وزبەكستان مەملەكەتi بۇعان دەيiن دە ۇجىمدىق قاۋiپسiزدiك كەلiسiم-شارت ۇيىمىنان (ۇقكۇ) شىعاتىندىعى تۋرالى ەسكەرتكەن بولاتىن. ال وسى جولى وزبەك بيلiگi مۇشەلiكتەن بiرجولا قول ۇزەتiندiگiن مالiمدەگەندە، مۇنىڭ استارىنان ءارتۇرلi بولجام iزدەگەندەردiڭ قاتارى كوبەيiپ كەتتi.

وزبەكستان مەملەكەتi بۇعان دەيiن دە ۇجىمدىق قاۋiپسiزدiك كەلiسiم-شارت ۇيىمىنان (ۇقكۇ) شىعاتىندىعى تۋرالى ەسكەرتكەن بولاتىن. ال وسى جولى وزبەك بيلiگi مۇشەلiكتەن بiرجولا قول ۇزەتiندiگiن مالiمدەگەندە، مۇنىڭ استارىنان ءارتۇرلi بولجام iزدەگەندەردiڭ قاتارى كوبەيiپ كەتتi.
وزبەكستان 1999 جىلى دا ۇقكۇ قۇرامىنان شىعىپ كەتكەن ەدi. بiراق 2005 جىلى مامىردا ءاندiجاندا بولعان وقيعالاردان كەيiن ءارتۇرلi سىني پiكiرلەر ايتىلا باستاعان كەزدە، وزبەكستان 2006 جىلى قايتادان مۇشەلiككە وتكەن-دi. ەندi تاعى دا: «ۇيىم بiزدiڭ ۇستانىمدارىمىزدى ەسكەرمەيدi. سوندىقتان دا ۇيىمنىڭ ستراتەگياسىنا كوڭiلiمiز تولمايدى»، - دەپ مالiمدەگەن رەسمي تاشكەنت بۇدان ءارi بiرلەسiپ جۇمىس iستەۋدەن باس تارتىپ وتىر. نەگiزi ۇيىمنىڭ مiندەتi -­ مۇشە مەملەكەتتەردiڭ تەرريتورياسى مەن ەكونوميكالىق كەڭiستiگiن كەز كەلگەن سىرتقى اسكەري-ساياسي اگرەسسوردان، حالىقارالىق تەرروريستەردەن بiرiككەن اسكەرمەن قورعاۋ بولسا، ال نەگiزگi قاعيداسىنىڭ بiرi - مۇشە ەلدەرگە سىرتتان قانداي دا بiر جاۋ شابۋىل جاساسا، ۇيىمعا مۇشە ەلدەر اگرەسسورعا سوعىس جاريالايدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، وزبەك بيلiگiنiڭ كوڭiلi تولمايتىن ءھام كەلiسە بەرمەيتiن تۇستارى كوپ سياقتى. بۇل جونiندە اقپارات قۇرالدارىنا پiكiر بiلدiرگەن وزبەكستاننىڭ سىرتقى iستەر مينيسترلiگiنiڭ وكiلi: «ۇيىمنىڭ اۋعانستانعا قاتىستى ستراتەگياسى بiزدiڭ كوڭiلiمiزدەن شىقپايدى. وزبەكستان بۇل ەلمەن ەكi جاقتى قارىم-قاتىناستى جوعارى قويادى. وعان قوسا تاشكەنتكە ۇيىم ەلدەرiنiڭ اسكەري ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتۋi ۇنامايدى»، - دەگەن سەبەپتەردi تiلگە تيەك ەتiپتi.
بiر ايتا كەتەرلiگi, وزبەكستان پرەزيدەنتi رەسەي مەن قىتاي قاتىساتىن شارالاردان كوبiنە بويىن اۋلاق ۇستايدى. تiپتi بيىلعى جىلدىڭ ناۋرىزىندا وتكەن شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا (شىۇ) مۇشە ەلدەردiڭ بiرلەسكەن اسكەري جاتتىعۋىندا دا وزبەكستان توبە كورسەتكەن جوق. وسى رەتتە كەيبiر ساراپشىلار: «وزبەكستاندا اقش-تىڭ اسكەري بازاسى قايتا اشىلاتىن ءتۇرi بار. سوڭعى كەزدە وزبەكستان مەن اقش اراسىندا ءوزارا كەلiسiمدەر جۇزەگە اسۋدا» دەگەن ءتۇرلi ساياسي بولجام جاساپ ۇلگەردi.
وزبەكستاننىڭ اتالمىش ۇيىمنان شىعۋى دۇرىس پا، بۇرىس پا؟ بۇل شەشiم قاي ەلدiڭ وڭ جامباسىنا كەلiپ تۇر؟ وسى تۇرعىدا ساياساتتانۋشىلار نە دەيدi?

