م.اۋەزوۆ  اتىنداعى قازاق  مەملەكەتتىك اكادەميالىق  دراما  تەاترىنىڭ  ءارتىسى كۇنسۇلۋ  تۇرعىنبەكقىزىنىڭ بالالىق شاعى تۋرالى سىر سۇحبات

م.اۋەزوۆ  اتىنداعى قازاق  مەملەكەتتىك اكادەميالىق  دراما  تەاترىنىڭ  ءارتىسى كۇنسۇلۋ  تۇرعىنبەكقىزىنىڭ بالالىق شاعى تۋرالى سىر سۇحبات

بالا قوراز ءبىز ەدىك...

بالا كەزدە بۇزىقتىڭ بۇزىعى بولدىم. قىزىقتىڭ كوكەسى بىزدە بولدى. قاراشا ءۇيدىڭ ون ەكى بالاسىنىڭ كەنجەسىمىن. اكە-شەشەمنىڭ اسىعا كۇتكەن بالالارىنىڭ ءبىرىمىن. ويىن بالاسى رەتىندە كوشەدەن شىقپايتىنمىن. قىزدارمەن ەمەس، ەر بالالارمەن ويناپ، سولاردىڭ قاسىنان كوپ تابىلاتىنمىن. 
ون ەكى جاسىمدا اكەم ومىردەن ءوتتى. اكەمنىڭ كوزى تىرىسىندە بالالىعىم بال تاتىدى. اكەم و دۇنيەگە سول بالالىق بال كۇنىمنىڭ ءبارىن كوشىرىپ اكەتكەندەي بولدى. ون ەكى جاسىمدا بىردەن ەسەيدىم. قىز ەكەنىمدى سەزىندىم. قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەر كوپ بولدى. كومبەسى كورىنبەي، كوكجيەگى جەتكىزبەي بارا جاتقان كەزەڭدى ەسىمە الۋ وزىمە دە شامالى اۋىر­لاۋ. سوندا دا ىشكى سىرىممەن بولىسەيىن...
مەنىڭ اكەم بريگادير بولدى. جۇمىستان كەلگەن سوڭ جۋىنىپ-شايىنىپ، كاستوم-شالبارىن كيىپ، ءيىسسۋىن سەبىنىپ، اۋىلناي ىسپەتتى اۋىلدى ارالاپ شىعاتىن. انام ساۋىنشى بولعان. ساۋىنشى بولسا دا، كوپ ىزدەنەتىن ءبىلىمدى، پاراساتتى ادام ەدى. مەنىڭ مامام سونىمەن قاتار دەپۋتات بولعان. بارلىق ىسكە ۇلگەرىپ، بالانى دا باعىپ، شەنەۋنىك تە بولىپ ءبارىمىزدى جەتكىزدى عوي. 
ەتجەڭدى بالا بولدىم. اۋىلدىڭ بالالارىن ۇرىپ تاستايتىنمىن. «ويباۋ، اناۋ تۇرعىنبەكتىڭ بۇزىعى قىردى ەلدى، قىردى!» دەپ كورشى-قولاڭ، اۋىلداس بايبالام سالىپ اۋرە. اكەم وتە ءمارت، پاراساتتى ازامات بولعان سوڭ، ءجاي عانا كۇلىپ قويا سالاتىن: «بۇل ەندى وسىنداي بولدى»، - دەپ. كەشكە قاراي اۋىلدىڭ ادامدارى بالالارىنىڭ شاعىمىن ايتىپ ەسىكتىڭ الدىنا جينالىپ قالادى. انام بولسا، ەتىن اسىپ، داستارقانىن جايىپ قويادى. ۇرسۋعا كەلگەن اتا-انالار ءتاتتى تاعامنان اۋىز ءتيىپ، مەنىڭ «كونتسەرتىمدى» تاماشالاپ، اقىرىندا ۇرسۋ، ويبايلاۋ جوق، قىران-توپان كۇلكىمەن تاراساتىن. مىڭ جىلقى سۋارىلعاندا لايلانبايتىن كوز ءبىر تەنتەك بالانىڭ ىم ەتكەنىنەن بۇلىنە قويماس. وزىمشە اقىن ەدىم. ءبىر-ەكى ولەڭىمدى وقىپ، ءانىمدى ايتىپ، وزدەرىنىڭ شلياپىلەرىن كەرى اينالدىرىپ قايتاراتىنمىن. قوزعالماي وتىرىپ السا، «بالالاردىڭ ۇيقىسى كەلدى» دەپ شاپشاڭىراق قايتۋلارىنا  «سەپتەسەتىنمىن» (كۇلىپ). 
اكەمنىڭ «كوك وگىز» دەگەن تراكتورى بولاتىن. سول «كوك وگىزگە» ءمىنىپ الىپ، كۇندە تاڭعى ساعات التىدا ازانعى شىقپەن (پەتروپاۆلدا قارا سۋىقتىڭ قانداي ەكەنىن بىلەسىز بە؟! وڭمەنىڭىزدەن ءوتىپ، ساي-سۇيەگىڭىزدى سىرقىراتادى) اكەم ەكەۋمىز ەگىننىڭ باسىنا جول تارتامىز. ونىڭ دارىلداعان داۋسى قالىڭ ۇيقىداعى بۇكىل اۋىلدى وياتادى. تۇرعىندار: «ءانى، تۇرعىنبەكتىڭ تراكتورى  كەتتى»، - دەسەدى ۇيقىلى-وياۋ. توساپتىڭ قالبىرىنا ءوزىمىزدىڭ تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسىن ءپىسىرىپ، وراپ سالادى. مامام باقشاداعى قيار ء(بىز جاقتا - وگۋرششيك دەيدى), قىزاناعىن سومكەگە جاقسىلاپ سالادى. ول كەزدە شۇجىق (كولباسا) دەگەن تاپشى ەدى عوي، بىراق، مامام سونى اكەمە تاۋىپ قوياتىن. سوسىن سارىمايدى ىستىق نانعا جاعىپ جىبەرىپ، ىستىق ءشايدى ۇرتتاپ وتىرعان مەن ءۇشىن ءبىر عانيبەت ەدى. قاراپ تۇرسام، سول اس،  سول ءشاي ۇيدە دە بار. بىراق، ەگىس دالاسىنىڭ باسىنا بارىپ، 5-6 مەحانيزاتوردىڭ قاسىندا وتىرىپ ىشكەنگە جەتپەيدى. اكەمنىڭ پومازي كويلەكتەرىنىڭ ءبىرىن كيىپ الامىن. ونىڭ ۇزىن جەڭىن ءتۇرىپ-ءتۇرىپ الامىن. سوسىن اكەمنىڭ تىزەسى شىعىپ كەتكەن تريكوسىنىڭ بالاعىن قايىرىپ-قايىرىپ كيەمىن. اياعىمدا كەبىس. قازىرگى تۇرىمە مۇلدە ۇقسامايدى. ەركەكشورا قىز بولدىم. ەگىستىڭ باسىنا بارىپ الىپ، اڭگىمەنىڭ تيەگىن اعىتامىن وزىمشە: «پالەنشەنىڭ بالاسىن جىلاتىپ قويىپ ەدىم. ول توبەلەسە المايدى ەكەن»، - دەپ داڭدايسيتىنىمدى ايتساڭىزشى...  ءونىمسىز توبەلەسكە ۇمتىلا بەرەتىن بالا قوراز ءبىز ەدىك. دەگەنمەن بالالاردىڭ باسىن جاردىم، بىراق مۇرنىن سىندىرمادىم ەندى. قۇبىرعا  باسىن ءبىر ۇرساڭ، جارىلا سالادى. قولىن قاتتى قايىرىپ جىبەرۋ، اياعىنىڭ ەتىن سىلىپ جىبەرۋ دەگەندەر مەن ءۇشىن اسا قيىندىق تۋدىرمايتىن. وتە وجەت بولدىم. ايىرساداقتى (روگاتكا) مىقتى اتاتىن ەدىم. 

