«رۋزا، ناماز، زەكەت، حاج - تالاسسىز ءىس،

جاقسى بولساڭ، جاقسى تۇت ءبارىن تەگىس...»

اباي

رامازان - دوس-جاراندارمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ، باۋىرماشىلدىق بەكي تۇسەتىن بەرەكەلى دە مەرەكەلى اي. سەبەبى، اۋىزاشارعا شاقىراسىڭ نەمەسە شاقىرىلاسىڭ دەگەندەي... جۋىردا ەل قامى ءۇشىن قالام تەربەپ جۇرگەن جۋرناليستەرمەن داستارحانداس بولدىق. اۋىزاشار ۋاعىز-ناسيحاتسىز ءوتسىن بە؟ قالامداس دوسىم ءجانادىل اۋىلداعى كوك ەسەك جايلى اڭگىمەنى تاپتىشتەپ بايانداپ بەردى. عيبرات الارلىقتاي-اق ەكەن. بولعان وقيعا قاسيەتتى رامازان ايىنا قاتىستى بولعاندىقتان، ىشتە ساقتاپ قالۋ مۇمكىن ەمەس. وزدەرىڭىزبەن ءبولىسۋدى ءجون كوردىك.

«رۋزا، ناماز، زەكەت، حاج - تالاسسىز ءىس،

جاقسى بولساڭ، جاقسى تۇت ءبارىن تەگىس...»

اباي

رامازان - دوس-جاراندارمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ، باۋىرماشىلدىق بەكي تۇسەتىن بەرەكەلى دە مەرەكەلى اي. سەبەبى، اۋىزاشارعا شاقىراسىڭ نەمەسە شاقىرىلاسىڭ دەگەندەي... جۋىردا ەل قامى ءۇشىن قالام تەربەپ جۇرگەن جۋرناليستەرمەن داستارحانداس بولدىق. اۋىزاشار ۋاعىز-ناسيحاتسىز ءوتسىن بە؟ قالامداس دوسىم ءجانادىل اۋىلداعى كوك ەسەك جايلى اڭگىمەنى تاپتىشتەپ بايانداپ بەردى. عيبرات الارلىقتاي-اق ەكەن. بولعان وقيعا قاسيەتتى رامازان ايىنا قاتىستى بولعاندىقتان، ىشتە ساقتاپ قالۋ مۇمكىن ەمەس. وزدەرىڭىزبەن ءبولىسۋدى ءجون كوردىك.

- ءىنىم بار. اۋىلدا تۇرادى، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن ءجانادىل. - ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي ءجۇر. ءبىر كۇنى ەسەك اسىرايمىن دەمەسى بار ما؟ اڭ-تاڭبىز. سودان ەتى حارام، ەڭبەگى ادال ەسەگىن الدى-اۋ اقىرى. ادامدار بۇل جانۋارعا جارىتىپ ءشوپ تە سالمايدى، ءتىپتى ەكى-ءۇش كۇن سۋ بەرۋدى دە ۇمىتىپ كەتەدى. شاڭى شىعىپ جاتقان جەرگە ارقانداپ قويامىز. نە جەپ، نە قوياتىنى ءبىر اللاعا ايان. مال اتاۋلى جەمەيتىندى جەيدى. ال مەنىڭ ءىنىم كوك ەسەككە جوڭىشقانى بەردى، جەمدى دە ايامادى. وعان ەسىرگەن ەسەك موينى جۋانداپ، قازىقتى بۇيىم كورمەي، سۋىرىپ كەتە بەرەتىندى شىعاردى. ءبىر مەتەرگە دەيىن قاعامىز، شىنجىرمەن باعانعا مىقتاپ بايلايمىز. ءبارىبىر. «قۇناجىن كوزىن سۇزبەسە، بۇقا ءجىبىن ۇزبەيدىنىڭ» كەرى كەلدى ءبىر كۇنى. ۇرعاشى ەسەككە كوزى تۇسسە، قىرعىننىڭ كوكەسىن كورەمىز. جەردىڭ وپاي-توپايىن شىعارىپ، اقىرى جۋان تەمىر شىنجىردى ۇزەدى. ەسەكتىڭ كۇشى موينىندا عوي، شىنجىردى اياعىنا سالايىق دەدىك. ونىمىزدان دا تۇك شىقپادى. شىنجىردى دا شورت ۇزەدى، قازىققا دا باعىنبايدى. كورشىلەردىڭ مال قوراسىن ماڭايلاپ، ەگىس بىتكەن جەردىڭ ءبارىن ءبۇلدىرىپ، وزگەلەردىڭ ابدەن مازاسىن الدى. ءبىر كۇنى باياعى كەڭەس كەزىنەن قالعان جەرگە جارتىلاي كىرگەن باقشا باسىندا تراكتوردىڭ ۇلكەن تەمىر دوڭگەلەگى بار-تىن. ونى تەحنيكا سۇيرەپ شىعارماسا، ول ادام بالاسىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىس. قۇتىرعان ەسەكتى سوعان بايلاپ تاستادىق. ۇيىقتاپ جاتسام، تاسىر-گۇسىر داۋىس شىعادى. كۇشىنە ءمىنىپ العان جانۋار الگى تەمىر دوڭگەلەكتى سۇيرەپ كەلەدى ەكەن... ابدەن مەزى ەتتى.

