مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا: «ميلليونداعان ادامدى قازاعا ۇشىراتىپ، ءتىرى قالعانىن جان ساۋعالاپ بوسىپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتكەن الاپات اشارشىلىقتىڭ العاشقى كەزەڭى – 1921-1922 جىلدارداعى ناۋبەتتەن بەرى 100 جىل ءوتتى. سول زۇلماتتىڭ كەسىرىنەن قىرىلىپ قالماعاندا، حالقىمىزدىڭ سانى قازىرگىدەن الدەنەشە ەسە كوپ بولار ەدى»، - دەپ جازادى...

امىرشىلدىك-اكىمشىلىك جۇيەنىڭ داۋىرلەگەن جىلدارى كەڭەستىك كەڭىستىكتە ميلليونداعان جان جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. ال، سول جۇيەدەگى قازاق ەلى بۇل سۇمدىق اشارشىلىقپەن ءۇش دۇركىن بەتپە-بەت كەلدى، ياعني 1917-1919, 1921-1923, 1931-1933 جىلدارى. وسى جىلدارى كوشپەندى حالقىمىزدىڭ 4 ميلليوننان استامى وسى اشارشىلىقتىڭ تىكەلەي قۇربانىنا اينالدى، ىقتيمال تابيعي ءوسىمدى ەسەپكە العاندا، ەلىمىز ايىرىلعان بوزداقتار سانى 10 ملن. ادامنان استى.

ەل تاريحىنداعى ەڭ قارالى كەزەڭدەردىڭ ءبىرى، ۇلى جۇت اتالعان 1931-1932 جىلدارداعى اشتىق تۋرالى مالىمەتتەر 80-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىندا بۇكىلوداقتىق، رەسپۋبليكالىق مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە جارىق كورە باستادى. تاريحشى عالىمدار ارحيۆ قورلارىنداعى قۇپيا قۇجاتتاردى ىزدەپ، زەرتتەپ، سارالاپ كوپشىلىك قاۋىمعا كەڭەستىك امىرشىلدىك-اكىمشىلدىك جۇيە كەزىندەگى اشارشىلىق تۋرالى دەرەكتەردى جاريالاي باستادى.

بۇل زۇلمات جىلداردى باتىس زەرتتەۋشىسى دج. بەككەر: «قازاقتاردىڭ بىرنەشە ۇرپاقتارىنىڭ ەسىندە جازىلمايتىن جارا بولىپ ۇجىمداستىرۋ جانە ونىڭ سالدارىنان بولعان 1931-1932 جىلدارداعى اشارشىلىق تۋرالى ەستەلىك قالدى»،- دەپ جازدى.

كەڭەستىك كەزەڭ داۋىرلەپ تۇرعان شاقتا قازاقستانداعى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ دامۋى تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتاردى جيناقتاۋ جانە دايىنداۋ بارىسىندا اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇيىمداستىرۋ تاريحىنا قاتىستى 5 مىڭ قۇجات انىقتالدى، سونىڭ ىشىندە 310 قۇجات جيناققا ەنگىزىلدى. جيناققا ەنگىزىلگەن قۇجاتتار قاتارىندا قارارلار، بۇيرىقتار، شەشىمدەر بولاتىن. قازاقستانداعى اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى وزگەرىستەر تۋرالى، جەر-سۋ رەفورمالارىنىڭ جۇرگىزۋلەرى تۋرالى قۇجاتتار جيناعى دا باسپادان شىعارىلدى (كوللەكتيۆيزاتسيا سەلسكوگو حوزيايستۆا كازاحستانا (1926-1941گگ.). -الما-اتا.، 1967.- ت. I-II. – 957س.). شىعارىلعان قۇجاتتىق جيناقتارعا وكىنىشكە وراي 1930-1933 جىلعى كۇشپەن ۇجىمداستىرۋ كەزەڭىندەگى كوپتەگەن ارحيۆتىك قۇجاتتار ەنگىزىلمەي قالدى.

