باسى: «كازاحسكوە دەلو»: بەيبىت قويشىباەۆ

جالعاسى: «كازاحسكوە دەلو»: بەيبىت قويشىباەۆ

1987 جىلى 5 قاڭتاردا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى تورالقا اپپاراتىندا 17–18 جەلتوقسان كۇنگى وقيعالاردى تاعى دا تالقىلاۋعا ارنالعان ەكىنشى پارتيا جينالىسى بولعان. جي­نالىستا باياندامانى توراعا سالامات مۇقاشەۆتىڭ ءوزى جا­ساپ، ءسوزىنىڭ كوپ بولىگىندە بەيبىت قويشىباەۆتىڭ وتكەن جىلى 25 جەلتوقسانداعى ءسوزىن سىنعا الدى. وكىنىشكە قاراي، توراعا ءسوزىنىڭ ءماتىنى قولىمىزعا تۇسپەدى. جارىسسوزگە شىققاندار دا قويشىباەۆقا سول ءسوزى ءۇشىن ۇلكەن كىنا ارتىپ، «ۇلتشىل» ايىبىن تاعۋدان دا تارتىنبادى. ول قورعانا وتىرىپ، ءوز ءسوزىن دالەلدەپ باقتى.

قويشىباەۆ جارىسسوزدە قانداي ءۋاج ايتتى؟ ءوزىنىڭ وتكەن­دەگى سوزىنە وكىنىپ، كوممۋنيستەردىڭ الدىندا تىزەرلەپ وتى­رىپ، باسىن ءيدى مە؟ ەندى سول ءسوزىن ساراپتاي وتىرىپ، سول سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.

«كوممۋنيست جولداستار! وسى ماڭىزدى ماسەلەنى تالقى- لاۋدا ءبىزدىڭ ارقايسىمىز ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەمىز، ال مەن وزدەرىڭىزگە ءمالىم سەبەپ بويىنشا – ايرىقشا قوبال­جۋلىمىن. 25 جەلتوقسانداعى پارتيا جينالىسىندا سويلەگەن سوزىمدە مەنىڭ جەكەلەگەن قاتەلىككە ۇرىنعانىم وزدەرىڭىزگە ءمالىم. تالقىلاۋ بارىسىندا ونىمدى ءتۇسىندىم دە، جينالىس سوڭىندا ءتيىستى مالىمدەمە جاسادىم. بىراق ول كەزدە سىزدەردى تاڭىرقاتقان ءسوزىمنىڭ ايتىلۋ سەبەبىن اشپاعان ەدىم. اقىرى مەن پارتبيۋرو حاتشىسى ميحايل فەدوروۆيچ بابۋشكين جول­داسقا تۇسىنىك بەرۋگە بەل بۋدىم، رەتى كەلگەندە، وسى جايىندا سىزدەرگە اڭگىمەلەپ بەرمەكپىن...»

ونىڭ 25 جەلتوقسانداعى سوزىندە دەمونستراتسياعا شىققان جاستاردىڭ مۇددەسىن قورعايدى دەپ ەشكىم دە ويلاعان جوق ەدى. اپپارات قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبارى توبەلەرىنەن جاي تۇسكەندەي كۇيدە قالىپ، ارتىنشا ەستەرىن جيعان. بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءمىن­بەرگە كوتەرىلىپ، ونىڭ ءسوزىن جوققا شىعارىپ قانا قويماي، ساياسي قاتەگە باعالاعان ەدى. «قانشا باتىر بولسا دا، جاۋعا سالما جالعىزدى» دەمەي مە. سول جينالىستا ونى قولداعان ەشكىم بولمادى. كوپتىڭ اتى – كوپ. ءبارى كەلىسىپ العانداي. ونى قارالاۋدا ءبىرىن ءبىرى قولداپ، وزدەرىنىڭ دەگەندەرىندە تۇرىپ السا، امال قانشا. سولاي كەيبىر ويلارىنان ەرىكسىز باس تارتۋعا ماجبۇرلەدى.

«جينالىستا مەنى كوممۋنيستەردىڭ قالاي تۇزەتكەنىن سىزدەر بىلەسىزدەر. كەلەسى كۇنى، ماڭىزدى مەملەكەتتىك جۇمىستاردان قولى بوسامايتىنىنا قاراماستان، ماعان سالامات مۇقاشۇلى مۇقاشەۆ ۋاقىت ءبولىپ سويلەستى. ول مەنىڭ ءسوزىمدى مەيلىنشە ۇقىپتى تالداۋعا الدى. مەنىڭ جەكەلەگەن پايىمدارىمنىڭ دۇرىس ەمەستىگىن توزىممەن جانە دانالىقپەن ءتۇسىندىردى. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندەگى، ونىڭ ءبىرىن­شى حاتشىسى ا.ق.قىدىربەكوۆاداعى اڭگىمە دە مەن ءۇشىن تاعىلىمدى بولدى. بۇل كۇندەرى جولداستار، مەن ۇيقىدان ايىرىلدىم. ويتكەنى مەن تالاي نارسەنى ءبۇلدىرىپ، ەندى مىنە، سونىڭ «جەمىسىن جەپ» جاتىرمىن. مەنى ىستەگەنىمە ساي تۇزەتىپ جاتتى. دەگەنمەن، مەن مۇنى اتاپ ايتۋىم كەرەك، ەرەكشە سى­پايى تۇردە، ءوزىمنىڭ قاتەلىگىمنىڭ بارشا ەلەۋلى ءمانىن ءوزىم تۇسىنۋگە كومەكتەسۋ نيەتىمەن تۇزەتتى...»

سول جينالىستا ونى كوممۋنيستەردىڭ قالاي تۇزەتكەنىن حات­تاماسىن وقىماساق تا بىلەمىز. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توقەتەرى، شەرۋگە شىققان جاستار قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزدى، كەمەڭگەر پارتيانىڭ شەشىمدەرىنە قارسى شىعىپ، بۇزاقىلىق جاساعان­داردى ايىپتاۋدىڭ ورنىنا ءجونسىز قورعادىڭ، بۇل سەنىڭ ساياسي ساۋاتسىزدىعىڭ دەگەنى كامىل. ال جەكە باسىن كۇيتتەگەن پارتيا فۋنكتسيونەرلەرى توراعا س. مۇقاشەۆ پەن حاتشى ا. قىدىربەكوۆا ولاردان اسىپ قايدا بارسىن. ونى قورعاماق تۇگىلى، كەيبىر پايىمدارىن ورىنسىز ايتىلعانعا بالاپ، رايىنان قايتۋعا كەڭەس بەرگەنى دە بەلگىلى.

