كەڭەستىڭ كەسىرى تيگەن مەن كۇنى كەشەگە دەيىن قازاقتىڭ «مال-جان امان با؟» دەپ سالەمدەسكەنىنە، اپىر-اۋ، مالدى ادامنان بۇرىن قويعانى نەسى ەكەن؟!،-دەپ تىجىرىنا قارايتىن ەدىم. اقىلعا سالىپ قاراساڭ مال بولماسا جان بولمايدى ەكەن، مەن اس بولماسا،- دەپ تۇرعانىم جوق. تاپ سول مال بولماسا... كەڭەس ۇكىمەتى نە ءۇشىن قازاقتى مالىنان ايىرۋعا ارەكەتتەنگەنىن ەندى تۇسىنە باستاعاندايمىن. سەبەبى مالى بار ادام ءبۇيىر بۇلتىيتۋدى الاقان جايماي-اق تا جۇزەگە اسىرا الادى.  كولدەنەڭنەن امان بولىپ، كوتەرىلىپ العان مالدى جان ءۇشىن زەينەتاقى، جاردەماقى دەگەندەر بىرتە-بىرتە شەشۋشى رول اتقارۋدان قالادى. ياعني، بۇنداي ادام-ەكونوميكالىق جاعىنان ەشكىمگە تاۋەلسىز. ۇكىمەت تە قازاقتىڭ وسى تاۋەلسىزدىگىنەن قورىققان. «ەت زيان» دەگەن جالعان تۇجىرىم كەزىندە «اراق-زياننان» كوبىرەك بولماسا كەم ايتىلعان جوق. قازىر دەنى دۇرىس دارىگەردىڭ كەز كەلگەنى ەتتى جوعارى ساپالى، اسا قۇندى ونىمگە سانايدى. لوندون وليمپياداسىندا قازاقتىڭ مارتەبەسىن اسپانداتقان يليا ءيليننىڭ  جەتكەن جەڭىسىن ونىڭ جىلقى ەتىنە جەكسىكتىگىمەن بايلانىستىرىپ جاتقانى تەگىن ەمەس. (جالپى، قاي-قاي حالىق ءۇشىن دە ەت كۇش-قۋات دەگەن ۇعىممەن قاتار جۇرەدى.   دجەك لوندوننىڭ «ءبىر كەسەك ەت» دەگەن دراماتيزمگە تولى اڭگىمەسىندە قارت بوكسەر توم كينگ ءوز جەڭىلىسىن جارىس الىندا ەڭ بولماسا ءبىر كەسەك ەت جەي الماعاندىعىنان كورەدى.

كەڭەستىڭ كەسىرى تيگەن مەن كۇنى كەشەگە دەيىن قازاقتىڭ «مال-جان امان با؟» دەپ سالەمدەسكەنىنە، اپىر-اۋ، مالدى ادامنان بۇرىن قويعانى نەسى ەكەن؟!،-دەپ تىجىرىنا قارايتىن ەدىم. اقىلعا سالىپ قاراساڭ مال بولماسا جان بولمايدى ەكەن، مەن اس بولماسا،- دەپ تۇرعانىم جوق. تاپ سول مال بولماسا... كەڭەس ۇكىمەتى نە ءۇشىن قازاقتى مالىنان ايىرۋعا ارەكەتتەنگەنىن ەندى تۇسىنە باستاعاندايمىن. سەبەبى مالى بار ادام ءبۇيىر بۇلتىيتۋدى الاقان جايماي-اق تا جۇزەگە اسىرا الادى.  كولدەنەڭنەن امان بولىپ، كوتەرىلىپ العان مالدى جان ءۇشىن زەينەتاقى، جاردەماقى دەگەندەر بىرتە-بىرتە شەشۋشى رول اتقارۋدان قالادى. ياعني، بۇنداي ادام-ەكونوميكالىق جاعىنان ەشكىمگە تاۋەلسىز. ۇكىمەت تە قازاقتىڭ وسى تاۋەلسىزدىگىنەن قورىققان. «ەت زيان» دەگەن جالعان تۇجىرىم كەزىندە «اراق-زياننان» كوبىرەك بولماسا كەم ايتىلعان جوق. قازىر دەنى دۇرىس دارىگەردىڭ كەز كەلگەنى ەتتى جوعارى ساپالى، اسا قۇندى ونىمگە سانايدى. لوندون وليمپياداسىندا قازاقتىڭ مارتەبەسىن اسپانداتقان يليا ءيليننىڭ  جەتكەن جەڭىسىن ونىڭ جىلقى ەتىنە جەكسىكتىگىمەن بايلانىستىرىپ جاتقانى تەگىن ەمەس. (جالپى، قاي-قاي حالىق ءۇشىن دە ەت كۇش-قۋات دەگەن ۇعىممەن قاتار جۇرەدى.   دجەك لوندوننىڭ «ءبىر كەسەك ەت» دەگەن دراماتيزمگە تولى اڭگىمەسىندە قارت بوكسەر توم كينگ ءوز جەڭىلىسىن جارىس الىندا ەڭ بولماسا ءبىر كەسەك ەت جەي الماعاندىعىنان كورەدى. ماحاتما گانديدىڭ «مەنىڭ ءومىرىم» دەگەن اۆتوبيوگرافيالىق كىتابىندا قىزىق ديالوگ بار، وندا گانديدىڭ دوسى وعان  ۇندىلىكتەر اعىلشىنداردان ەت جەمەگەندىكتەن قالىپ قويعانىن ايتىپ شىر-پىر بولادى.)