كەڭەس قوعامىنداعى وزگەرىستەر وتكەن عاسىردىڭ 20-30-شى جىلدارى قالىپتاسقان اكىمشىلدىك-امىرشىلدىك جۇيەنىڭ قىسپاعىمەن، حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن قۇربان ەتۋ ارقىلى ىسكە اسىرىلدى. بۇل اسىرەسە جەر ماسەلەسىندە، اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇجىمداستىرۋ نەگىزىندە قايتا قۇرۋ ساياساتىندا ايقىن كورىندى. حح عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنداعى تاريحي وقيعالاردى ارحيۆ قۇجاتتارى ارقىلى زەردەلەۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى. ارحيۆتەردەگى قۇندى تاريحي قۇجاتتاردى سارالاپ جانە زەردەلەپ، زەرتتەۋ ارقىلى تاريحي ۇدەرىستى ءتۇسىنۋ بۇگىنگى تاڭداعى باستى ماسەلە. اشتىق تۋرالى ەسەپتەر مەن ستاتيستيكالىق دەرەكتەر، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قازاق زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى، كوررەسپوندەنتسيالارى كىمدەرمەن قارىم-قاتىناستا بولعاندىعى تۋرالى ماتەريالدار بۇرىنعى قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە تۇسكەن، ودان كەيىن قايتارىلماعان. اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن قۇجاتتار مەن ماتەريالدار ءتۇرلى ۆەدوموستۆولاردىڭ قويمالارىندا قالدىرىلدى. ال، ولاردىڭ كوپشىلىگى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، باس پروكۋراتۋرا، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ارحيۆتەرىندە ساقتالدى.

اشارشىلىق اقيقاتىنا جاڭاشا كوزقاراس ەل تاريحى ءۇشىن، بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن دە كەرەك ەكەندىگى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ كوپشىلىك قاۋىمعا بەلگىلى.
قازاقستانداعى اشارشىلىق جىلدارى ولگەندەردىڭ سانى تۋرالى ءارتۇرلى دەرەكتەر بار، مىسالى «قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا» اشتىق قۇرباندارى تۋرالى 1926, 1937 جىلدارداعى حالىق ساناعىندا ولقىلىقتار جىبەرىلگەندىگى، سونىڭ سالدارىنان اشارشىلىقتاعى ادام شىعىنى ءدال انىقتاۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ، ءارتۇرلى پىكىرلەردىڭ ورىستەۋىنە سەبەپ بولعاندىعى ءادىل اتاپ وتىلەدى جانە 1931-1933 جىلدارداعى اشتىق قۇرباندارى 2 ملن 200 مىڭ ادامنان اسىپ ءتۇستى دەلىندى. ءباسپاسوز بەتتەرىندە 2,5 ملن («التىن وردا» گازەتى 9 اقپان، 2012), 3 ملن («التىن وردا» گازەتى، 2012), 3 ملن 250 مىڭ («ايقىن» گازەتى، 7 ءساۋىر، 2012), 2 ملن 300 مىڭ («ەگەمەن قازاقستان»، 25 ءساۋىر، 2012), 2,7 ملن («ايقىن» گازەتى، 4 مامىر، 2012) ادام دەگەن مالىمەتتەر كورسەتىلەدى. اشتىق ناۋبەتى قۇرباندارىنىڭ سانى بۇل ماسەلە تەرەڭ زەرتتەلىپ، سارالانعان سايىن كوبەيمەسە، ازايمايدى.

كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە اتا-بابا تاريحىندا مىڭداعان جىلدارى بويى كوشىپ-قونىپ جۇرگەن، جەكە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان حالقىمىزدىڭ تۇرمىسىنا كۇردەلى بەتبۇرىس جاسالدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا قولعا العان ساياساتىنىڭ ءبىرى كوشپەلى حالىقتاردى وتىرىقشىلىققا اينالدىرۋ، ول ءۇشىن الدىلەردى تاركىلەۋ ءىسى قولعا الىندى.

ءالدى شارۋاشىلىقتاردى تاركىلەۋ حالىقتى جاپپاي اشارشىلىققا الىپ كەلگەن جاعدايدىڭ العى شارتتارىنىڭ ءبىرى دەپ قاراستىرۋعا بولادى. 1928 جىلدىڭ 27 تامىزىندا قازاق اكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ «ءىرى بايلار شارۋاشىلىعى مەن جارتىلاي فەودالداردى شارۋاشىلىعىن كونفيسكاتسيالاۋ مەن جەر اۋدارۋ» دەكرەتى قابىلداندى. بۇل دەكرەت بويىنشا بايلار مەن جارتىلاي فەودالداردىڭ مال-مۇلكى، بايلىعى تاركىلەنىپ، وزدەرى وتباسىمەن بىرگە جەر اۋدارۋعا جاتتى. كونفەسكەلەۋ تۋرالى زاڭ بويىنشا مالى، دۇنيە مۇلكى تاركىلەنىپ، ءوزى جەر اۋدارىلۋعا ءتيىستى ءىرى بايلار مەن جارتىلاي فەودالداردىڭ قاتارىنا كوشپەلى اۋدانداردا مالى 400-دەن اساتىن ء(ىرى قاراعا شاققاندا), جارتىلاي كوشپەلى اۋدانداردا 300-دەن اساتىن، وتىرىقشى جەرلەردە 150, كەيدە 100 مالى بار سۇلتاندار مەن حانداردىڭ ۇرپاقتارى، ەل بيلەگەن بولىستار، اتقامىنەرلەر جاتقىزىلدى. وسى دەكرەت نەگىزىندە سول جىلدىڭ كۇزىندە قازاق ولكەسىندە 696 ءىرى باي، جارتىلاي فەودالداردىڭ مال-مۇلكى تاركىلەنىپ، زورلىقپەن تارتىپ الىندى. بايلاردى تاركىلەۋ ۇلكەن زۇلىمدىقپەن اياۋسىز جۇرگىزىلدى. ءبىر وكىنىشتىسى بايلاردىڭ قاتارىندا سولاقاي ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن ورتا شارۋالار دا قوسىلىپ كەتىپ، تاركىلەۋگە ۇشىرادى. الايدا بايلاردىڭ الدىمەن جەرىن، ودان سوڭى مالى مەن اۋىل شارۋاشىلىق قۇرال-جابدىقتارىن تارتىپ الۋ ءتيىستى ناتيجە بەرمەدى، كەرىسىنشە كەدەي شارۋاشىلىقتارىن نىعايتۋ ءىسى ۇزاققا سوزىلىپ كەتتى. بايلاردىڭ دۇنيە-مۇلكىن تاركىلەۋ بارىسىندا كوپتەگەن جاعدايلاردا ادام قۇقى مەن زاڭدىلىقتىڭ ورەسكەل بۇزىلۋىنا جول بەرىلدى.

قازاق ولكەسىندەگى اشارشىلىق تۋرالى كورنەكتى قوعام، مەملەكەت قايراتكەرلەرى ت.رىسقۇلوۆ، س.سادۋاقاسوۆ، ن.نۇرماقوۆ، س.قوجانوۆ، ق.مىرزاعاليەۆ، و.يساەۆ ماسكەۋگە رەسمي حاتتار دايىنداپ جىبەردى. بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى ي.ۆ.ستالينگە ركفسر ۇكىمەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىندەگى ت.رىسقۇلوۆتىڭ جانە قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ف.ي.گولوششەكينگە م.عاتاۋلين، م.داۋلەتقاليەۆ، ە.التىنبەكوۆ، ق.قۋانىشوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ حاتتارىندا («بەسەۋدىڭ حاتى») قازاقتاردىڭ اشتان قىرىلۋى مەن اتاكۇلدىكتەن ۇدەرە شەتەل اسۋىنىڭ باستى سەبەپتەرى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، دەموگرافيالىق شىعىندى ايعاقتايتىن ناقتى مالىمەتتەر بەرىلدى. قازاق ولكەسىن باسقارعان ف.ي.گولوششەكيننىڭ 1925-1933 جىلدارداعى ساياساتىن ل.د.تروتسكي: «گولوششەكين ورىس دەرەۆنيالارىندا الەۋمەتتىك كەلىسىمدى ۋاعىزداپ، ال قازاق اۋىلدارىندا ازاماتتىق سوعىستى قوزدىرۋدا»، - دەپ سيپاتتادى. 1932 جىلى جازۋشى م.شولوحوۆتىڭ «حۋتورلاردا ايدىك سوعىس ءجۇرىپ ءوتتى» دەپ جازۋىندا اششى دا بولسا شىندىق جاتىر.

ف.ي.گولوششەكيننىڭ ورتالىق كوميتەتكە جازعان مالىمدەمەسىندە «قازاقتاردىڭ كوللەكتيۆتى شارۋاشىلىققا ءوتۋدىڭ ەرەكشە قيىن جانە كۇردەلى جاعدايىندا تىرشىلىك ەتۋگە قابىلەتسىزدىگىندە... بۇل قوجالىقتار وزدەرىنىڭ مال باسىن جويىپ، ءبىر بولىگىن مەملەكەتتىك دايىنداۋلارعا وتكىزىپ، ءبىر بولىگىن جىرتقىشتىقپەن جويۋدا»، - دەپ جازدى. ول كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزىندەگى اسىرا سىلتەۋدى، شولاق بەلسەندىلەردىڭ سولاقاي ساياساتىن، مال دايىنداۋ مۇمكىندىگى ەسكەرىلمەي جوسپارسىز جاسالعانىن مۇلدەم قاپەرىنە دە المايدى.

ال شەت ەلدەرگە قازاقستانداعى اشارشىلىق تۋرالى العاشقى دابىل قاققانداردىڭ ءبىرى – مۇستافا شوقاي بولاتىن. م.شوقايدىڭ قازاقتاردىڭ 1917 جىلدان باستاپ پەرمانەنتتى تۇردە اشارشىلىققا ۇشىراتىلۋىنا ارنالعان ەڭبەكتەرىنىڭ ورنى ەرەكشە. ونىڭ 1921 جىلدىڭ 26 قاراشاسىندا «پوسلەدنيە نوۆوستي» گازەتىندە «قازاق جەرىندەگى اشارشىلىق» دەگەن ماقالاسى جارىق كوردى. قازاقستاننىڭ كوپتەگەن اۋداندارىن قامتىعان اشارشىلىق جونىندە كەشەۋىلدەتپەي اقپارات جەتكىزىپ وتىردى. ول «1918 جىلى بۇكىل جاز بويى جانە 1918-1919 جىلدىڭ قىسىندا تورعاي، ورال جانە زاكاسپي وبلىستارىنداعى قازاقتاردىڭ ورتاسىندا بولىپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ وزبىرلىقتارىن ءوز كوزىممەن كوردىم، اشارشىلىقتىڭ تۇپكى سەبەبى – «قوعامداستىرۋ»، «تاركىلەۋ» مەن قازاق شارۋالارىنىڭ مالدارىن قىزىل ارميانىڭ پايداسىنا تارتىپ الۋ» دەيدى. جانە دە مۇنىڭ تاعى ءبىر دالەلى رەتىندە «قازاقتاردىڭ لەنينگە حاتى» دەگەن قۇجاتتى كەلتىرەدى. وندا «قازاقتاردى ىندەت كەزىندە جانە ادام توزگىسىز سانيتارلىق جاعدايدا مەديتسينالىق كومەكتەن قاعۋ – قيسىنسىز. ءتىپتى، بويىمىزعا ىلەر كيىمىمىز دە جوق، سوندىقتان ايەلدەرىمىز سىرتقا شىعۋدان قالدى. اشارشىلىقتىڭ جايلاعانى سونداي، ادامدار ءيتتىڭ ەتىن جەۋگە، بالالارىن ساتۋعا دەيىن باردى» دەلىنەدى. مۇستافا شوقاي قازاقتاردىڭ قىرعىنعا ۇشىراۋىن بولشەۆيكتەر مەن ورىس قونىستانۋشىلارىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ سالدارى دەپ قاراستىرادى.

قازاقتاردىڭ كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا كورىپ وتىرعان قورلىقتارى جونىندە حابارلار ءتۇرلى جولدارمەن م.شوقايعا جەتىپ تۇرعان. مۇستافا شوقاي 1922 جىلدىڭ 20 مامىرىنداعى بولشەۆيكتەردىڭ باستى ۇنپاراعى «پراۆدا» گازەتىندە جارىق كورگەن گ.سافاروۆتىڭ ماقالاسىنداعى «1917, 1918, 1919 جىلدارى جەرلەرىن تارتىپ الۋ ءۇشىن ورىس قونىستانۋشىلارى قازاقتاردى تىرىدەي ورتەدى» دەگەن سوزدەرىنە تالاي رەت سىلتەمە جاساۋى دا ءبىراز نارسەنى اڭعارتسا كەرەك. م.شوقاي ءوز ماقالالارىندا ورىس وتارشىلدىعىنىڭ تۇپكى ماقساتى: بۇكىل ولكەنى ورىستاندىرۋ، قازاقتاردىڭ جەرىن تارتىپ الىپ، ءشول دالاعا ىعىستىرىپ تاستاۋ، سونىڭ سالدارى رەتىندە اشارشىلىققا دۋشار ەتۋ دەپ اتاپ كورسەتەدى.

م.شوقاي كەڭەس وداعىنداعى وقيعالاردى ءجىتى قاداعالاي وتىرىپ، ۇجىمداستىرۋ بارىسىندا قازاقتاردىڭ جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراۋى تۋرالى لوندوندا تۇراتىن تانىسى ا.بايكالوۆقا حات جازادى، باسقا دا ورىس ەميگراتسياسىنىڭ جەتەكشىلەرىنە، شەتەل قايراتكەرلەرىنە حابارلايدى، بىرنەشە ماقالا جاريالايدى. 1934 جىلى 15 شىلدەدە ا.بايكالوۆ م.شوقايعا حاتىن العانى جانە وندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر بويىنشا ءبىراز ارەكەتتەر جاساعانى تۋرالى بىلاي دەيدى: «اشارشىلىق تۋرالى مالىمەتىڭىز ءۇشىن ۇلكەن راحمەت، مەن ولاردى ءتيىستى ورىندارعا تاپسىردىم. بۇل ماعلۇماتتار «سوتسيالنايا لەستنيتسا» جۋرنالىنىڭ سوڭعى سانىندا باسىلعان حات-حابارلاردا، سونداي-اق «وبسەرۆەر» گازەتىنىڭ بۇگىنگى سانىنداعى جاناما تىلشىلەرىنىڭ حاتىندا تولىعىمەن راستالدى» (مۇستافا شوقاي ەپيستوليارلىق مۇراسى. 2 تومدىق. –الماتى: «ساگا» باسپاسى، 2006. 1-توم. 270 بەت). مۇستافا اشارشىلىق تۋرالى الەم جۇرتشىلىعىنىڭ ءبىلۋىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا، بولشەۆيكتەردىڭ ونى ەۋروپا جۇرتشىلىعىنان جاسىرۋعا بارلىق شارالاردى قولدانىپ جاتقانىنا توقتالادى. ول بۇل ناۋبەت جالعىز قازاقتاردى عانا ەمەس، بۇكىل رەسەيدى قامتىپ وتىر دەگەن پىكىردە بولدى. م.شوقاي 30-جىلدارداعى اشارشىلىق ناۋبەتىنىڭ ەڭ الدىمەن قازاقتاردىڭ باسىنا تونگەندىگىن ايتىپ، ونى توڭكەرىسكە دەيىن قازاقتاردىڭ جان باسىنا شاققاندا قانشا مالى بولعانى، ەندى قانشا مالىنىڭ قالعانى تۋرالى ستاتيستيكالىق دەرەكتەرمەن دالەلدەيدى.

قازاق حالقى «اقتابان شۇبىرىندىدان» كەيىن مۇنداي جويقىن ناۋبەتكە ۇشىراپ كورمەگەن بولاتىن جانە 1933-1934 جىلدارى قازاقستانداعى اشارشىلىق زۇلماتى جونىندە شەت ەلدەردەگى «نيۋ-يورك تايمس»، «مانچەستر گارديان»، «دەيلي تەلەگراف»، «نيۋ-يورك گەرالد تريبيۋن»، «فيگارو»، «ستامپو»، «ماتەن»، «نويە تسيۋريحەر تسايتۋنگ»، «گازەتت دە لوزانن» سياقتى باسىلىمداردا جازىلدى.

سول جىلدارداعى قايعىلى تاجىريبەنى قوعامدىق سانامىز مەڭگەرمەيىنشە جانە قازاقستاندىق قوعامنىڭ دا ۋاقىت تالابىنا ساي جاڭارۋعا، ناقتى مودەرنيزاتسياعا بەتتەۋى قيىن بولسا كەرەك. ول ءۇشىن ۇلتتىق ەليتا، كۇللى قوعام بارشاعا ورتاق ازاماتتىق سەزىمدى تۇيسىنەر بولسا، سول تۇيسىكپەن تاريح الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى ءبىر كىسىدەي سەزىنسە – دىتتەگەن مودەرنيزاتسيانىڭ ءساتتى جۇرەرى ءسوزسىز دەگەن تۇجىرىمعا كەلۋگە بولادى.

اققالي احمەت

ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، دوتسەنت

Abai.kz