ءاتتىلىنىڭ (نەمەسە اتتىلى) كارى قۇرلىققا جورىعى

ءاتتىلى (اتتيلا)  – تۇركى-قازاق تىلىندە وسىلاي اتالۋى ءتيىس. ەجەلگى قازاق جۇرتى كونە زاماندا كوشپەلى حالىق بولعان سوڭ، جاڭا تۋعان بالالارىنىڭ ەسىمىن الدىنداعى ءتورت-تۇلىك مالدىڭ اتىمەن بايلانىستىرىپ اتاي بەرگەن. بۇعان تاڭدانۋعا بولمايدى. ەگەر ناقتىراق ايتاتىن بولساق، ۇلدارىن «تۇياق»، «ناربۇقا»، «كەتبۇقا»، «قويباعار»، «قوزىباق»، «نارجىگىت»، «تايجىگىت» سونداي-اق  قىزدارىن «ەركەتاي»، «قۇلان»، «بورتە»، «بوتا»، «اقبوتا» «نارقىز» دەپ كەتە بەرەدى.

ەدىل بويىنداعى (ۆولگا) عۇنداردان شىققان سوڭ قازاقتار ءاتتىلىنى (مۇمكىن اتتىلى) نەمەسە ەدىل باتىر دەپ تە جالپى تۇردە اتايدى.

وزدەرىن «كۇن» نەمەسە «عۇن» – دەپ اتاۋ سول زامانداعى كوشپەلى قىپشاق جۇر­تىندا كونەدەن  قالىپتاسقان. يۋ.ياكو­ۆەتستىڭ «يستوريا تسيۆيليزاتسي» - اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ مونوگرافياسىندا بىلاي دەيدى: «يح پرەدكي بىلي سۆوبودنىمي ليۋدمي – دەتمي ۆەليكيح ستەپەي، يح نازىۆالي گۋننى يلي حۋننى. سامي وني نازىۆالي دەتمي سولنتسا يلي ساميم سولنتسەم – كۋن، گۋن، چتو پو گۋنسكي ي پو كازاحسكي وزناچاەت سولنتسە».

كەزىندە قازاقتىڭ جايلاۋى مەن قىستاۋى بولعان ەدىل وزەنىنىڭ بويىنان كارى قۇرلىققا قاراي الەمگە ايگىلى داڭقتى جورىعىنا شىققاندا،  اتتىلى (اتتيلا) جولىندا قازىرگى ءرۋستى كەزدەستىرمەگەن. ول كەزدەردە سولتۇستىكتەگى كورشىمىزدىڭ مەملەكەتى تۇرماق، كنيازدىقتارى دا قۇرىلماعان. ورمانداردا ءوز دەنەسىنەن شىعاتىن زارىمەن بەتى-قولىن جۋىپ، بالىق اۋلاپ، اڭشىلىقپەن اينالىسىپ، ورمانداردا جابايى تۇردە كۇن كورگەن.

بۇل ەۋروپا عالىمدارىنىڭ دالەلدەگەن شىندىعى. وسى ءداستۇردى ولار قازىرگى كۇنگە دەيىن  ۇس­تانادى. بويىنا قوتىر شىقسا نەمەسە ءبىر جەرىن جىرىپ كەتسە، «ناسىبايلارىنىڭ سۋىن» پايدالانادى.
سونىمەن، كارى قۇرلىق جەرىنە شاڭداتىپ كىرگەن ءاتتىلى باستاعان ۇلى جورىق ءتورت عاسىرلىق ريم يمپەرياسىنا وڭدىرماي سوققى بەردى.

كوشپەلى ۇلى قاعاناتتىڭ كۇش-قۋاتى مىڭ جىلدىق ءريمدى شوشىتىپ جىبەرگەن ەدى. ەگەر ورىس تىلىندە ايتاتىن بولساق، «ريم – ۆەچنىي گورود»، – بىل ناتسيونالنوي يدەي ريمسكوي يمپەري. كوشپەلى عۇنداردىڭ سوق­قىسىنان كەيىن، بۇل ماتەل جايىنا قالدى. سول ءبىر ۋاقىتتا ريم يمپەرياسىنىڭ قاراماعىندا ءجۇز ميلليونداي حالىق بولعان ەكەن. (پاتريك حوۆورد. «اتتيلا-كورول گۋن­نوۆ. چەلوۆەك ي ميف»)