بىرەۋلەر مال باقپاي-اق تا اقشاڭ بولسا، ەتتىڭ كەز كەلگەنىن شەكەسىنەن شەرتىپ ءجۇرىپ تاڭداپ جەۋگە بولماي ما؟-دەۋى مۇمكىن. بىرىنشىدەن، مال باعۋ دەگەن-ەت جەۋ عانا ەمەس. مال ۇستاۋ - دەگەن ءوز الدىنا بولەك ءبىر الەم، تۇتاس ءبىر مادەنيەت. قالاي ءبىز ەت جەۋدەن ايرىلدىق، سولاي قازاقى مىنەزىمىز-قايسارلىعىمىزدى  سولاي جوعالتا باستادىق:  قانىمىزدا جوق جاسىقتىق پايدا بولدى. ەتتەن باسقاعا بەتتەمەيتىن ءبورى سيپاتىمىز سۇيىلىپ، جۋىندىنى دا جالماي بەرەتىن، ارام-ادالدى ارالامايتىن يتتىك مىنەز بويىمىزعا سىڭە باستادى. ەت جەۋ مەن قايسارلىق قاتار جۇرەتىنىن قازاق پەن قاسقىر ءبىرى جاھاندى، ءبىرى جاپاندى بيلەۋ ارقىلى الدەقاشان دالەلدەگەن جوق پا؟!  قازانىمىزدا قازى-قارتا بۇلكىلدەپ قايناپ جاتپاي كەلىمسەكتەردى كەردەڭدەتپەيتىن «اقىلدى تەنتەكتىك» كۇتپەي-اق قويىڭىز.  ەت پەن سۇتتەن جاسالاتىن جىلى-جۇمساقتى ءتىزىپ سىلەكەي اعىزباي-اق قويايىن، بىراق ول مازىرلەردى تۇتىنۋ اۋرۋ-سىرقاۋدىڭ جەتى اتاسىنىڭ التاۋىن جويىپ، فارميندۋستريانىڭ دا سونشاسىن بانكروتقا جىبەرە الاتىنىنا ءباس تىگە الامىن. تەك ەت دەگەندە قانداي ەت؟ ماركەتتەگى نەنىكى ەكەنى بەيمالىم «بەتسىز» كەسەكتەردى، نە وزىنەن مۇزى كوپ، اكەمىزبەن قۇرداس، قاتىپ-سەمگەن قاسقالاردى مەن ءوز باسىم ەت دەپ ايتۋعا قارسىمىن. ءتىپتى ولاردى «ءولى ەت» دەۋگە دە بولمايدى. سەبەبى، قازەكەم «ءولى ەت» دەپ جاس ەتتەن باسقانى ايتادى. مىسالى، حاكىم ابايدىڭ «قاراشا، جەلتوقسانمەن سول ءبىر ەكى اي ...» دەپ باستالاتىن ولەڭىنە قوناققا بارعاندا اعا-جەڭگەسىنىڭ ارناپ مال سويماي، ۇيدە بار ەتتى-«ءولى ەتتى» اسۋى سەبەپشى بولعان.

ءوزىمىزدىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمدارىمىزدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بازاردان كيلولاپ ەت العان مەن ۇيىڭدە اق ادال مالدى باۋىزداپ جەگەننىڭ ايىرماشىلىعى ۇلكەن.  ۇيدە سويعاننىڭ ارزان، تازا، ادالدىلىعىن بىلاي قويعاندا بۇنىڭ دەنساۋلىققا تۇپ-تۋرا قاتىسى بار.  سەبەبى مال ۇيدەن سويىلعان كەزدە ونىڭ بارلىق مۇشەسى قازانعا تۇسەدى، ءسويتىپ بىزدەر تازا ەت-مايدا جوق نە از، الايدا قۇيقادا، ىشەك-قارىندا، باۋىردا .... بار بيولوگيالىق قۇندى زاتتارعا قارق بولامىز. دالانىڭ كوك مايساسىندا ەركىن جايىلىپ قورەكتەنگەن مالدىڭ ەتىن جەگەن اتام قازاق ءشوپ-شالقامدارعا  الاڭداماعانى دا سوندىقتان. ايتپەسە، بابالارىمىز بايبىشەلەرىنىڭ بالاعىنان شەتتەرىنەن شىمىر بالا ساۋلاتپاق تۇگىلى اۆيتامينوزدان سىلەسى قۇرىپ، اۋىزدارىنان تىستەرى ساتىرلاپ ءتۇسىپ جەر باۋىرلاپ جاتۋى كەرەك ەدى.  قازىر كەيبىر كەششەلەر مازاققا اينالدىرىپ جۇرگەن ادەمى دە دانا ءداستۇر - «اساتۋدى» اشىقتاپ كورەلىك. جان-جاعىنان قورشاپ الىپ قاۋجاڭداعان نەمەرە-شوبەرەلەردىڭ ءار قيمىلىن (قانداي ادەمى كورىنىس!) قىران قۇستاي ءجىتى شولىپ وتىرعان اتا نە اجە وسى قاراق-شىراقتاردىڭ قايسىسى قانداي مۇشەدەن قاشقاقتاپ وتىرعانىن بىردەن بايقاپ، تاپ سول مىسالى قۇيقادان، تاپ سول مىسالى وكپە-باۋىردان (قازىرگىدەي قولىنا ىلىنگەندى ەمەس) اساتادى. ءسويتىپ كۇندە قايتالاناتىن وسى اساتۋ ارقىلى ۇرپاعىنىڭ اعزاسىنا بارلىق ۆيتامين، مينەرالداردىڭ جەتى اتاسىنىڭ ءۇيىر-ۇيىرمەن جوڭكىلۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ەت ىرىتالشىقتى تاعامعا («گرۋبوۆولوكنيستايا پيششانى» وزىمشە قازاقشالاعانىم) جاتپايدى، سوندىقتان اعزانىڭ جەگەن استىڭ قالدىعىنان ارىلۋ ءۇشىن ءبارىبىر ءشوپ-شالامسىز ءىس بىتپەيدى، - دەيسىز عوي. قازىر سونى ايتايىن دەپ جاتىرمىن: قازەكەمدە تالشىقتى تاماقتىڭ ءرولىن قۇيقا قۇتىرتا وتىرىپ ورىنداعان. بۇل جونىنەن سايىسقا تۇسە قالسا، قۇيقا قازىرگى تالشىقتىلاردىڭ تالايىنا شاڭ قاپتىرادى. اعزالارىنىڭ تازارۋ مەحانيزمى ءالى جەتىلىپ، قالىپتاسپاعان بالالارعا قۇلاق، ال،  «بولدىرىپ» قالعان، قارتتارعا باس تارتىلۋى دا سوندىقتان. قازىرگى بالالاردىڭ مال ونىمدەرىنە ماحابباتىنىڭ ازدىعى نەگىزىنەن ەكى سەبەپكە بايلانىستى: ءتاتتىنى تىم كوپ تۇتىنۋ جانە قيمىل-قوزعالىستىڭ ازدىعى. بۇل - ءوز الدىنا ءبىر قورا اڭگىمە.