«سۇندەتتەلگەن» قىزبىن

مەن، نەگىزى، «سۇندەتتەلگەن» قىزبىن. ەڭ ۇلكەن اپكەمنىڭ تۇڭعىش ۇلى جانە مەنىڭ ارامىز نەبارى التى-اق اي. تۇڭعىش نەمەرە دۇنيەگە كەلگەندە ءبارى ادىرا قالادى ەمەس پە؟! شەشەم سول كەزدە نەمەرەسىن باۋىرىنا باسقان. ءسويتىپ، مەن ۋىزعا جارىماعانمىن.  سۋعا پەچەنەنى مالىپ-مالىپ اۋزىما سالىپ قويادى ەكەن. بار ءسۇتتى تەتەلەس جيەنىم ىشەدى. ەتجەڭدى بولعانىم سودان شىعار دەپ ويلايمىن. سول جيەنىممەن اسىر سالىپ وينايمىن. ءبىر كۇنى باۋىرىمدى سۇندەتتەپ قويىپتى. 
- مىناۋ نەمەنە؟! سەندەر مەن جوقتا سۇندەتتەپ قويىپسىڭدار عوي. كورسەتەمىن مەن سەندەرگە! - دەپ قيىن قىلدىم. «تۇر، ە!» دەپ جيەنىمدى ءبىر ۇرامىن. ول ويبايلاي الا جونەلەدى.
-  مىناۋ نەگە قىڭسىلاپ جاتىر؟ - دەيمىن تۇك بولماعانداي. ۇيدەگىلەر: 
- ول ەندى مۇسىلمان بولدى، - دەپ تۇسىندىرگەن بولادى. سوسىن وعان ءبارى اقشا اكەلەدى. قۋ اقشانى كوزىم كورگەن سوڭ، تىنىش وتىرايىن با: 
- سەندەر ونى سۇندەتتەيسىڭدەر دە، مەنى سۇندەتتەمەيسىڭدەر. مەنى جاقسى كورمەيسىڭدەر! - دەپ باستارىنا اڭگىر-تاياق ويناتامىن. بولماي بارا جاتقان سوڭ، ۇيدەگىلەر كەرەۋەتكە بايلاپ جاتقىزىپ، «مىنە، ەندى سەن دە سۇندەتتەلدىڭ» دەپ الدارقاتادى. مەن ءوزىمنىڭ دە كوپ اقشاعا قارىق بولاتىنىما ءمازبىن. ونىمەن قويماي، جيەنىمدى ءبىر ۇرىپ، قىڭسىلاپ ارى قاراپ جاتقاندا، بار تيىن-تەبەنىن سىپىرىپ، دۇكەنگە قاراي جۇگىرەمىن. ليمونادىمدى ءىشىپ الىپ، ماسايراپ جاتامىن سوسىن. ول كەزدە اۋىلدىڭ ىشىندە «ءاي، تۇرعىنبەكتىڭ انا سۇندەتتەلگەن قىزى شە؟!» - دەگەن اڭگىمە تاراپ كەتكەن. 