«مەنىڭ العاشقى قاتەلىگىم 17–18 جەلتوقسان وقيعاسى جايىندا قىزمەتتەن تىسقارى بولعان اڭگىمەلەر اسەرىنەن ەموتسياعا تەز بەرىلىپ كەتكەندىگىمنەن تۋدى. اتاپ ايتقاندا، الاڭداعى جاستاردى فيزيكالىق تۇرعىدا، ءتىپتى ولتىرۋگە دەيىن جازالاۋعا بارۋدىڭ تيىمدىلىگى تۋرالى كوكىگەن جولداس شۋلگانىڭ سوزدەرى مەن ءۇشىن قورلايتىن جانە زىعىردانىڭدى قاي­ناتاتىنداي بولىپ ەستىلدى. ول ءۇشىن جاستاردىڭ ءبارى شەتىنەن ۇرىپ-سوعۋعا، تىپتەن ءولىم قۇشتىرۋعا لايىق انتيقوعامدىق ەلەمەنتتەر بولاتىن، ال مەن ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن تەك ارانداتۋشىلارعا الدانعان، ءتۇسىندىرۋ ارقىلى قۇتقارۋىمىز­دى كەرەك ەتەتىن بالالار دەپ ءبىلدىم...»

قويشىباەۆ 17 جەلتوقسان كۇنى كەشكىسىن الاڭعا بارىپ، ءبىراز جايدى ءوز كوزىمەن كورگەن. الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىككە ىشتەي كۇيىنىپ جۇرگەن كەزدە قىزمەتتەسى شۋلگانىڭ جاستار­دى اياۋسىز جازالاۋ تۋرالى ايتقاندارى اساۋ اتتىڭ شابىنان تۇرتكەندەي بولىپ، ساياسي جيىندا اشۋ-ىزاعا ەرىك بەرىپ سويلەگەنىن، ارانداتۋشىلارعا الدانعان جاستاردى فيزيكالىق تۇرعىدا جازالاماي، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى ارقىلى جازادان قۇتقارۋ كەرەكتىگىن ايتۋدى ءجون كورگەنى انىق.

«كەلەسى جولى، قالانىڭ موسكۆا اۋدانىندا بولىپ كەلگەنى­نەن سوڭ، ەڭبەك ۇجىمدارىنىڭ ءبىرىنىڭ مۇشەسىن اۋكوم حاتشى­سىنىڭ قالاي وپ-وڭاي تىنىشتاندىرعانىن جولداس شۋلگا قۇشىرلانا اڭگىمەلەدى. «سەندەر ءۇشىن قايسىسى ماڭىزدى؟ – دەپتى حاتشى. – وك-نىڭ 1-ءشى حاتشىسى قازاق بولعانى ما؟ الدە دۇكەندەردە نان بولعانى ما؟» جولداس شۋلگا ءۇشىن بۇل عالامات اسەرلى ءسوز ەكەن، ال مەن پارتيا قىزمەتكەرىنىڭ مۇنداي تۇسىنىكتەمەسىن قارابايىر-تۇرپايى جانە زالالدى دەپ ەسەپ­تەدىم. مۇنى يشمۇحامەدوۆ، شولانوۆ، تايروۆ، تاتاباەۆا جولداستار ەستىدى، ولار ماعان جالعان سويلەتپەيدى...»

شىنىندا شۋلگا تاڭدانىپ تامسانا جەتكىزگەن اۋپارتكوم حاتشىسىنىڭ سول ءسوزى ورىندى ما؟ قويشىباەۆتىڭ «قارابايىر-تۇرپايى جانە زالالدى دەپ ەسەپتەيمىن» دەگەنى قالاي؟ بۇل اشىق قارسىلىق قوي. ونىڭ قورعانا وتىرىپ، اۋپارتكوم­نىڭ ورەسىنىڭ تومەندىگىن كورسەتىپ، شۋلگانىڭ داڭعازا ءسوزى ارقىلى تاعى ءبىر ورەسكەل شىندىقتىڭ بەتىن اشقانى بايقا­لادى. دەمەك، اشىق ايقاسقا دا شىققان.

«شۋلگا مەنىڭ بايىرعى كومسومول باۋىرىم بولىپ تابى­لادى. باسقا-باسقا، بىراق كەشەگى كومسومول قىزمەتكەرى شۋل­گا كوشەگە ساياسي تۇرعىدا تولىسپاعان بالالار شىققانىن، ولاردىڭ بۇل سورىنا ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ قاتىستى ەكەنىمىزدى، بالكىم، ونىڭ كوبىرەك قاتىسى بار ەكەنىن تۇسىنۋگە ءتيىس بولاتىن. بالكىم، ول كوبىرەك جاۋاپتى شىعار، سەبەبى ول كەشە­گى كومسومول وك-ءنىڭ مەكتەپ ءبولىمىن باسقارعان ەدى عوي. بىراق شۋلگا ولاردى تەك قىلمىسكەر رەتىندە كوردى، بۇل رەتتە ول اشىقتان-اشىق شوۆينيستىك پيعىل تانىتتى. مىنە، وسى ءجايت مەنى وزدەرىڭىزگە ءمالىم، جەتە ويلاستىرىلماعان سوزگە قامشى­لادى...»

قويشىباەۆ بۇل جولى دا كىنانى جاستاردان الىپ قاشىپ، كومسومولدىق قىزمەتتە جولدارى ءبىر بولعان شۋلگا مەن ءوزى­نە اۋدارۋدا. ءتىپتى بۇعان كومسومولدىڭ وك-دە مەكتەپ ءبولىمىن باسقارعان شۋلگانىڭ اناعۇرلىم جاۋاپتى ەكەنىن ەسكەرتە وتىرىپ، جاستاردى تەك قىلمىسكەر رەتىندە كورگەن شوۆينيستىك پيعىلداعى ونىڭ ناعىز قىلمىسكەردىڭ ءوزى ەكەنىن اشكەرە­لەگەن. ونىڭ تەك قورعانىپ قانا قويماي، اقيقات ءۇشىن كۇرەستە شىندىقتى وسىلاي سىنالاپ كىرگىزگەن باتىلدىعى مەن تاپقىرلىعىنا قالاي ءتانتى بولماسسىز. دەمەك، العان بەتىنەن، ءوز ۇستانىمىنان قايتپاعان.