«اتىڭ جامان بولسا، ساتىپ قۇتىلارسىڭ...» دەگەن بار ەمەس پە؟ سونىمەن ونى ساۋدالايىق دەپ شەشتىك. اۋىلدا ەسەكپەن ءۇي-ۇيگە ءومىر بويى گازەت تاسيتىن ءبىر كىسى بولاتىن. تەحنيكا، ماشينە اتاۋلىعا ءمىنىپ كورمەگەن. كولىگى - ءتورت اياقتى جانۋار. جۇرت ونى پوچتالون دەپ اتاپ كەتكەن. ءوزى كىشكەنتاي ءارى ءالجۋاز. بىلمەيتىندەردى ايەلىنىڭ «تۇڭعىشى» دەپ سەندىرۋگە بولادى. ءىلميىپ جۇرسە دە جولداسىنا 17 بالا تاپتىرعان (كۇلەدى). ارينە، اۋەلى اللا ءناسىپ ەتكەن عوي. سول كىسى ءبىزدىڭ «بۇزىق» ەسەكتى ساتىپ الاتىن بولدى. «باسقا السا ءبىر ءسارى، ءسىز مىنا حالىڭىزبەن ونى قالاي باعىندىراسىز؟» دەيمىز جانىمىز اشىپ. «قورىقپا، ونىڭ ادەمى امالى بار» دەيدى ساسپاستان. سونىمەن بەس-التى بالاسىمەن جابىلىپ ءجۇرىپ، كوك ەسەكتى الىپ كەتتى. «ويپىرماي-اۋ، قالاي بولار ەكەن؟» دەپ، دەمىمىزدى ىشكە تارتىپ ءبىز قالدىق.

اراعا 3-4 كۇن سالىپ الگى پوچتالون اعامىز جەلە جورتىپ باياعى ادەتىنە سالىپ، ءبىزدىڭ بۇرىنعى بۇزىق كوك ەسەكپەن گازەت تاراتىپ ءجۇر. جانۋار جۋاسىپ قالىپتى. ادام تانىماستاي وزگەرگەن. موينى جىڭىشكەرىپ، باسى سالبىراپ، پوچتالوننىڭ ايداۋىنا ابدەن كوندىككەن. سىرىن سۇرادىم. ءۇش كۇن سۋ دا، ءشوپ تە بەرمەي «تاربيەلەپتى». ءسويتىپ ساباسىنا تۇسىرگەن.

وسىندايدا ايگىلى پيفاگوردىڭ ءوز شاكىرتتەرىنە ءىلىم ۇيرەتپەس بۇرىن ولاردان 40 كۇن اشىعۋدى تالاپ ەتكەنى ەسكە تۇسەدى.

ەسەك ەكەش، ەسەك تە تويىنىپ السا، ءناپسىسى سەمىرەدى. ادامعا قىزمەت ەتۋدى، ءتىپتى ەسەك ەكەنىن ەسىنەن شىعارادى ەكەن. جانۋاردى دا جۋاسىتقان - اشتىق.

سول سەكىلدى، اشىعۋ، ياعني ورازا ۇستاۋ ادام ءناپسىسىن ەمدەۋدىڭ تاپتىرماس قۇرالى ءھام شيپاسى. سۋعا سالسا باتپاعان، وتقا سالسا جانباعان قالاۋ ء(ناپسى) شىركىن اشىعۋمەن عانا سىنادى. رامازان ادامدى قۇلدىق دارەجەگە ءتۇسىرىپ، اللا الدىندا ءالسىز، دارمەنسىز پەندە ەكەنىن سەزدىرەتىن تەڭدەسسىز قۇلشىلىق ايى. بۇگىندە دارىگەرلەر ناۋقاستانعان ادامعا اشىعۋ جايلى (بىلاي ايتقاندا، ورازا ۇستاۋ) جايلى كەڭەس بەرۋدە. شىعىستىڭ ايگىلى دارىگەرى مۇسىلمان يبن سينا كوپتەگەن اۋرۋلاردى، اسىرەسە، شەشەك پەن مەرەزگە شالدىققانداردى اشتىق ارقىلى ەم جاساعان. بۇگىندە اشتىقپەن ەمدەۋ «ارىلتۋ-ديەتالىق تەراپياسى» (رازگرۋزوچنو-ديەتيچەسكايا تەراپيا) رەتىندە مەديتسينا عىلىمىنىڭ ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارىندا قولدانىسقا ەنگەن. عىلىمي نەگىزى دە الدەقاشان دالەلدەنگەن.

«اۋرۋدىڭ ءدارىسىز شيپاسى - اشىعۋ. وسىلاي ىستەگەن ادامنىڭ سىرقاتى تەز قايتادى. اشىعۋ ناتيجەسىندە ۆەنۋلانىڭ قىل تامىرلارمەن توعىسقان جەرىندە بوس قۋىس (ۆاكۋم) پايدا بولادى. ال، قىلتامىرلاردىڭ بوس قۋىسى ءوز كەزەگىندە قان اينالىمىنىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالادى. ەندەشە، بوس قۋىس - كۇش. ال اشىعۋ - سول بوس قۋىستى جاساۋ ارقىلى ادام دەنەسىنىڭ تۇتاستاي قوزعاۋشى كۇشىن تۋدىرۋ»، - دەيدى مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك جاسان زەكەيۇلى.

بۇل - ادامنىڭ اڭعارعانى. ورازانىڭ ساۋابى مەن پايداسىن ءبىر ماقالانىڭ اياسىنا سىيدىرۋ مۇمكىن ەمەس. جاراتۋشى يەمىزدىڭ ورازا ۇستاۋشىنىڭ ساۋابىن ءوزىم بەرەم دەۋى دە تەگىن ەمەس. ونىڭ ەسەبىن ەشكىم بىلمەيدى. ادام اقىلى كوتەرمەيدى. ەسەبىن ءوزى عانا بىلەدى. اللا ۋادەسىندە تۇرادى. قۇدايدىڭ ەسەبى تۇگەل. بىزدىكى شە؟..

اعابەك قوناربايۇلى،

قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ

ءباسپاسوز حاتشىسى

"اباي-اقپارات"