ۇستازىمنىڭ اتى - ايۋ

وبلىستىق كوپبالالى نەمەسە  جاعدايى تومەن وتباسىدان شىققان بالالارعا ارنالعان قازاق ينتەرناتىندا  جاتىپ وقىدىم. اكەم قايتقان سوڭ، انامنىڭ ءبارىمىزدى بىردەي جەتكىزەتىن شاماسى بولمادى. ينتەرناتتىڭ تەرەزەلەرىنىڭ الدى  كەڭ بولادى عوي. سول تەرەزەگە شىعىپ الىپ، قيالي اندەردى كوپ ايتاتىن ەدىم. الماتى جايلى، اسىرەسە. ارۋ الماتى تۋرالى ءتۇننىڭ ورتاسىنا دەيىن «الماتى قالاسىن تاۋىپ الدىم، ونى قۇشاقتادىم، ونىڭ ايى دا، كۇنى دە باسقاشا بولادى، اعاشى دا وزگەشە» دەپ «ساندىراقتاپ» شىعادى ەكەنمىن. قازىر قاراپ وتىرسام، بولاشاق ومىرىمە سىلتەمەنى سول كەزدە-اق جاساعان ەكەنمىن. 
قازىر مەن ىسكە دە شەبەرمىن. ءبىر ەمەس، بىرنەشە وتباسىنىڭ كەلىندەرىنىڭ قولىنا وقتاۋىن ۇستاتىپ جىبەرەتىندەي دارەجەدەمىن، اللاعا شۇكىر. بىراق بالا كۇنىمدە ونى ەشكىم ۇيرەتكەن ەمەس. ەركە بولعان سوڭ، انام دا «ەركىمە» جىبەرگەن بولۋى كەرەك. ەسكى ۇيدەگى اسحانانىڭ ەسىگىنىڭ  ۇلكەن تەسىگىنەن سىعالاپ تۇراتىنمىن. ول الەم ماعان اسا بەيتانىس ءارى قىزىق. جالپى، بالا بىرنارسەگە زارىعىپ وسسە، ءوسىپ، ءوزى ۇيرەنبەيىنشە،  تىنشىمايدى ەكەن. قازىر اناما العىسىم كوپ. ويتكەنى، ونىڭ ءبارىن ءوزىم ۇيرەنىپ الدىم. 
ينتەرناتتا جاتقاندا اتا-اناڭدى جىلىنا ەكى-اق رەت كورەسىڭ. اسحانادا تەتيا گاليا، كۇلكاش تاتە دەگەن كىسىلەر بولاتىن ەدى. 
- مەن بۇگىن پىسكەن جۇمىرتقا جەمەي-اق قويايىن، ءسىز ونى ساقتاپ قويىڭىزشى، اپتانىڭ سوڭىندا الامىن، - دەيمىن. 
- سەن ونى قايتپەكسىڭ؟ - دەيدى تاماق پىسىرەتىن ايەلدەر. 
- تورت ءپىسىرىپ ۇيرەنگىم كەلەدى، - دەيمىن بۇرتيىپ.
- سەن - ءالى كىشكەنتايسىڭ عوي. 
اقىرى سول ەكى جۇمىرتقانى اپتانىڭ سوڭىندا الامىن. سوسىن ارقايسىمىزعا 200 گر سارىماي بەرەدى. ونى دا:
- مەن مىناعان قاسىعىمدى تيگىزبەدىم. ءبىر اپتا ماي جەمەيمىن. قويىپ قوياسىز با، ا؟! - دەپ قيىلامىن. ودان كەيىن شەكەر سۇرادىم.  باسىندا ايتقانىمدى ىستەي بەرمەيتىن، قالاعانىمدى بەرمەيتىن. كەيىننەن ۇيرەنگىم كەلەتىنىن، تالپىنىسىمدى باعالادى ما، سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى ەشكىم الىپ كەتپەگەن كەزدە اسحانادان تابىلاتىنمىن. سولار نە پىسىرسە، وزىمشە قولعاناتتىققا جاراۋعا تىرىسىپ جۇرەمىن. قازىر سونىڭ جەمىسى عوي. ۇيىمە كەلگەن قوناقتى تەك ءوزىم قولدان پىسىرگەن تاعامدارمەن كۇتەمىن. سىرتتان ساتىپ المايمىن. ءتىپتى كامپيتتى دە قولدان جاساپ جىبەرەتىن اداممىن. 