«جاستار تاربيەسى مەنى كوپتەن الاڭداتادى. مەن جاستار مەن بالالار ءۇشىن كوركەم شىعارمالارىممەن قاتار، قوعام­دىق-ساياسي تاقىرىپ بويىنشا: «لەنين وسيەتتەرىنە ادال­مىز»، «ينتەرناتسيوناليزم – ءبىزدىڭ تۋىمىز»، «كومسومول ناگرادالارى»، «جاس قالام» اتتى كىتاپشالار جازدىم. سون­دىقتان دا مەن سوزىمدە سول كۇندەر وقيعالارىنىڭ جەكەلەگەن دەرەكتەرىن جانە جولداس شۋلگانىڭ اتالعان جۇرەكجاردى سىرلارىن سىني تۇرعىدا پايدالانا وتىرىپ، ينتەرناتسيونال­دىق تاربيەنىڭ تەوريالىق ماسەلەلەرىن قوزعاعان ەدىم. ناقتى مالىمەتتەر قولدا بولماعاندىقتان، مەن سوزىمدە جەكەلەگەن فاكتىلەردەن العان اسەرىمدى كەلتىردىم، مەنىڭ ەلەۋلى قاتەلىك­تەرىم دە سوندا جاتىر...».

قويشىباەۆ – جازۋشى جانە تاريحشى. ەكى قاسيەتتى قورجىننىڭ ەكى باسىنداي قاتار الىپ ءجۇر. بالالار ادەبيەتى­نە دە قوسقانى از ەمەس. ال سول سوزىندە كەيبىر جايلاردا نەگە قاتەلىككە بوي الدىرعان؟ ويتكەنى شۋلگانىڭ الگى داڭعازا سوزدەرىن سىناي وتىرىپ، ينتەرناتسيونالدىق تاربيەنىڭ تەوريالىق ماسەلەلەرىن قوزعاعانىن العا تارتىپتى. جىبەرگەن قاتەلىكتەرىنىڭ نەگىزى شۋلگا سەكىلدى جاستاردى قارالاۋ-جازا­لاۋ فاكتىلەرىنەن العان اسەرىندە جاتقانىن قاپىسىز كەلتىر­گەن. دەمەك، شۋلگانى سىناعانى ءجون. ەلەۋلى قاتەلىك ەمەس. شىندىق بىرەۋ. وندا قاتەلىك بولمايدى.

«جەكەلەگەن جايتتەردە قاتەلەسە وتىرىپ، باستى ماسەلەگە مەن مىزعىماس بەكەم بولدىم: پارتيانىڭ ساياساتىن، قكپ وك، رەسپۋبليكا جك مەن مك-ءنىڭ الماتىلىقتارعا ۇندەۋىن مەن تولىق جانە تۇگەلدەي قولدادىم، حالىقتار دوستىعىنىڭ مىزعىماستىعىنا سەنىم ءبىلدىردىم، ينتەرناتسيونالدىق ءتار­بيە جونىندەگى جۇمىستاردى قارابايىرلاندىرىپ، نوبايلاپ قانا جۇرگىزۋدەن شەشىمدى تۇردە باستارتۋ جاعىندا بولدىم. بۇل دەرتتى دەمونستراتسياعا قاتىسۋشىلارعا كۇنى بۇرىن كەسىپ-پىشىلگەن پيعىلمەن قاراۋعا بولمايتىنى، الدانعان­داردى ارانداتۋشىلاردان اجىراتىپ، جازالاۋ كەزىندە اسىرا سىلتەۋگە جول بەرمەۋ قاجەتتىگى جايىنداعى ويىمدى كوممۋنيستەرگە جەتكىزسەم دەگەن نيەتتە بولدىم...»

ينتەرناتسيوناليزمنىڭ باستى شارتى – بارلىق ۇلتتىڭ ءبىرىن ءبىرى قولداۋىنان، قۇرمەتتەۋىنەن تۇرادى. ىنتىماق پەن ءبىر­لىكتىڭ سوندا عانا بولاتىنى اقيقات. ال ءبىر ۇلتتى باسقالار­دان ارتىق قويىپ، ءبارىن سوعان تاۋەلدى ەتۋ، ياعني جاساندىلىق شوۆينيزمگە الىپ باراتىنى انىق. قويشىباەۆتىڭ ينتەرناتسيونالدىق تاربيەنى قارابايىرلاندىرىپ، نوبايلاپ ءجۇر­گىزۋدەن ارىلۋدى ايتىپ تۇرعان استارلى ءسوزىنىڭ ارعى جاعىن­دا سول جاتىر. شىنايى ينتەرناتسيوناليزم قاعيداتتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، جاستاردى ارانداتۋشىلاردان اجىراتىپ، ولاردى جازالاۋدا اسىرا سىلتەۋگە جول بەرمەۋ قاجەتتىگىن كوم­مۋنيستەرگە جەتكىزىپ، بەتتەرىن بەرى قاراتۋ نيەتىن بىلدىرگەن. ونىڭ بۇل ۋاجىندە قاتەلەسكەن دەيتىندەي قانداي وعاشتىق بار؟ ەشقانداي! وسى سوزىنەن دە «مەن جازدىم-جاڭىلدىم» دەپ مايموڭكەلەمەي، جاستاردى قورعاعانى انىق بايقالىپ تۇرعان جوق پا.

«بۇل كۇندەرى مەنەن مازا كەتتى. مەن قاتتى تولقۋدى باستان كەشتىم. سوندا دا مەن ءوزىم شىنايى ينتەرناتسيوناليزم پو­زيتسيالارىنان ءبىر مىسقال دا اۋىتقىعان جوقپىن دەگەن يلا­نىمىمدا قالا بەردىم. ءوزىمنىڭ 25 جەلتوقسانداعى ءسوزىم­دە جىبەرگەن قاتەلىكتەرىمدى ويشا تالداعان سايىن، جولداس شۋلگانىڭ مەنى ۇلتشىلدارعا بەتالدى قوسقان، مەنىمەن ءبىر اپپاراتتا قىزمەتتەس بولا المايتىنىن مالىمدەگەن، مەنى جۇ­مىستان قۋعا شاقىرعان ارانداتقىش-جاۋاپسىز سوزىمەن ارا­داعى كونتراست ايقىن كورىنە ءتۇستى. مەنى جولداس شۋلگانىڭ ءوز سوزىندە «ۋكراينادا تۇرا الماعانىن، وندا ۇلتشىلدىقتىڭ ءيىسى قاتتى شىعىپ تۇرعاندىقتان، كوشىپ كەتكەنىن» ايتىپ، ءىس جۇزىندە ۋكراين حالقىنا جالا جاپقانى، ونىڭ ىشكى پيعىلى مەنى ودان سايىن تىتىركەنتتى. جولداستار! تاعى دا اتاپ ايتقىم كەلەدى، مەن سەبەبىن قازىر وزدەرىڭىزگە بايانداعان قاتەلىك­تەرىمدى ۇقتىم، سوندىقتان مەن سىزدەرگە: كەشىرىڭىزدەر! – دەي­مىن. مەن بولعاننىڭ بارىنەن ساباق الدىم، مەن قاشانعىمشا شىنايى كوممۋنيستكە ءتان ناعىز پاتريوت جانە لەنينشىل ين­تەرناتسيوناليست بولۋعا تىرىستىم جانە تىرىسامىن».

«كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى». سول ۋاقىتتا ونىڭ ءۇمىت پەن كۇدىگى ارپالىسقان ۇيقىسىز تۇندەرى مەن ازاپتى كۇندەرى از بولماعان. ءبارىن دە تولعانا كەلىپ، قويشىباەۆ جالعىزدىڭ سىرتقا ءۇنى شىقپاسىن باعامداعانى انىق. قالايدا تۇيىقتان شىعار جول تابۋى كەرەك. سوزىندە كوپە-كورىنەۋ «قاتەلىكتەر جىبەردىم» دەپ مويىنداپ، كەشىرىم سۇراعانى سوندىقتان. ءويت- كەنى سولاي سانالى تۇردە شەگىنىس جاساماسا، ونى ساياسي ۇيىم شۋلگانىڭ ءسوزىن قولداپ، «ۇلتشىلدىقپەن» ايىپتاپ، پارتيا مۇشەلىگىنەن شىعارار ەدى. نەگىزىندە شۋلگا سەكىلدى جارىس­سوزگە شىققانداردىڭ ءبىرازىنان سونداي دا ۇسىنىس بولعانى انىق. ول شەشىمنىڭ ارعى جاعى بەسەنەدەن بەلگىلى. سوت. وتىز جەتى مەن وتىز سەگىزدە الاش ارىستارىن جالامەن قۇربان ەت­كەن بيلىكتىڭ قاتىگەز سوتى. سونىڭ كەرى تاعى دا قويشىباەۆ­تىڭ عازيز باسىنا كەلمەسىنە كىم كەپىل؟ قىزىل كوممۋنيستەر باسقارعان كەڭەستىك وكىمەتتىڭ زاڭىندا «ۇلتشىلدىقتىڭ» جازاسى ۇلكەن. وتە اۋىر. نە بەكماحانوۆ سەكىلدى 25 جىلعا، نە الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى سەكىلدى اتۋ جازاسىنا كەسىلۋى ءاب­دەن مۇمكىن. قالاي ايتساق تا ونىڭ 25 جەلتوقسانداعى ءسوزىن­دە ينتەرناتسيونالدىق نەگىزدەن ءورىس العان ۇلتشىلدىق سيپات باسىم ەدى. ول ۋكراين حالقىنا «ۇلتشىل» دەپ جالا جاپقان شۋلگانىڭ ءوزى ناعىز ۇلتشىل ەكەنىن كورسەتىپ بەردى. دەمەك، بۇل ونىڭ تەك قورعانىپ قانا قويماي، شىندىق ءۇشىن كۇرەسكەنىن بىلدىرەدى.

(ب. قويشىباەۆتىڭ ءسوزى الماتىدان 2016 جىلى جارىق كورگەن «جەلتوقسان – سىن» كىتابىنىڭ 51–54 بەتتەرىندە جا­ريالانعان).

«جەر استىنان جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى». زالدا وتىرعاندار ءوز كوزدەرىنە نە سەنەرلەرىن، نە سەنبەستەرىن ءبىل­مەگەندەي قايران قالىپ، جاعالارىن ۇستادى. قىزمەتتە ءوزىنىڭ مىندەتىن تىڭعىلىقتى ورىنداپ، ءجاي جۇرگەن بيداي ءوڭدى، بەكزات ءپىشىندى، بيازى قويشىباەۆ وسىنداي ەشكىم كۇتپەگەن تۇرپىدەي اششى ءسوز ايتىپ، بار كىنانى بەتكە باسادى دەپ كىم ويلاعان؟ قويشىباەۆتىڭ مىنا سوزدەرى ولارعا جاي وعىنداي اسەر ەتىپ، توسىننان ءورت قۇرساۋىندا قالعانداي ورىندارىنان ورە تۇرەگەلدى. مىنبەرگە بىرىنەن سوڭ ءبىرى جۇلقىنا كوتەرىلىپ كۇيىپ-جانباسى بار ما. وعان شۇيلىككەندەرى سونشالىق، قول­دارىن ەربەڭدەتىپ، اۋىزدارىنا كەلگەندەرىن اتالاعان. ونىڭ ءسوز لامىنە دەن قويىپ، بايىبىنا بارۋ بىلاي تۇرسىن، اتا جا­ۋىنان بەتەر جەك كورىپ، انتالاعاندا توبە شاشىن تىك تۇرعى­زاتىنداي ەتتى. راس، ولاردان مۇندايدى قويشىباەۆتىڭ ءوزى دە كۇتكەن جوق. كوممۋنيستەر سەرگەكتىك تانىتىپ، ءوز پىكىرلەرىن ورتاعا سالار، تۇسىنىسەرمىز دەپ ويلاعان. ىشتەي مەنى قولداي­تىندار دا از بولماس دەگەن سەنىمى دە جوق ەمەس ەدى. ال ولار... اتويلاپ، كوكبەت ايەلدەردەي بەت باقتىرار ەمەس. قويشىباەۆ سول ءبىر اۋىر ءساتتى بىلاي دەپ ەسكە الادى:

«قاتارداعى شۋلگا دەگەن جاۋاپتى قىزمەتكەر «ساياسي تۇرعىدان وسىنشا قاۋىپتى قويشىباەۆپەن بۇدان بىلاي قاي­تىپ قاتار قىزمەت اتقاراتىنىن» بىلمەي «قينالدى». ءبولىم مەڭگەرۋشىسى دۋناەۆ قاراماعىنداعى قىزمەتكەرىنىڭ ەسىمى مەن اكەسىنىڭ اتىن اسا ءبىر جىلى ىلتيپاتپەن اتاپ، ونىڭ «بەيسايا­سي ءسوزدى ەلەۋسىز قالدىرماي، شەشىمدى تۇردە تويتارىس بەرگەن بەلسەندىلىگىنە» ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى، پارتيا كوميتەتتەرى الدىندا سولقىلداقتىق كورسەتپەي، مەنىڭ وسىناۋ كۇماندى سوزىمە ساياسي باعا بەرۋ كەرەكتىگىن ءسوزىنىڭ سوڭىندا شەگەلەي كەتتى. قاتارداعى جاۋاپتى قىزمەتكەر زۋبچەنكو كوممۋنيستەردى مەنىڭ سوزىمنەن «باتىل تۇردە ىرگەنى اۋلاق سالۋعا» شاقىردى. ءبولىم مەڭگەرۋشىسى جاباعينا دا ءوزىنىڭ سول كۇندەرى الدەبىر وبلىس ورتالىعىندا قايداعى ءبىر ءشىپ-شيكى بالالار­دىڭ كوشەگە شىعىپ كوتەرىلگەنىنە تويتارىس بەرۋگە قاتىسقا­نىن ايان ەتىپ، الگى بەلسەندى ارىپتەستەرى نوبايلاعان توڭىرەكتە ۇرانداتتى.

وبالى نەشىك، جينالىس سوڭىندا بايانداماشى، جوعارعى كەڭەس تورالقا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى چەرنىشەۆ مەنىڭ سوزىمە توقتالىپ، ءبىراز كەمشىلىكتى ورىندى اشقانىمدى مويىندادى. باسشىمىزدىڭ ونداي ساليقالى تالداماسى، الاي­دا، ساياسي بەلسەندىلىكتەرى ويدا جوقتا كەرەمەت سەرگي ورلەپ كەتكەن قىزمەتتەستەرىمە اسا اسەر ەتپەدى. ولار مەنىڭ قولىم­نان ءسوزىمنىڭ جازباشا ءماتىنىن «قىراعىلىقپەن» قاعىپ الدى دا، ماشينكاعا باستىرىپ كوبەيتىپ، ءتيىستى ورىندارعا جونەل­تىپ جاتتى» (بەيبىت قويشىباەۆ «رۋح – ساراي» V-ءشى كىتابى. الماتى، 1912 جىل. 503–504-بەتتەر).

«قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى». ءيا، بۇل جينالىس ادەتتەگىدەي باس شۇلعۋمەن وتكەن جوق. قويشىباەۆتىڭ ءسوزى ارقالارىنان قامشىمەن وسىپ جىبەرگەندەي اسەر ەتتى. وعان سول كەزدەگى ەل ىشىندەگى احۋال دا سەبەپشى بولدى. «جەلتوقسان وقيعاسىن ۇيىمداستىرعان كىمدەر؟» وداقتىق پەن رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرى مەن ىشكى ىستەر بولىمدەرىنىڭ تىڭشىلارى جارىق كۇندە قولدارىنا شام الىپ، بارلىق وقۋ ورىندارى مەن مەكەمەلەردى تىمىسكىلەپ، قىلمىسكەرلەردى ىزدەستىرىپ جاتتى. ال قويشىباەۆتىڭ ساياسي جيىندا ايتقان مىنا سوزدەرىنىڭ توركىنى قايدا؟ قالاي كۇدىك تۋدىرماسىن! سىرتتان ىزدەگەن قاۋىپتى جاۋ ءوز ىشتەرىندە جۇرگەندەي كورىندى ەمەس پە. ونىڭ ۇستىنە ول شەرۋگە شىققان جاستاردىڭ ءىسىن اڭعالدىققا بالاپ، بولعان كەلەڭسىزدىككە ءوزىن جانە اپپاراتتاعى وزگە دە كوممۋنيستەردى قوسا كىنالاپ وتىر­سا، قالاي شىمبايلارىنا باتپاسىن. جينالىستىڭ سوڭىندا دۋناەۆ تاعى دا مىنبەرگە كوتەرىلىپ، قىزىل ءتىلىن بەزەپ ءسوي­لەدى. «بۇل قالاي، – دەدى ول قاپالانىپ. – كوممۋنيستەردىڭ قى­راعىلىقتى جوعالتقانى قالاي؟ ويلاساڭىزدارشى، قويشى­باەۆ تۇك تە مويىنداعان جوق. ەشبىر وپىنعانى سەزىلمەيدى. ول وتكەن جينالىستا جايىپ سالعان پوزيتسياسىندا قالىپ تۇر عوي. مەن وتكەن جولى ۇسىندىم، ءمان بەرمەدىڭىزدەر، قازىر دە ايتامىن – ءبىز پارتيا كوميتەتتەرى الدىندا ۇياتتى بولىپ قال­ماۋعا ءتيىسپىز! قويشىباەۆتىڭ ءسوزىن ارنايى كوميسسيا قۇرىپ تەكسەرەيىك تە، ءىسىن جەكە قارايىق».

العاشقىدا رايدان قايتىپ قالعان كەيبىرەۋلەر دۋناەۆتىڭ وسى سوزىنەن كەيىن قايتا باس كوتەرىپ، قويشىباەۆقا كۇمان تۋعىزا باستادى. سولاي دۋناەۆتىڭ ءسوزىن قولداۋشىلار سانى ارتىپ، ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. ونى دۋناەۆتىڭ ءوزى باسقا­راتىن بولدى. قويشىباەۆتىڭ كوبەيتىلگەن ءسوزىن الماتى قا­لاسى مەن وبلىسىنىڭ پارتيا كوميتەتتەرىنە تاراتقان. الما­تى وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى مارات ءساميۇلى مەڭدىباەۆ تورالقانىڭ توراعاسى مۇقاشەۆقا تەلەفون شالىپ: «مىنا قويشىباەۆ دەگەن قايدان شىققان پەرى؟ جينالىستا رەۆو­ليۋتسيالىق ءسوز ايتىپتى عوي»، – دەپ، جادىگويلەنىپ كەڭك-كەڭك كۇلسە كەرەك. ونىڭ استارىندا «سازايىن تارتقىزعان ءجون» دەگەندەي ەمەۋرىن جاتقانىن كىم بىلمەيدى. تورالقا حاتشى­سى زاۋرە قادىروۆا العاشقىدا ونىڭ ءۋاجىن وڭ قۇلاعىمەن تىڭداعانداي بولىپ، ارتىنشا مۇلدە ۇمىتىپ كەتكەندەي تەرىس اينالىپ شىعا كەلدى. مانساپ قۋعان جان مۇنداي شۋلى ىسكە قايدان ارالاسا قويسىن. كوپ ۇزاماي وبكوم حاتشىسى قىزمەتىنە جوعارىلاتىلدى. ماسكەۋدەن كەلگەن ەميسسارلار دا ونىڭ سونداعى سوزىنەن قۇلاعدار ەكەن. «قويشىباەۆقا وكىمەت باسىنداعىلار قانداي جازا قولدانادى؟ ءىسىن تەرگەۋ ورىندا­رىنا بەرە مە؟» دەپ قاپىسىن اڭدىپ ءجۇرىپتى. كوميسسيا ءۇش اپتا بويى «قويشىباەۆتىڭ ىسىمەن» جۇمىس ىستەدى.

1986 جىلدىڭ 31 قاڭتارىندا اپپاراتتىڭ پارتبيۋرو ءماجىلىسى شاقىرىلىپ، «قويشىباەۆتىڭ ءىسى» جەكە قارالدى.

بۇل جولى بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ ءبارى قويشىباەۆتى ءبىراۋىزدان قارالاپ، كوپە-كورىنەۋ «قىرىق كىسى ءبىر جاق، قىڭىر كىسى ءبىر جاقتىڭ» كەرىن كەلتىردى. ولار اقتى قارا ەتىپ شىعارۋعا تىرىستى. ونىڭ 25 جەلتوقسانداعى شىن كوڭىلمەن ايتقان كوممۋنيستىك ءسوزىن، ۇسىنىستارىن ارنايى قۇرىلعان كوميس­سيا ۇلتشىلدىق تۇرعىدا ايىپتاپ، پارتبيۋروعا «1986 جىلعى 17–18 جەلتوقساندا الماتىدا بولعان وقيعالار سەبەبىن بۇر­مالاعانى، ولاردىڭ سالدارلارى ءۇشىن كىنانى پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرلەرىنە اۋدارۋعا ارەكەتتەنگەنى ءۇشىن ەسەپ كارتوچكا­سىنا جازىلاتىن قاتاڭ سوگىس جاريالانسىن» دەگەن ءوز ۇسىنى­سىن جاساعان. سولاي بار كىنانى وزىنە ارتىپ، تاعدىرىن تىعى­رىققا تىرەدى. ول جانىن كۇيدىرىپ جىبەرەتىن وتقا تۇسكەنىن سوندا عانا انىق سەزىندى. اينالاسىنان قولداۋشى دا، قورعاۋشى دا تابىلمادى. ءبارى ودان وزدەرىن اۋلاق ۇستادى. تاعدىر­دىڭ باسقا سالعانى وسى شىعار دەپ بوساڭدىق تانىتسا، ارعى جاعى نەمەن بىتەرىن ءىشى سەزدى. ءبىر-اق جول بار. كەۋدەدەن جان شىققانشا ءوزىنىڭ ادىلدىگى ءۇشىن كۇرەسۋ. ول بۇل ىستە اپپارات­تىڭ پارتبيۋرو حاتشىسى بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ ماسەلەسىن قاي­تا قاراتىپ، ادىلدىككە جول اشاتىنىنا ءۇمىت ارتىپ، ارنايى حات جازدى. قويشىباەۆ ءوزىنىڭ ءسوزىن شىنايى ينتەرناتسيونال­دىق تۇرعىدا ايتىلعانىن دالەلدەۋ ءۇشىن كۇرەس جولىنا تابان تىرەدى. ەندى سول حاتتى تالقىعا سالايىق:

«قازاق كسر جوعارعى كەڭەس تورالقاسىنىڭ پارتبيۋرو حات­شىسى جولداس م.ف. بابۋشكينگە سوكپ مۇشەسى ب.و. قويشى­باەۆتان.

مەن بۇگىن مەنىڭ «جەكە ءىسىمىنىڭ» ماتەريالدارىمەن تانى­سىپ شىقتىم.

مەنىڭ ءىسىمدى مۇقيات تەكسەرۋ ءۇشىن قۇرىلعان پارتبيۋرو كو­ميسسياسى بۇل ماسەلەگە مەنىڭ دۇنيەتانىمىمدى، يدەيالىق سەنىمىمدى قارالاۋعا جاساندى تۇردە ءبارىن بۇرا تارتا وتى­رىپ، بىرجاقتى كەلدى دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل رەتتە كوميسسيا ءوزى قولايلى كورگەن فاكتىلەردى تۇپماتىننەن جۇلىپ الىپ، مەنىڭ ءسوزىمنىڭ نەگىزگى ويىنا ەش قاتىسى جوق ءوز ۇيعارىمى استىنا قاساقانا ورنالاستىردى. كوميسسيانىڭ بىرجاقتى قۇمارلىعى مەنىڭ سوزىمدە جوق «شارالاردى ايىپتاۋ» جانە «تالاپ ەتۋ» دەگەن تىركەستەردى ويدان شىعارىپ قوسۋعا دەيىن باردى.

كوميسسيا مەنى «وسى وقيعالار ءۇشىن نەگىزگى كىنانى دەماگو­گيالىق پايىمداۋلارى ارقىلى پارتيا جانە سوۆەت ورگاندا­رىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە ارتۋعا تىرىستى» دەپ جازادى. مەن ەرەسەك ۇرپاقتىڭ، پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ كىنالىلىگى تۋرالى ايتتىم، ولاردىڭ ىشىنە ءوزىمدى دە جاتقىزدىم. سول وقيعالاردى ماردامسۋ، ويىنا كەلگەندى ىستەۋ، ءىستىڭ ناقتى احۋالىن اسىرەلەپ كورسەتۋگە تىرىسۋ، يدەولوگيالىق، ناسيحات­تىق جۇمىستىڭ ومىردەن اجىراپ قالۋى جانە «جايباراقات­تىق» جىلداردا ءبىزدىڭ ناقتى جاعدايدى سەزىنۋ قاسيەتىمىزدىڭ سولعىندانۋى بىرتىندەپ «دايىندادى»، كۇرت بەتبۇرىستان كەيىن دە ينتەرناتسيونالدىق جۇمىستى جۇرگىزۋگە تەز يكەم­دەلتپەدى (مەنىڭ جەكە ءىسىمنىڭ 9-شى بەتى). بۇل ويلار الماتى وقيعالارىنا قاتىستى بارلىق قۇجاتتاردا، ەسەپتەردە بار، دە­مەك، مەن ءوز ادرەسىمە ايتىلعان دەماگوگياعا سالىندى دەگەن ايىپتاۋدى قابىلداي المايمىن...»

كوميسسيا سول كەزدەگى وزدەرىنە وڭتايلى مۇمكىندىكتى پاي­دالانىپ، قويشىباەۆتىڭ ماسەلەسىن بىرجاقتى قاراپ، بەلدەن باسقان. ول قانداي مۇمكىندىك؟ كولبين باستاعان بيلىكتىڭ، ونىڭ جاندايشاپتارىنىڭ جۇرتتى جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى كوزقاراسىن وزگەرتۋى. ينتەرناتسيوناليزمنىڭ ءسوز جۇزىندە ەكەنىن اشىپ ايتىپ، جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتارىن­دا ءوزى دە بار پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ تىكەلەي كىنالى ەكەنىن كورسەتىپ، وزىنە تاڭىلعان «دەماگوگياعا سالىندى» دە­گەن ايىپپەن كەلىسپەيتىنىن جەتكىزگەن. ءيا، شىندىق كىمدەرگە جاعادى، كىمدەرگە جاقپايدى. ال ونى بەت-جۇزگە قاراماي اي­تىپ وتىرعان ادام بيلىك ءۇشىن كىسىكيىكتەن بەتەر كەسىر كورىنەدى.

«كوميسسيا: «ونىڭ سوزىندە پارتيا اۋكومدارىنىڭ كەيبىر باسشىلارى قازاقستان كپ وك پلەنۋمىنىڭ شەشىمدەرىن تۇسىندىرۋدە «زۇلىم» تاسىلدەرگە باردى دەگەن تۇجىرىم بار»، – دەپ جازادى. مەن شىنىندا دا پارتيا اۋكومى حاتشىسىنىڭ تۇسىندىرمەسىنىڭ قارابايىرلىعى جايىندا ايتتىم (جەكە ءىسىم، 10-بەت). ادرەسسىز ايتتىم، ونىم جوعارعى كەڭەس تورالقاسى­نىڭ توراعاسى مەن سوۆەت اۋكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىندا بولعان اڭگىمەلەردە تۇسىنبەۋشىلىك تۋعىزدى. سوندىقتان ەكىنشى پارتجينالىستا مەن وسى اقپارات شىققان بۇلاقتىڭ كوزىن اشتىم. بۇل كوميسسيا ايتقانداي – اقتالۋىما ارەكەتتەنۋىم ەمەس، مەنىڭ قاتەلىكتەرىمنىڭ سەبەپتەرى تۋرالى جينالىسقا تۇسىنىكتەمە بەرۋىم ەدى. اۋكوم حاتشىسىنىڭ ايتقاندارىن بىزگە جولداس شۋلگانىڭ جەتكىزگەنى، وعان مەنىڭ قاتاڭ پايىم، ەموتسيا، اشۋ بىلدىرگەنىمدى ءۇش جولداس راستاعان (جەكە ىسىمدە­گى 15,16, 22, 23, 25-ءشى بەتتەر), سولارعا قاراماستان كوميسسيا شىندىققا سايكەس كەلمەيتىن كەرى قورىتىندى جاساپتى، مەن مۇنىمەن كەلىسپەيمىن...».

«بۇرا تارتقان ءسوز جامان». قويشىباەۆتىڭ سوزىندە اۋداندىق پارتيا اۋكومى حاتشىسىنىڭ شۋلگادان ەستىگەن ءسوزىن قارابايىرعا بالاپ سىناعانى بولماسا، ونى كوميسسيا كورسەت­كەندەي «زۇلىمدىق» دەمەگەنى انىق. كوميسسيا قاساقانا جا­زانى اۋىرلاتۋ ءۇشىن ونىڭ سول ءسوزىنىڭ ءوڭىن ورەسكەل تۇردە سو­لاي بۇرىپ كورسەتكەن. ايتقانى قىلمىسقا قاراي تارتىپ، جوق جەردەن كىنا ارتىپ، جانىن جەپ وتىرسا، قويشىباەۆ ونىمەن قالاي كەلىسسىن.

«كوميسسيا مەنىڭ سوزىمدە: «وتكەندە قۇددى بيلىك ورگاندا­رى تاراپىنان اسىرا سىلتەۋلەر جاساۋ سالدارىنان جەرگىلىكتى ۇلت ادامدارىنىڭ جاپپاي قىرىلۋى ورىن العان دەلىنەتىن ويدان شىعارۋلارعا جول بەرىلگەن»، ونىسى «بولعان وقيعا­لاردى اقتاۋعا تىرىسۋدىڭ تاپ ءوزى بولىپ تابىلادى»، – دەپ جازادى...»

قويشىباەۆ بۇرىن مۇراعاتتاردا قۇپيا ساقتالعان، اقپا­رات قۇرالدارىندا جازىلماعان، تەك كەيبىر كەكسە تاريحشىلار عانا بىلەتىن الاپات اشتىق جىلدارىندا كەڭەستەر وداعى باس­شىلارىنىڭ تاراپىنان اسىرا سىلتەۋدىڭ سالدارىنان ورنى تولماس زوبالاڭعا ۇرىندىرعان قاتەلىكتى العاش رەت القالى سا­ياسي جينالىستا اشىپ ايتتى. قىسقاسى، جابىق تاقىرىپتىڭ قاقپاعىن اشتى. كوميسسيا مۇشەلەرى ونىڭ سول ءسوزىن «پار­تياعا تاڭعان جالا» دەي كەلىپ، ول جەلتوقسان وقيعاسىن اقتاۋ ءۇشىن تىرىسىپ وتىر دەگەن تۇجىرىم جاساعان. سولاي وزىنە قارسى ايىپ رەتىندە قولدانسا، امال نەشىك. تاريح عىلىمدا­رىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تالاس وماربەكوۆ 2012 جىلى 14 جەلتوقساندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «1929–31 جىلى ۇجىمداستىرۋ جىلدارى بولعان كوتەرىلىستەر تاريحىن، سەبەبىن، ماقساتىن جەلتوقسانعا قاتىسقان جاس ۇر­پاق بىلگەن جوق. ءبىلۋى مۇمكىن دە ەمەس ەدى. بۇل كوتەرىلىستەردى تاريحشىلاردىڭ ءوزى تەك 1991 جىلعى تاۋەلسىزدىك جىلدا­رىنان كەيىن زەرتتەۋگە مۇمكىنشىلىك الدى. ولاردىڭ ماتەريالدارى قر پرەزيدەنتى مۇراعاتىنىڭ قۇپيا قورلارىندا عانا ساقتالعان بولاتىن»، – دەگەن.

«كوميسسيا تاققان «ويدان شىعارۋ» جۇلىپ الىنىپ، ءمۇل­دەم قاراما-قارسى پايىمداۋعا جاپسىرىلعان دەربەس ماعىنا­لىق سالماعى بار ابزاتس مىنانداي: «ەشكىم دە، ەش ۋاقىتتا قازاق جانە ورىس حالىقتارىنىڭ دوستىعىن، قازاق حالقىنىڭ لەنين پارتياسىنا دەگەن سەنىمدىلىگى مەن سۇيىسپەنشىلىگىن جويا المايدى. ۇلت كورگەن كوپتەگەن قيىنشىلىقتارعا توزە وتىرىپ، ادامداردىڭ قولى سوعان جەتتى، عاسىرلار بويى دوستىقتىڭ دىڭگەگىن قالادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەرىندە كورىنىس تاپقان قازاق حالقىنىڭ جالپىعا ءمالىم ينتەرناتسيونالدىق اكتىسى تۋرالى ايتپاي-اق قويايىن. تەك كوپشىلىككە ءمالىم ەمەس مىنا ءبىر فاكتىنى عانا ەسكە سالعىم كەلەدى: قازاقستاندا كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزىندە پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ اسىرا سىلتەۋلەرى ناتيجەسىندە قازاق حالقى ەكى ميلليونداي ادامنان ايىرىلعان، ءتىپتى سونىڭ وزىندە دە پارتياعا دەگەن، ورىس حالقىنا دەگەن سەنىمىن جوعالتپاعان ەدى. دەمەك، ءبىز بۇل سەنىم مەن سۇيىسپەنشىلىكتى قاستەرلەپ، باعا­لاۋعا ءتيىسپىز. ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاعىمىزدىڭ اكەلەرىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق داستۇرلەرىنە ادال بوپ، شىن مانىندەگى ينتەر­ناتسيوناليست بولىپ ءوسۋ ءۇشىن بارلىعىن ىستەۋىمىز كەرەك، بۇل ءبىزدىڭ بورىشىمىز» (جەكە ءىستىڭ 11-ءشى بەتى). دەرەكتى ءساتسىز الىنعان دەسە دە، ونىڭ مۇندا ابزاتستىڭ باستى جانە جالعىز دارا يدەياسىن دۇرىس تولىقتىرىپ تۇرعانىن جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس. ال «اسىرا سىلتەۋدى ويدان شىعارۋ» تۋرالى ايتساق، كوميسسياعا تىم بولماسا ءوزىن وسىندا «كىشى وكتيابر» جاساپ ءجۇرمىن دەپ ەسەپتەگەن ف.ي. گولوششەكين ءومىربايانىنىڭ قازاقستاندىق كەزەڭىن ءبىلۋ جەتكىلىكتى بولار ەدى. دەمەك، وسى جاعدايدا دا كوميسسيا ويدان شىعارىپ وتىر، مەن، ارينە، وعان قارسىمىن، ءوز كەلىسپەۋشىلىگىمدى بىلدىرەمىن...»

شىندىق ولمەيدى. ونىڭ ايتىلاتىن، جۇرتقا جاريا ەتەتىن كەزى، ۋاقىتى بولادى. سول كەزگە دەيىن مەملەكەتتىك قۇپيا رەتىندە ساقتالعان زوبالاڭ جىلدار قاسىرەتىن ۋاقىتىنان بۇرىن قويشىباەۆ وسىلاي العاشقى بولىپ اۋىزعا الدى. ال زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ارىقباي اعىباەۆ «الماتى، 1986. جەلتوقسان» اتتى جيناقتىڭ 7-ءشى تومىن­داعى «جەلتوقسان – ۇلتتىق رۋحتى اسقاقتاتتى» اتتى ماقا­لاسىندا: «...1920 جىلى قازاق اۆتونومياسى رەسپۋبليكاسىن قۇرعان كەزدە ءوز ەلىندە 65 پايىزدى قۇراعان، ال 1962 جىلى بۇل كورسەتكىش 20 پايىزعا كەمىگەن، جاپپاي كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزەڭىندە ەكى جىلدىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ 52 پايىزعا، ياعني 2 ميلليون 200 مىڭى اشارشىلىقتان، جاپپاي ەپيدەميادان قىرىلدى. ال 15 پايىزى رەسپۋبليكادان تىسقارى جەرلەرگە ماڭگىلىككە جەر اۋىپ كەتتى. بۇل قازاقستانداعى «گولوششەكين­دىك گەنوتسيد» كەزەڭى ەدى. قازاقتار يندۋستراليزاتسيا كەزەڭىندە ءماجبۇرلى تۇردە ەڭبەك ارمياسى قاتارىنا الىندى. باي-كۋلاك­تار رەتىندە سىبىرگە جەر اۋدارىلدى»، – دەپ جازدى (189-بەت).

جالعاسى بار...

كولباي ادىربەكۇلى

Abai.kz