بولدى. ول دەرتتەن بۇگىن دە ارىلعان جوقپىز. ۇلتسىزدانۋدىڭ قاۋىپتى دەڭگەيگە جەتىپ، ەندى ەشقانداي شەگىنىسكە، ىمىراشىلدىققا جول قالماعاندىعىن، نامىستى قامشىلايتىن زامان تۋعانىن سەزىنە بەرمەيتىن سياقتىمىز. ەڭ باستى سىلكىنىس قازاق ينتەلليگەنتسياسى ۇستانىمىنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرۋىنە دە بايلانىستى. حالىقتار دوستىعى دەپ، شىندىعىندا، ۇلتسىزدانۋدىڭ جارشىسى بولعان قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ، قوعامدىق عىلىم وكىلدەرىنىڭ، عالىمدار، جازۋشىلار مەن كومپوزيتورلاردىڭ ءوز ءتىلىنىڭ السىرەۋىنە، داستۇرىنەن قول ۇزۋگە جۇمىس جاساعانى دا جاسىرىن ەمەس.
سونىمەن، ءبىر ۇلتتىڭ ەكىنشى ءبىر ۇلتتى باعىندىرىپ، تاۋەلدى ەتۋى، باسقانى ايتپاعاندا، وتارلاۋشى ۇلتتىڭ دا، وتارلانعان ۇلتتىڭ دا جان-ءدۇنيەسىنە جاراقات سالىپ، بىرەۋىن ۇلتتىق استامشىلىققا، مەنمەندىككە بەيىمدەسە، ەكىنشىسىن ءوزىن ءوزى كەمشىن سەزىنۋىنە، ءوزىنىڭ قۇندىلىقتارىنان جاتسىنۋعا يتەرمەلەيدى. بىراق قاي ۇلت تا تۇگەل قۇلديلاپ، رۋحاني جاعىنان ازبايدى.
ۇلتتىق استامشىلىق پەن ۇلتسىزدىق زاڭدى، ۇلتتىڭ ماڭدايىنا جازىلعان تاعدىر ەمەس. ۇلتتىق تاكاپپارلىقتان دا، باسقاعا ءسىڭىسۋدىڭ قۇرباندىعى بولۋدان دا باس تارتىپ، قارسى تۇرىپ، ۇلتتى ادامگەرشىلىك، ءوزارا سىيلاستىق جولىنا ءتۇسىرۋ ۇلتتىق ساياساتقا بايلانىستى. تاۋەلسىزدىك الىپ، ۇلتىنا تونگەن قاۋىپسىزدىكتى سەزىنگەن قازاق ۇلتىنىڭ ءبىراز وكىلدەرى بۇگىن انا تىلىنە، مادەنيەتىنە، داستۇرىنە بەت بۇردى. بۇگىنگى ۇرپاق ۇلتتىق قۇندىلىقتار ارقىلى كەشەگى ۇرپاقپەن دە، ەرتەڭگى ۇرپاقپەن دە بايلانىسۋعا مۇمكىندىك الدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى ۇلتتىق پاتريوتيزم وسكەن سايىن باسقالاردى شەتتەتۋ زاڭدىلىققا اينالادى دەگەن بولجامدار اقتالمادى. قازاق ۇلتى جالاڭ ەتنوپوپۋليزمگە بوي الدىرمادى. ەلىمىزدەگى ەتنوستار دا كۇردەلى ماسەلەلەردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، جاڭا ەتنواحۋالعا بەيىمدەلۋدە.
جاھاندانۋ قازاق ۇلتىنىڭ بولمىسىنا ءارتۇرلى دەڭگەيدە ىقپال ەتۋدە. ەتنوستارعا ىشكى ۇلتارالىق احۋالدىڭ دا، تاريحي وتاندارىنىڭ دا (ماتەرينسكي ەتنوس) ىقپالى بار ەكەنى انىق. ءبىرتۇتاس قازاقستاندىق قوعامداعى كۇندە وزگەرىپ تۇراتىن كۇردەلى ۇلتارالىق ماسەلەلەردى ءبىرجولا شەشۋ مۇمكىن ەمەس، ونى رەتتەۋ - قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ، ءار ازاماتتىڭ كۇندەلىكتى پارىزى.
امانگەلدى ايتالى،
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق
ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