دوس كوشIم، ساياساتكەر:
- ءار مەملەكەت ءوز مۇددەسiن قورعايدى. كەڭەس ۇكiمەتi تاراعان كەزدە ءار مەملەكەت جەكە، تاۋەلسiز بولدى. قازiرگi كەزدە رەسەي قايتادان جاڭا وداقتىڭ بiر ءتۇرiن نوبايلاي باستادى عوي. ونى اشىقتان-اشىق جۇرگiزبەكشi. بiز سول رەسەيدiڭ ەتەگiنەن ۇستاپ كەتiپ بارا جاتىرمىز. ال وزبەكستان ءوزiنiڭ تاۋەلسiزدiگiن تولىق ساقتاپ قالعىسى كەلگەن سياقتى. سەبەبi كەز كەلگەن ۇيىمنىڭ ساياسي ماقساتى مەن ساياسي استارى بولادى. ال سوڭعى ۋاقىتتا ۇقكۇ-نىڭ دا، ەۋرازيالىق وداقتىڭ دا ەكونوميكالىق ماقساتتان گورi, ساياسي ماقساتى باسىم. مەنiڭشە، وزبەكستان وسى جولى ءوز ويىن اشىق ايتقان سياقتى. ءوز باسىم بۇل شەشiمدi قولدايمىن. بiز كiمنەن ازات بولدىق؟ كiمنەن تاۋەلسiزدiك الدىق؟ بىلايشا ايتقاندا، اۋەلi رەسەي يمپەرياسى، ودان كەيiنگi كەڭەس ۇكiمەتi دە رەسەيدiڭ نەگiزiندە جاسالدى. سوندىقتان وزبەكستاننىڭ بۇل شەشiمi دۇرىس. وكiنiشكە قاراي، قازاقستان مەملەكەتi وسىنداي باعىتتى ۇستانبايدى.
ناتو 2015 جىلعا دەيiن ءوزiنiڭ اسكەرiن اۋعانستاننان شىعارادى. بۇل كەزدە ۇلكەن پروبلەما تۋىندايدى. ولار سوعىس جابدىقتارىنىڭ ءبارiن ەكi جولمەن الىپ كەتكiسi كەلۋدە. بiرiنشiسi - مۇحيت ارقىلى. ەكiنشiسi - ەۋروپا ارقىلى. ياعني بۇل تاسىمال تاجiكستان مەن وزبەكستاننىڭ ۇستiنەن وتكەلi وتىر. سوندىقتان اقش سوڭعى كەزدە وسى ەكi ەلمەن وتە جاقسى قارىم-قاتىناس ورناتتى. بۇل جەردە وزبەكتەر دە ۇلكەن پايدا تاپپاقشى. قازiر اۋعانستاندا كوپتەگەن قارۋ-جاراق، ازىق-تۇلiك، كيiم-كەشەك جينالىپ قالدى. مۇنىڭ ءبارiن اقش الىپ كەتپەيدi. ويتكەنi وعان كەتەتiن اقشانى جاڭا قارۋ-جاراققا بولۋگە بولادى. قىسقاسى، اقش وسى ايماقتا رەسەيمەن بەلگiلi بiر باسەكەگە ءتۇسiپ وتىر. سوندىقتان دا اقش-قا قىرعىزستانداعى «ماناس» اسكەري بازاسىن ساقتاۋ مەن وزبەكستاندا اسكەري بازا سالۋ ماڭىزدى. دەمەك، اقش وزبەكستانمەن ارادا بەلگiلi بiر كەلiسiمگە قول جەتكiزگەن سياقتى. وزبەكستاننىڭ ۇقكۇ-دان شىعۋىنىڭ بiردەن-بiر سەبەبi وسى بولۋى مۇمكiن.

ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى:
- مەنiڭ ويىمشا، ودكب - ءولi ۇيىم. ونىڭ باستى ماقساتى رەسەيدiڭ يمپەريالىق مۇددەلەرiنە قىزمەت ەتۋ. شىن مانiندە، بۇل ۇيىمنىڭ iشiندە الاۋىزدىق پەن كورە الماۋشىلىق باسىم جانە وعان مۇشە مەملەكەتتەردiڭ مۇددەلەرi بiر-بiرiنە جيi قايشى كەلەدi. مىسالى ەرتەڭ ارمەنيا مەن ءازiربايجان قاراباق ءۇشiن قاقتىعىسسا، قازاقستان قاي جاقتى قولداۋى كەرەك؟ ارمياندارعا جاقتاسىپ، اسكەر جiبەرسەك، ءوز اعايىندارىمىزدى ساتقانىمىز بولادى عوي؟! نەمەسە وزبەك-قىرعىز قاقتىعىسىپ قالسا، بiز كiمدi قولداۋىمىز كەرەك؟ وسى سياقتى ماسەلەلەر وتە كوپ. مەنiڭشە، بۇل ۇيىمدى نە تاراتۋ كەرەك، نە قاتارىنان شىعىپ كەتۋiمiز كەرەك. ودان دا رەسەيگە توتەپ بەرە الاتىن، ياعني قۇرامىندا قىتايى بار شىۇ-نىڭ دامۋىنا اتسالىسقانىمىز تيiمدi.
ال ەگەر شىنايى بولاشاعىمىزدى ويلايتىن بولساق، بiز دە وزبەكتەر سياقتى وسى ۇيىمنان شىققانىمىز ءجون. رەسەيدiڭ كوڭiلi مەن قاباعىنا قاراعان تاۋەلسiزدiك پەن تۇتاستىقتىڭ قۇنى اسا جوعارى ەمەس. ەكiنشi كەزەكتە بiز ەلiمiزدەگi رەسەيدiڭ اسكەري پوليگوندارىن جاۋىپ، ناتو-مەن بارىنشا تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋىمىز قاجەت. ەگەر بولاشاقتا ناتو-عا وزبەكستان مەن ءازiربايجان وتەدi دەسەك، وندا بiزدiڭ دە تاڭداۋىمىز سول بولۋى تيiس. بiزگە ەتەنە جاقىن تۇركيا دا ناتو-نىڭ مۇشەسi. سوندىقتان تۇركi بiرلiگi تۇرعىسىنان رەسەيدiڭ ەتەگiنە جابىسا بەرگەنشە، وسىنداي تىڭ، بولاشاعى مەن مۇمكiندiگi كوپ جولدار مەن تاسiلدەردi تاڭداعانىمىز ابزال.

مۇرات ابەنوۆ، پارلامەنت ءماجiلiسiنiڭ دەپۋتاتى:
- وزبەكستاننىڭ اتالمىش ۇيىمنان شىعۋى ويلاندىراتىن ماسەلە. دەگەنمەن وزبەك ەلiنiڭ ۇيىمنان شىعىپ، قايتا كiرۋi ۇيرەنشiكتi بولىپ قالدى. سەبەبi كەزiندە 1999 جىلى شىعىپ كەتiپ، قايتا كiرگەن بولاتىن. بiر بايقاعانىمىز، وزبەك بيلiگi ۇيىمعا iشكi جانە سىرتقى قاجەتتiلiك رەتiندە عانا كiرەتiن سياقتى. تiپتi ۇيىمعا مۇشە بولا ءجۇرiپ كوپ شارالارعا قاتىسپاي، كوپ قۇجاتتارعا قول قويماي جۇرگەنiن بiلەمiز. ياعني وزبەكستان بۇرىننان دا تۇراقسىزدىق كورسەتiپ كەلدi. بۇل ۇيىمنىڭ بەدەلiن تۇسiرەدi. مەنiڭشە، الداعى ۋاقىتتا ۇيىمنىڭ ۇيىمداستىرۋ شارالارىن دۇرىستاپ، قاتالداۋ قاراۋ كەرەك.

عاني قاسىموۆ، پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى:
- وزبەكستان تارابى «ناتو جانە اقش-پەن ىنتىماقتاستىق ورناتۋ جاعىن قاراستىرىپ جاتىرمىز دەگەن مالiمدەمەسiن تاراتتى. ۇجىمدىق قاۋiپسiزدiك كەلiسiم-شارت ۇيىمى الا تاقيالى اعايىندى ۇستاپ تۇرا المادى. وسىعان دەيiن دە ۇيىمعا بiر كiرiپ، بiر شىعىپ كەتكەن وزبەكتەر تاعى دا ساياسي سەنساتسيا جاسادى. ولار وسىمەن ەكiنشi مارتە ۇجىمدىق قاۋiپسiزدiك كەلiسiم-شارت ۇيىمىنىڭ مۇشەلiگiنەن شىعىپ كەتتi. سويتسەك، وزبەكتەردiڭ وكپەسi قارا قازانداي ەكەن. ون جىلدان استام تاريحى بار ۇقكۇ-نىڭ بۇكiل الەم بiلە قويار ابىرويى جوق. ناتو-داي نار بولماسا دا، ازدى-كوپتi جەتi ەلدiڭ باسىن قوسىپ وتىرعان جاعدايى بار. اسكەري قۇرىلىم قاۋiپسiزدiكتi قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان. بiراق بiر قۇمالاقتىڭ بiر قارىن مايدى شiرiتەتiنi سەكiلدi, ۇيىمنىڭ دا ۇستانىمىن كورشiلەرiمiز قۇرتىپ بiتتi.

دينارا مىڭجاسارقىزى

«تۇركىستان» گازەتى