«...جەمەسەڭ تۇسىڭە كىرەتىننىڭ» شىن مانىندە اس بولۋى ءۇشىن  ول وسى ەلدىڭ توپىراعىندا جايىلۋى (ياعني، قورادا تۇرىپ كارتوننان قوڭ جيناماۋى), اۋرۋ-سىرقاۋدان امان بولۋى شارت. مالجاندى قازاق بۇل ءتىزىمنىڭ قاتارىن قينالماي كوبەيتە الادى. مالدى ءجونسىز سوقپاۋ، تەپپەۋ، باسىنان ۇرماۋ،... سياقتى تىيىم، ىرىمداردىڭ استارىندا كوپ سىر جاتىر. مالدى كەز كەلگەن ادامعا سويعىزباعان، جانۋاردىڭ قينالماي باۋىزدالۋىن، قاساپشىنىڭ عۇسىل-دارەتى بولۋى مەن بيسسميللا ايتۋىن قاتاڭ قاداعالاعان اتالارىمىز ىشكەن-جەگەنىمىزدىڭ رۋحانياتىمىزعا تيگىزەتىن اسەرىن جەتە بىلگەن. رەسەيدە وقىعان اعالارىمىز ورىس زيالىلارىنىڭ قازاق اۋىلدارىنان قولقالاپ قوي الدىرعانىن تالاي رەت ايتتى. ەت ارقالاۋعا الىسسىنعان جىگىتتەردىڭ ۇسىنعان اقشاسىنا ءمۇيىزى قاراعايداي پروفەسورلار نە ءۇشىن باس شايقادى دەيسىڭ؟...    

بالا-شاعانى ەڭبەككە تاربيەلەۋدە دە مال زور رول اتقارعان.  مال باعۋدىڭ تىرلىگىنە ارالاسۋ بالانى ەڭبەكقور، شارۋا، ۇقىپتى قىلىپ قانا قويماي، ونىڭ بويىندا جاناشىرلىق، مەيىرىم سياقتى قازىر قات قاسيەتتەردى قالىپتاستىرادى. تولمەن ويناپ وسكەن بالا مەن روبوت-نيندزياعا بالالىق بال شاعى ۋلانعانداردى سالىستىرىڭىز. مەيىرىمگە جۇرداي جۇگىرمەكتەردىڭ اۋىلعا قاراعاندا قالادا نەگە كوپ ەكەنىنە ءۇڭىلىپ كوردىڭىز بە؟ پاتەرمىزدەگى ءوزى دە ءسوزى دە الەم-جالەم توتى قۇس، ازابى كوپ اكۆاريۋم، تىشقانعا ءالى كەلەر-كەلمەس دەكوراتيۆتى يت ءبارى جابىلىپ ءبىر قوشاقاننىڭ ورىنىن تولتىرا الا ما؟ جالپى، مال كورمەگەن قازاق-«نەپولنوتسەننىي قازاق». كۇنى كەشە داستارحان باسىندا قۇلاق ءۇشىن كىشى-گىرىم «قىرعىن» بولاتىن بولسا، قازىر زامانداستارىمىز بالاسىنىڭ قۇلاقتان قورقاتىنىن ءماز بولىپ اڭگىمە قىلاتىن كۇيگە جەتتىك. مالدان بەزۋ ارقىلى قانشا سالت-ءداستۇردى جوعالتقانىمىزدى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. قىراعى قازاق كۇيەۋ بالاسىنىڭ ءتوس جەگەنىنە قاراپ-اق ءال-احۋالىنان ءبىراز حاباردار بولىپ قالاتىن. توبىق تابىستىرعانداردان قانشا ءۇرىم-بۇتاق ءوربىدى ەكەن؟ قالجا جەمەگەندىك قانشامىزدىڭ وبالىمىزعا قالدى؟ قىمىزدان ايىرىلماعانىمىزدا قانشامىز تۋبەركۋلەزدەن امان قالار ەدىك؟ تۋراسىن ايتساق، اۋىل كوتەرىلمەي، ياعني مال شارۋاشىلىعى دۇرىس جولعا قويىلماي قازاق كوگەرمەيدى.  مال ۇستاۋدى ءتيىمدى قىلاتىن ساياسات جۇرگىزىلمەسە، ۇلتتىق سيپاتىمىز سولعىندايتىنى ايدان انىق. شەت ەلدەردىڭ ءبىرازىندا، مىسالى قۇراما شتاتتاردا فەرمەرلىك مەملەكەت تاراپىنان ۇلكەن قامقورلىققا يە. ول جاقتا مال شارۋاشىلىعىنىڭ ەل ەكونوميكاسىنا قوساتىن ۇلەسى تىپتەن ماردىمسىز، سوعان قاراماستان اتالعان كاسىپكە كورسەتىلىپ وتىرىلعان قولداۋ قولعا ۇستاپ، تارازىعا تارتىلمايتىن يگىلىكتەر جونىنەن مۇحيتتىڭ ار جاعىنداعىلاردىڭ دا حاباردار ەكەنىن بىلدىرەتىن سياقتى. كەزىندە ەلگە كەلگەن ساپارىندا كوكپار ويىنىن كەزدەيسوق كورىپ قالعان حرۋششەۆ ونى قازاق دالاسىنان  الاستاتۋعا قاتتى كۇش سالعان. سەبەبى كوكپار ادام بويىندا قاجىر-قايرات، ورلىك، نامىسقويلىق سياقتى قاسيەتتەردى قالىپتاستىراتىنىن ءبىر قاراعاننان-اق تۇسىنگەن. جانە ونداي حالىقتى ۋىسىندا ۇستاۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ۇققان. ەل اۋىزىندا اشارشىلىق باستالار اددىندا ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى، تۇيەلەردى پۋلەمەتپەن قىرعانى تۋرالى سۇمدىق اڭگىمەلەر بار. «قىمىزدى كىم ىشپەيدى، قىزعا كىم بارمايدى» دەگەن ماقالدى قىمىز قازاقتىڭ اجىراماس بولىگى ەكەنىنە ابدەن سەنگەن اتالارىم شىعارعان عوي. ال قازىر قىمىزدى كىم ىشەدى؟ قىزعا باراتىندار بار عوي، تەك قىمىز ءىشىپ، قازى اساماعاسىن ول بارعاننان بارىستاي ازاماتتار پايدا بولا ما؟

قازاقى تۇرمىستىڭ ايىرىلماس بولشەگى مال ۇستاۋدان، تۇپتەپ كەتكەندە ەت جەۋدەن الىستاتۋ ءۇشىن جاساندى تۇردە نانعا شەكتەن تىس تابىنۋ ەنگىزىلگەنىن ايتپاي كەتكەن بولماس. بۇل كۋلت ءبىزدىڭ بوداندالۋىمىزدان باستاۋ الىپ "تىڭ يگەرۋ" كەزىندە شىڭىنا جەتتى. «نان بولسا، ءان بولادى» دەگەن ماقالسىماقتار سول كەزدە دۇنيەگە كەلدى. شىندىعىندا نان (تارى-تالقاندى ايتىپ تۇرعانىم جوق) كوشپەندى قاۋىمنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە ەت-ءسۇت ونىمدەرىمەن سالىستىرعاندا ونداي اسا ۇلكەن ورىنى بولماعان تاعام ەكەنىنە نازار اۋدارعىم كەلەدى. جالپى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ كوبىندە نان تۇتىنۋ كەمىپ كەلەدى. نان - جۇپىنى-جاداۋ ەلدىڭ اسى.

ءبىر وكىنىشتىسى قازاققا ەت جەگىزبەۋ ساياساتى كەڭەسپەن بىرگە كەلمەسكە كەتپەگەنىندە بولىپ وتىر. بۇل ءتۇرلى دارەجە-دەڭگەيلەردە جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلەدى، جانە جۇرە بەرەتىن دە ءتۇرى بار.  اتالعان ساياساتتىڭ بىرنەشە كورىنىستەرىنەن مىسال كەلتىرە كەتەيىن: ۇلتتىق تاعامداردىڭ جەتكىلىكتى ناسيحاتتالىپ-جارنامالانباۋى، مال سويۋ ورىندارىنا قويىلاتىن تالاپتاردىڭ شەكتەن تىس قاتايۋى،  ءىرى قارانى برۋتسەللەزگە شىعارۋدىڭ ءيىنى قانباعان تۇستارىنىڭ كوپتىگى، مال ۇرلىعىنىڭ تىيىلماۋى، مالدىڭ قيىنا سالىناتىن سوراقى سالىقتىڭ پايدا بولۋى، مال ءورىسىنىڭ تارىلۋى، مال ازىعى قۇنىنىڭ قالىپتاسۋىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن جانار-جاعارمايدىڭ قىمباتشىلىعى، تاعىسىن-تاعى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا كۇندە ءبارىمىزدىڭ قازانىمىزدا اس بۋى بۇرقىراپ بۇلكىلدەپ جاتاتىن جاعدايعا جەتكىزەتىن جۇيەلى ساياسات جوق.

باياعىدا قۇرباندىققا قابىل بيداي، ءابىل قوي شالعاندا جاراتقان حاق قويدى قابىل قىلىپتى. سوندا ەگىنشىلىككە قاراعاندا مال ءوسىرۋ جاراتقانعا جاعىمدىراق بولعانى عوي؟ بىراق مال شارۋاسىن وقساتپاساق،  جاراتۋشىمىزعا قاراپ جارىتاتىنىمىزعا كۇمانىم بار.

«اباي-اقپارات»