ۇستازىممەن ءالى كۇنگە توننىڭ ىشكى باۋىنداي ارالاسىپ تۇرامىز. ءوزىنىڭ جالعىز  قىزى بار. ونى - كىشى قونجىق دەيدى. مەن - ۇلكەن قونجىقپىن. ال ءبىز اپايىمىزدى ايۋ دەپ اتايمىز. ءوزى دەنەلى كىسى. ءدال بىزدىكىندەي ۇستاز بەن شاكىرت اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى ەشكىمنەن كورمەدىم. ەركەلىگىمدى كوتەرىپ كەلە جاتقان التىنداي ۇستازىما راحمەت. 
الدىما جان سالۋدى ۇناتپايتىن ەدىم. ءبىلىم بايگەسىنەن دە، ونەر سايى­سىنان دا تەك باس جۇلدە العانمىن. باس جۇلدەنى الماي قويۋ دەگەن - ولىممەن تەڭ ەدى. ال ەگەر ءبىرىنشى، ەكىنشى ورىندار بۇيىرىپ جاتسا، تۇراتىنمىن دا، كەتىپ قالاتىنمىن. بالا كۇنىمنەن سوزگە وتە شەبەر بولدىم. ايۋىم سولاي تاربيەلەدى. شىعارمانى كىلەڭ ءسوز مارجاندارىن تەرىپ، تىزبەكتەپ، مولدىرەتىپ جازاتىن ەدىم. ال ەگەر سىنىپتاسىمنىڭ بىرەۋى مەنەن دە جاقسى جازىپ قويسا، وقىماي وتىرا بەرەتىنمىن. ءسويتىپ، سوڭىندا ءتۇنى بويى كوز مايىن تاۋىسىپ جازعان شىعارمامدى جىرتىپ تاستايتىنمىن. كەيىننەن قاراپ وتىرسام، وتە ادەمى شىعارما بولعان ەكەن. ۇلى اباي حاقىندا، ءومىر، تابيعات تۋرالى كوپ جازاتىن ەدىم. ولەڭگە دە شورقاق ەمەسپىن. كۇنىنە 4 ولەڭ جازۋ - مەنىڭ باستى جوسپارىم بولاتىن. ءتىپتى، ەكى-اق شۋماقتان تۇرسا دا. 
عارىشكەر بولسام دەپ تە ارماندادىم. ايتسام، ەل كۇلەدى. 1993 جىلى پرەزيدەنتتىڭ شىرشاسىنا ءوزىم تىككەن كويلەكپەن باردىم. حانشايىم اتاندىم. سول كەزدە قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى توقتار اۋباكىروۆپەن كەزدەسۋ ءوتتى. 
- نە ءۇشىن عارىشكەر بولعىڭ كەلەدى؟ - دەگەندە:
- اسپانعا بارىپ، اللا تاعالانى، ول جاقتاعى تىلسىم دۇنيەنى  كورگىم كەلەدى، - دەپ جاۋاپ قاتقانمىن بالا ارمانمەن. 
گيتارانى دا، دومبىرانى دا تارتتىم. بيگە دە قاتىستىم. مەن، جالپى، دۇنيەنى تانۋدا تويىمسىز بولىپپىن. ماڭدايىما بۇيىرعانى، تەاتر ونەرى بولىپ تۇر عوي. سينتەزدىك ونەر بولعان سوڭ، بالا كەزىمنەن ۇيرەنگەنىمنىڭ ءبارى كادەگە اسىپ جاتىر.  كەندە قالىپ جاتقانى، بويىمداعى ءداستۇرلى ءان ايتۋ ونەرى. ەل بىلمەيتىن قىرىم سول. قازىر سونى دامىتسام دەپ ءجۇرمىن. 