قالاي دەسەكتە، اتتىلىنە قارايتىن عۇندار سونشالىقتى كوپ ەمەس ەدى. بىراق جاۋىن­گەر­­لەرى سوعىسقا قابىلەتى جاعىنان ريمدىك­تەردەن ەكى-ءۇش ەسە اسىپ تۇسەتىن. ات ۇستىندە شەبەر سوعىساتىن. ريم يمپەرياسىنا قا­راي­­تىن جاۋىنگەرلەر كوبىنە جاياۋ ءجۇرىپ، پلانگالىق ۇرىس جۇرگىزەتىن. تەك تەمىر ساۋىتتى رىتسارلارى بولماسا. شاۋىپ كەلە جاتقان عۇن ساربازى ولارعا جاقىن­داماي-اق، شالما لاقتىرىپ، اتىنان اۋدارىپ ءتۇ­سى­رەتىن. ريمدىكتەر قانشا عاسىرلار بويى ەۋروپا­نىڭ بارلىق ۇلتتارىن ۇيىندەگى يتىندەي باعىندىرىپ، ولاردىڭ ساناسىنا «ءبىز قۇلدارمىز»، – دەگەن ءسوزدى ءسىڭىرىپ، قالىپتاستىرعان ەدى. جەكە حالىق بولىپ، دەربەس مەملەكەت قۇرۋدى وي-ساناسىنان ءبىرجولا سىعىپ  تاستاعان.

ادام شوشىرلىق گلادياتورلار سوعى­سىن ويلاپ تاۋىپ، كىسىنىڭ قانىن سۋداي شاشىپ، وزدەرى سودان كەرەمەتتەي ءلاززات الىپ، ادام بالاسىن مازاق قىلعان ۇلى ءريمدى كوشپەلى عۇن يمپەرياسى كۇلىن كوككە ۇشىردى. كاتالاۋن جازى­عىن­داعى (قازىرگى فرانتسيا اۋماعىندا) مىڭ جىلدا ءبىر بولاتىن ۇلى شاي­قاس، تۇتاس ەۋروپانىڭ ۇلتتارىن ماڭگىلىك قۇل قىلىپ ۇستاعان ءريمدى وڭدىرماي بۇك ءتۇسىردى. گەرمان، پاري، گوت، نورمان، ۆيكينگي جانە تاعى باسقا تولىپ جاتقان ۇلتتار مەن ۇلىستار ءوز بوستاندىعىن الىپ كەتتى.

وسى ارادا ازداپ شەگىنىس جاساپ، مىنانى ايتا كەتكەندى ءجون كوردىك: اتاقتى عالىمىمىز الكەي مارعۇلان «قوزى كور­پەش – بايان سۇلۋ» داستانىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 4000 جىل بولعان»، - دەپ جازىپتى. سوندا بۇل داستان ساقتار زامانىندا تۋعان عوي. وسىعان قاراپ ءبىزدىڭ قازاقتاردى; ساقتار، عۇندار، تۇركىلەر جانە الاش جۇرتى بولىپ قازىرگى زامانعا ءتۇرلى اتاۋلارمەن جەتكەن دەسەك، قاتەلەسپەگەن­دى­گىمىز. سوندا، وسىعان قاراپ ءاتتىلى نەمەسە ەدىل با­تىر قازاقتىڭ ءتول بالاسى بولعانىنا ءجۇز پايىز سەنۋىمىز كەرەك قوي.

ا.ن.بەرنشتام بىلاي دەپ جازادى: ءسىز بەن بىزگە ناقتىراق بولسىن دەپ ورىسشاسىن كەلتىردىك. –«گۋننى سىگرالي سۆويۋ يستوريچەسكۋيۋ رول پرينياۆ ۋچاستيە ۆ كرۋشەنيە وگرومنوي منوگوەتنيچنوي ي رازنورودنوي ريم­س­كوي يمپەري، نا پوليتيچەسكوي كار­تە ەۆرو­پى پوياۆيليس نوۆىە گوسۋدارستۆەننىە وبرازوۆانيا. ۆوت ۆ ەتوم تو ي بىلا گلاۆنايا زاسلۋگا گۋننوۆ ي گەنيا اتتيلى پەرەد ميروۆوي تسي­ۆيليزاتسيەي»، - دەيدى.

اۆتوردان: اتتىلىنە (اتتيلا)- ەدىل باتىرعا وتكەن جىلدارى 1600 جىل تولدى. كارى قۇرلىقتاعى ادامزات تاريحىندا ەرەكشە ورىنى بار ۇلى ريم يمپەرياسىن قۇلاتىپ، ونداعى بوداندىقتا جۇرگەن جۇزدەگەن ۇلتتارعا ازاتتىق الىپ بەرگەن ۇلى حانعا جانە باتىرىمىزعا الماتىنىڭ كوكتو­بە­سىنەن نەمەسە نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ  ورتالىق الاڭ­دارى­نىڭ بىرىنە الىپ ەسكەرتكىش- مونۋمەنت تۇرعىزىپ بۇكىل الەمگە ماقتا­نىش­پەن كورسەتۋىمىزگە بولار ەدى. بىراق، وعان ءبىزدىڭ جاسقانشاق  بيلىك بارا قويار مەكەن.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz