«ءبورى - ىرىس ەدى، ۇران ەدى، ءبورى - باتىر ەدى. ەندىگى قاسقىر... سورعا اينالدى، ابىرويسىز ءىستىڭ ءبارى قاسقىرعا تەلىندى. مىنە، عاجاپ!..» دەپ ءتۇپتىڭ-تۇبىندە ءبورى اۋلەتىمىزدىڭ قالپىنا كەلەرىنە سەنىپ تۇرىپ، ءزاھار ىشكەن، قايران-عاپىل كۇي كەشكەن، سويتسە دە رۋحي سوزبەن ەڭسەنى تۇزەۋشى جازۋشىمىز مۇحتار ماعاۋيننىڭ ءسوز-سۋرەتى مەنىڭ دە ىشىمدەگى جاراعا ءدوپ سەبىلگەن ۋىت-تۇز، جاندابىلىم!..

نەگە ەكەنىن قايدام، قاسقىردى اڭ بىتكەننەن بيىك قويام. مەنىڭ قاسقىرىم - قاس ءبورى، باسىنان باقايشاعىنا شەيىن كۇلتەگىندىك رۋحتان ءدات العان سوم بولمىس، قۇرىش قالىپ، سورعا اينالسا دا، زورعا بولماس ءبۇتىن ءبىتىم، ءور نامىس، ناق - اشينا، تاق - كوك ءبورى! ءوزى اڭىزدا جوق بولىپ كەتسە دە، انامنىڭ ءسۇتى، اتامنىڭ كۇشىمەن، جاۋىرىنىما كوكشىل قالى بوپ ءبىتىپ، تەرىمە تەرى بوپ سىڭىسكەن، بالكىم ماحامبەت اتامنىڭ جىرىمەن ىشىمە بالالىقتا شوق بولىپ قۇلاپ كەتكەن، ءالى كۇن الاۋلاپ كۇيىپ، ءون-بويىمدى كۇيدىرىپ تۇرعان ءبىر دالدا (تىرەك) شارقايراق. سودان قايراپ كەلەدى، قايراپ كەلەدى... ال دالامداعى ءبورى-قاسقىرلار جايراپ كەلەدى، جايراپ بارادى... بىتەر بولعالى قاشان؟ بىراق قۇدايعا شۇكىر بار. بايتاق قازاق جەرىندە، دەشتى قىپشاق، ۇلى تۇران دالاسىندا جورتىپ ءجۇر. بىراق ...سورعا اينالعان.

يتقۇس، ۇلىما، جاماناۋىز، ءتۇز تاعىسى، قاندىاۋىز اتانعان تەكتى جىرتقىشتىڭ

«ءبورى - ىرىس ەدى، ۇران ەدى، ءبورى - باتىر ەدى. ەندىگى قاسقىر... سورعا اينالدى، ابىرويسىز ءىستىڭ ءبارى قاسقىرعا تەلىندى. مىنە، عاجاپ!..» دەپ ءتۇپتىڭ-تۇبىندە ءبورى اۋلەتىمىزدىڭ قالپىنا كەلەرىنە سەنىپ تۇرىپ، ءزاھار ىشكەن، قايران-عاپىل كۇي كەشكەن، سويتسە دە رۋحي سوزبەن ەڭسەنى تۇزەۋشى جازۋشىمىز مۇحتار ماعاۋيننىڭ ءسوز-سۋرەتى مەنىڭ دە ىشىمدەگى جاراعا ءدوپ سەبىلگەن ۋىت-تۇز، جاندابىلىم!..

نەگە ەكەنىن قايدام، قاسقىردى اڭ بىتكەننەن بيىك قويام. مەنىڭ قاسقىرىم - قاس ءبورى، باسىنان باقايشاعىنا شەيىن كۇلتەگىندىك رۋحتان ءدات العان سوم بولمىس، قۇرىش قالىپ، سورعا اينالسا دا، زورعا بولماس ءبۇتىن ءبىتىم، ءور نامىس، ناق - اشينا، تاق - كوك ءبورى! ءوزى اڭىزدا جوق بولىپ كەتسە دە، انامنىڭ ءسۇتى، اتامنىڭ كۇشىمەن، جاۋىرىنىما كوكشىل قالى بوپ ءبىتىپ، تەرىمە تەرى بوپ سىڭىسكەن، بالكىم ماحامبەت اتامنىڭ جىرىمەن ىشىمە بالالىقتا شوق بولىپ قۇلاپ كەتكەن، ءالى كۇن الاۋلاپ كۇيىپ، ءون-بويىمدى كۇيدىرىپ تۇرعان ءبىر دالدا (تىرەك) شارقايراق. سودان قايراپ كەلەدى، قايراپ كەلەدى... ال دالامداعى ءبورى-قاسقىرلار جايراپ كەلەدى، جايراپ بارادى... بىتەر بولعالى قاشان؟ بىراق قۇدايعا شۇكىر بار. بايتاق قازاق جەرىندە، دەشتى قىپشاق، ۇلى تۇران دالاسىندا جورتىپ ءجۇر. بىراق ...سورعا اينالعان.

يتقۇس، ۇلىما، جاماناۋىز، ءتۇز تاعىسى، قاندىاۋىز اتانعان تەكتى جىرتقىشتىڭ

جالپى الەمدە 6 ءتۇرى بار: قاسقىر، كويوت، ءشيبورى، ەفيوپ ءشيبورىسى، الا ءشيبورى، تەڭبىل ءشيبورى. وسىلاردىڭ قاندايما ءتۇرى بولماسىن سوڭعى 200-250 جىل ىشىندە ادامنىڭ كەسىرىنەن مەيلىنشە سيرەگەن. قازىر جاپونيا، بريتان ارالدارىندا تۇقىمى قالماعان. فرانتسيا، گوللانديا، بەلگيا، دانيا، شۆەتساريا، ورتالىق ەۋروپادا قاسقىر جوقتىڭ قاسى.

تۇرگە بولمەي، تۇتاستاي ايتقاندا قاسقىردىڭ سالماعى 18-80 كەلى، ۇزىندىعى 820-1600مم، قۇيرىعىنىڭ ۇزىندىعى 320-560مم.بولىپ كەلەدى.

قاسقىرلار ۇيىرىمەن ءومىر سۇرەدى. ءبىر ۇيىردە 5-10 كەيدە 15-22 گە شەيىن جىرتقىش بولادى. ادەتتە ۇيىردە 5-6 بولتىرىك ورەدى. ءوزىنىڭ ءومىر سۇرەر اۋماعىن سارىعىمەن جانە اعاشتاردى تىرناپ، بەلگىلەيدى. تىرناق-بەلگىسى الىستان «مەن مۇندالاپ» تۇرادى. وزگە جىرتقىشتار بۇل اۋماقتان اينالىپ وتەدى. ءۇيىر ونداعان، ءتىپتى مىڭ شارشى كم-گە سوزىلاتىن جەرلەرگە يە بولا الادى. ازىعى ازايسا، بۇدان دا كەڭۋى مۇمكىن.

ءۇيىر باسى - ارلان. بولتىرىك وربىتەردە قانشىق ۇياباسى ءرولىن اتقارادى. تۇقايلى، ءىرى حايۋاندارعا قاسقىر جەكە ءجۇرىپ تيىسە بەرمەيدى، كوبىنە بار ۇيىرىمەن شاۋىپ، جەمتىك ەتەدى. جەردى جاقسى بىلەدى. ۇيرەنگەن جەرلەرىندە جەمتىك اڭدارىن ايداپ-قۋىپ، تىعىرىققا تىرەپ، اۋلايدى. قۇرباندىعى كۇشتى بولسا، ونى دىڭكەلەتىپ بارىپ الادى. ول ءۇشىن قانشا ۋاقىت كەرەك بولسا، سونشا كۇتەدى، ياعني توزىممەن جەڭەدى. قارا ايۋ دا قۇربان. ءبىر قىزىعى وزىنەن ون ەسە كۇشتىنى ەڭسەرەتىن، جەمتىك تالعامايتىن قاسقىر تۇلكىگە كەلگەندە تۇسىنىكسىز مىنەز تانىتادى. كوپتەگەن زوولوگتاردىڭ بايقاۋىنشا تۇلكىنى ۇستاعانمەنەن جەمەي تاستاپ كەتەتىن كورىنەدى. تۇلكى دە قاسقىر جوقتا ونىڭ بولتىرىكتەرىن ءولتىرىپ كەتىپ وتىرادى. بىراق جەمەيدى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا ءوزارا انتاگونيزم بار. اڭشىلاردىڭ بايقاۋىنشا ولگەن قاسقىرعا قۇرت تا تۇسپەيتىن كورىنەدى.

باسقا جىرتقىشتارعا قاراعاندا الدىن ويلاي جۇرەتىن قاسقىر ەت ارتىعىن كومىپ ساقتايدى.كەيىن كومبەسىن يىسپەن تابادى. وزىنىكى بولماسا، باسقانىكى.

قاسقىردىڭ ءتىلى - ميميكا، ياكي تۇمسىعىن تىرجيتۋ، وزگەرتۋ ارقىلى بەرىلەتىن اسەر جانە قيمىل مەن قالاي تۇرعانى، قۇيرىعىن قوزعاۋ ارقىلى دا كوڭىل كۇيىن بىلدىرەدى. ونىڭ ىرىلى، ۇلۋى، پىسقىرۋى وزىنشە ءبىر بەلگى. ادامنان قاۋىپ تونسە، پىسقىرىپ، ءبىر-بىرىنە بەلگى بەرەدى. قاسقىردىڭ ۇلۋى -  ايرىقشا ءتىلى. تۇمسىعىن كوككە ۇمسىنتىپ، ۇزاق ۇلۋىندا جالبارىنۋ دا ايبات-كار دە بار. كوكجال جورىق الدىندا اۋليەلى مولاعا بارىپ-شىعادى دەيدى. مۇنىڭ جالعان-راسى بەيمالىم، بىراق بۇلجىماس اقيقاتى سول - وعان سىيىنۋ جات ەمەس. زادىندا جاراتۋشىسىنا ارزۋ ايتىپ، ايلى تۇندە ۇليدى.

قاسقىر قاۋىپ-قاتەردى تەز اڭعارعىش جانە ادامدى تاني بىلەدى. كىم قاتەرلى، كىم بەيبىت -

اجىراتادى. جىلدامدىعى ساعاتىنا 40-50 كم، ال اتىلىپ، ىرشي جۇرسە، ساعاتىنا 60-65 شاقىرىمدى وڭاي ەڭسەرەدى.

ساياحاتشى، جۋرناليست ۆاسيلي پەسكوۆتىڭ جازبالارىنا ۇڭىلسەك، «بىردە، - دەيدى ساياحاتشى - قاسقىرمەن كەزدەسىپ قالدىم. ارامىز ون بەس قادام. الدىمدا تۇرعان ويلاي بىلەتىن ماقۇلىق ەكەنىنە ەش ءبىر كۇمانىم جوق. ءتىپتى ماعان: بىردەڭە سۇراساڭ - ءسوزىڭ جاۋاپسىز قالمايتىن سياقتى بولىپ كورىندى.» دۇرىس قوي. قاسقىردا تابيعي تۇيسىك تاماشا جەتىلگەن. تۇسىنەدى. بىراق قايتپاس قايسارلىعى، تەكتىلىگى سول - ول ەشقاشان ەشكىمنىڭ ىرقىنا كونبەيدى. تاقا بولسا زووپارككە قامار، تسيرككە ەشقاشان ۇيرەنبەيدى. كەيبىر اڭ ۇيرەتۋشىلەردىڭ قاسقىردى دا قولعا ۇيرەتتىك دەۋى وتىرىك، ولار يتپەن شاتىس سىلان، ياكي بۋداندارمەن ەلدى الداعانعا ءماز. ارلانىنان ايىرىلعان قانشىق اۋىل جاعالاپ، يتپەن ۇيىعادى، سودان تۋعان يت-قاسقىر ءتۇر-ءتۇسى سۇر بولعانمەن، ءىشى ۇرلانعان، شالا، شيكى كەلەدى. ول ەندى قاسقىر ەمەس. ۇلتىن، ءدىنى مەن ءتىلىن ۇمىتقان قايىرسىز ەكىاياقتى سياقتى.

قاسقىردى اياعى مەن اقىلى اسىرايدى. ول ۇيالاستارىمەن ءبىر ىزبەن ءجۇرىپ، ورىن اۋىستىرادى. ول جەردەن بىرنەشە قاسقىردىڭ ءجۇرىپ، وتكەنىن اككى ءىزشى عانا ايىرادى. سونداي-اق بۇكىل ءۇيىر باس بىرىكتىرىپ، وردالى جىلانداي كوش تۇزەيتىن ساتتەرى بولاتىنداي. الدە سولاي كورىندى مە ەكەن؟ ايتەۋىر وتكەن عاسىر شەنىندە جاڭاقالا بەتىندە كوپ قاسقىردىڭ الدەقايعا بەت تۇزەگەنىن بايقاعاندار بولعان. اناۋ-مىناۋ ەمەس، وتە كوپ، بىرنەشە ءۇيىر دەسەدى. نەدەن ىققان؟ قايدا بارادى؟ جۇمباق كۇيى قالۋلى.

قاسقىردىڭ نەگىزگى قورەگى ەت. اسقازانىنىڭ مىقتىلىعى سونشا ساقيعان مۇز ەتتى، ءسىڭىر-سۇيەكتى قوپارا قورىتادى. جەمتىگىنىڭ ءمۇيىزى مەن تۇياعىن عانا قالدىرادى. اش قاسقىر 25 كەلى ەتتى بىردەن قىلعىتادى. ەتپەن قاتار ورمان جەمىستەرىمەن دە قورەكتەنەدى. قاسقىر اڭ بىتكەنگە ءوش ەمەس، تەك السىزدەرىن اۋلايدى. وسىلاي تابيعي ىرىكتەلۋدى جەدەلدەتەدى.

قازاقستان ايماعىندا سۇر قاسقىر كوپ تاراعان. ارا-كىدىك قاراسى دا كەزدەسەدى. نەگىزى ءبىزدىڭ دالا سۇر قاسقىر تۇقىمى، كوكبورى تەكتى ازۋلىلاردان. سۇر قاسقىردىڭ ۇلكەنى ۇزىنىنان 160 سم، بيىكتىگى 100 سم، سالماعى 80 كەلى، باس سۇيەگى 270 مم. بولىپ كەلەدى. بىراق تابيعي سۇرىپتالۋ بۇداندا نەبىر-نەبىر زورلارىن شىعارار، كىم ولشەپ-ءپىشىپ جاتىر دەيسىڭ؟

قاسقىر مەن ادام اراسىندا بىتىسپەس كۇرەس ادام بالاسى ءۇي جانۋارلارىن باعىپ، مال شارۋاشىلىعىن قولعا العالى جالعاسىپ كەلەدى. بۇگىندە وقپەن، ۋمەن، قاقپانمەن، نەشە ءتۇرلى جىلدام كولىكتەرمەن، تىكۇشاقپەن اۋلاپ، تەكتى تۇقىمدى تىقسىرىپ بارامىز. ەلىمىزدە ۇزىن سانى 30 مىڭداي دەلىنگەنمەن، جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە، كەز-كەلگەن جەردە ولاردى قىرىپ-جويۋعا ەشقانداي شەك قويىلماعان. سوندىقتان ناقتى سانى، پوپۋلياتسياسى بەلگىسىز. ارينە، ءسوز جوق، سانى ارتىپ، جىرتقىشتار تاراپىنان مال-جانعا قاتەر ءتونىپ جاتسا، ءتيىستى شارالاردىڭ الىنىپ، باسىن قىسقارتىپ وتىرۋ قاجەتتىگىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى. سولاي بولۋى تيىستە. بىراق وبال مەن ساۋاپتى ءاماندا ەستە ۇستاۋ پارىز. تابيعاتتاعى قۇداي جاراتقان تىرشىلىكتىڭ ەشبىرەۋى ورىنسىز قياناتقا لايىق ەمەس. ولار دا ۇرپاق ءوربىتىپ، ءومىر سۇرۋگە قايىرلى. بۇل زاڭ، ار-وجدانعا جۇك بولعان قاسيەتتى كودەكس. ءبارىنىڭ سۇراۋى بار. قىر قازاعى «سالىعىن» تولەپ قويىپ، قاسەكەڭمەن بەيمارال ءومىر سۇرگەن. قايتىمىنا ءتورت تۇلىگىن زاۋال سوقپايدى. ەگەر تۇقىمىن تۇزداي قۇرتپاقشىلار تابىلىپ جاتسا، وندا (2007 ج. قاراشا ) قاندىق اۋىلىندا بولعان سۇراپىل قايتالانباسىنا كىم كەپىل؟

تاعى دا ماعاۋين اعامنان كەلتىرسەم: «قازاقتىڭ قاسقىرى - البەتتە، قاسقىر ەمەس، شەنە، قۇرت كەزىندە، ياعني باعزى زاماندا الەمدەگى ەڭ ايبارلى اڭ بولعان. جانە قانداس، تۋمالاس، ەڭ سۇيىكتى اڭ. بارلىق جۇرت ەمەس، قازاق - اۋەلگى قازاق ءۇشىن. ارىستانىڭ دا، جولبارىسىڭ دا تەڭ ەمەس. راس، ارىستان - سەس پەن كۇش، جولبارىس - ەپ پەن قۋات، بىراق شەنە، قۇرت - جۇرەك پەن رۋح. قايتپاس ەرلىك. ءارى تىلسىم مەن پىس. سوندىقتان دا بابامىزدىڭ بايراعىنا ءتۇسىپ، ۇرانىنا اينالدى.» ءبىز بولساق مىسىقتۇقىمداستى اسپەتتەپ، نىشان قىلدىق. قايران-اي، ءبورى باسىمداعى بوركىم، شاشىمداعى بۋىرىل كوركىم، ىشىمدەگى وشپەس ءورتىم بولاتىن. سولاي بولىپ قالا بەرمەك. ونى ەشبىرى اتىپ تا، تارتىپ تا، ساتىپ تا الا المايدى. قازاقتىڭ قاسقىرى قازاقپەن بىرگە جاسايدى. ەگەر ول زاھير (انىق) قازاق بولسا!.. باس ازاتتىعىن بارىنەن بيىك قوياتىن عاسي ( قايسار) ءبورىنى بارلىعىنان جوعارى قوياتىنىمنىڭ گاپى وسىندا! ورال قالاسى

«اباي-اقپارات»