اكەنى اڭساۋ

كىشكەنتاي كەزىمدە سۇراقتى دا قىزىق-قىزىق قوياتىن ەدىم. «سيىر نەگە اۋزىن جاۋىپ شاينامايدى؟» - دەگەن سياقتى ساۋالداردى قويىپ، ۇلكەندەردىڭ ميىن اشىتاتىنمىن. 
مامامداردىڭ ءاربىر ءىسى، ءسوزى - ونەگە. بىردە-ءبىر قايىناعاسىنىڭ نەمەسە قايىنسىڭلىسىنىڭ اتىن اتامايدى. اتتاس كىسىلەر بولسا، تاتەم اتتاس دەپ ايتىپ وتىراتىن. جاقسىلىق دەگەن قايىناعاسىن قۋاناتىن قايىناعا دەيتىن (كۇلىپ). ءبىر كۇنى ۇيگە قوناق شاقىردىق. مامام «قايىناعامدى شاقىرىپ كەلە قويشى» دەدى. كوشەنىڭ انا باسىنا بارىپ: «قايىناعا، بۇگىن ساعات 5-تە سىزدەردى ءبىزدىڭ ۇيگە قوناققا شاقىرادى»، - دەپ بار داۋسىممەن ايعايلادىم. 
ون ەكىدەن كەيىن مەنىڭ قازىرگى بولمىسىم قالىپتاستى. اكەمدى قاتتى جاقسى كورگەن بالامىن. الەمدە مەنى ەشكىم اكەمدەي جاقسى كورمەيتىن سياقتى. ءوزىمدى ءتىرى  جەتىم سياقتى سەزىندىم. ءتىپتى انام مەن باۋىرلارىم دا اكەمنىڭ ورنىن باسا المايتىنداي. كوپ جىلادىم. ءالى كۇنگە دەيىن جانىم قاتتى جابىرقاعاندا نەمەسە شەكسىز قۋانعاندا اكەمنىڭ ارۋاعىمەن سىرلاسامىن. بار نازىمدى، وكپەمدى اكەمە ايتامىن. مەن ومىردە كوپ قيىندىق كورگەن اداممىن. بويىمداعى سول بالالىق قايسارلىعىم عانا مەنى سونداي قيىنشىلىقتان الىپ شىعادى. ايتپەسە، باسپاناسىز جۇرگەن كۇندەر دە بولدى. قازىر ءتاۋبا دەيمىن.

جازىپ العان ءمولدىر كەنجەباي

«جاس قازاق» گازەتى