تۇركىلىك تاسكىتاپتار جاڭاشا «سويلەمەك»!
استانا قالاسى تۇركى الەمىنىڭ مادەني باس قالاسى بولىپ جاريالانۋ جىلىندا ۇيىمداسقان ەرەكشە عىلىمي ەكسپەديتسيا قۇرامىندا تۇركى اكادەمياسىنىڭ جاس عالىمدارىنان جاساقتالعان توپ عىلىمي ساپارعا شىعىپ كەلدى. ونىڭ قۇرامىندا قايىربەك كەمەڭگەر، ىرىسباي ءابدىجاپپاروۆ، ەرنار نەسىپباەۆتار بولدى. 2012 جىلدىڭ 11-22 شىلدە ارالىعىندا جۇرىلگەن عىلىمي ساپارجول وڭتۇستىك ءسىبىر (حاكاسيا، التاي ولكەسى،تىۆا) اۋماعىن قامتىدى.
ەكسپەديتسيا تۇركى اكادەمياسىنىڭ عىلىمي جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋ اياسىندا ۇيىمداستىرىلدى. ساپار بارىسىندا كورمەلەر وتكىزىلىپ، اكادەميانىڭ عىلىمي باسىلىمدارى تانىستىرىلدى، تۇركىتانۋشى ارىپتەستەرمەن كەزدەسۋ وتكىزىلدى، ەتنوگرافيالىق ماتەريالدار جىينالدى، ت.ب.
قازاقستاندىق عىلىمي دەلەگاتسيانى تۇركى اكادەمياسى جوباسىنا قاتىسۋشى،تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،حاقاس مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ۆيكتور ياكوۆلەۆيچ بۋتاناەۆ ەرتىپ ءجۇردى. ارىپتەستەردى اسا قىزىقتىرعان كەزدەسۋلەردىڭ ءبىرى 1877 جىلى نەگىزى قالانعان ن.م.مارتيانوۆ اتىنداعى مينۋسين وڭىرلىك ولكەتانۋ مۇراجايىندا بولدى. بۇل مۇراجاي قورىندا الەمدەگى ەڭ مول ەجەلگى تۇركىلىك جازبا ەسكەرتكىشتەرى ساقتاۋلى.
استانا قالاسى تۇركى الەمىنىڭ مادەني باس قالاسى بولىپ جاريالانۋ جىلىندا ۇيىمداسقان ەرەكشە عىلىمي ەكسپەديتسيا قۇرامىندا تۇركى اكادەمياسىنىڭ جاس عالىمدارىنان جاساقتالعان توپ عىلىمي ساپارعا شىعىپ كەلدى. ونىڭ قۇرامىندا قايىربەك كەمەڭگەر، ىرىسباي ءابدىجاپپاروۆ، ەرنار نەسىپباەۆتار بولدى. 2012 جىلدىڭ 11-22 شىلدە ارالىعىندا جۇرىلگەن عىلىمي ساپارجول وڭتۇستىك ءسىبىر (حاكاسيا، التاي ولكەسى،تىۆا) اۋماعىن قامتىدى.
ەكسپەديتسيا تۇركى اكادەمياسىنىڭ عىلىمي جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋ اياسىندا ۇيىمداستىرىلدى. ساپار بارىسىندا كورمەلەر وتكىزىلىپ، اكادەميانىڭ عىلىمي باسىلىمدارى تانىستىرىلدى، تۇركىتانۋشى ارىپتەستەرمەن كەزدەسۋ وتكىزىلدى، ەتنوگرافيالىق ماتەريالدار جىينالدى، ت.ب.
قازاقستاندىق عىلىمي دەلەگاتسيانى تۇركى اكادەمياسى جوباسىنا قاتىسۋشى،تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،حاقاس مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ۆيكتور ياكوۆلەۆيچ بۋتاناەۆ ەرتىپ ءجۇردى. ارىپتەستەردى اسا قىزىقتىرعان كەزدەسۋلەردىڭ ءبىرى 1877 جىلى نەگىزى قالانعان ن.م.مارتيانوۆ اتىنداعى مينۋسين وڭىرلىك ولكەتانۋ مۇراجايىندا بولدى. بۇل مۇراجاي قورىندا الەمدەگى ەڭ مول ەجەلگى تۇركىلىك جازبا ەسكەرتكىشتەرى ساقتاۋلى.
جاس تۇركىتانۋشىلاردى، اسىرەسە، حاقاسياداعى الۋان ولشەمدەگى بالبال تاستار شوعىرلانعان سالبىق ۇيىگى (قورعان) قايران قالدىردى. مۇنداعى كەيبىر ەجەلگى اتا-بابامىز ورناتقان تاستىڭ سالماعى 70 توننا،ۇزىندىعى 10 مەترگە دەيىن جەتەدى.بۇگىندە بۇل اشىق اسپاناستى مۇراجايى رەتىندە مەملەكەتتىڭ كۇزەتىندە. سالبىك ۇيىگى ەجەلگى تۇركىلەردىڭ تىلسىم قۇپياسىن ىشىنە بۇككەن كۇيى ءوز زەرتتەۋشىسىن كۇتۋدە.
زەرتتەۋ ساپارىنىڭ ماڭىزدى وقيعالارىنىڭ ءبىرى رەسەي گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ (RussianAcademyofNaturalSciences) كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، پروفەسسور، تۇركى اكادەمياسىنىڭ جوباسىنا قاتىسۋشى اكادەميك د.د.ۆاسيلەۆپەن كەزدەسۋ بولدى.
ۆاسيلەۆ دميتري دميتريەۆيچ - بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم، تۇركى رۋنا جازبالارىن زەرتتەۋشى، «وڭتۇستىك ءسىبىر تۇركى رۋنا جازىندىلار ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تۇتاسىمى» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى. اتالمىش ەڭبەكتىڭ العاشقى بولىگى بيىل تۇركى اكادەمياسىنىڭ قولداۋىمەن جارىق كورمەك.
د. ۆاسيلەۆ تۇتاسىممەن (كورپۋس) جۇمىس بارىندا تابىلعان تابىندىلار مەن وڭتۇس ءسىبىر ەسكەرتكىشتەرى قاقىندا اڭگىمەلەپ بەردى. تاۋلى التاي ەسكەرتكىشتەرىنە ارنالعان تۇتاسىمنىڭ بولىگى اياقتالا كەلدى. بيىل باسىلاتىن بۇل باسىلىمعا جاڭا تابىندىلار جونىندەگى اقپارات تا ەنەتىن بولادى جانە دە قالپىنا كەلتىرىلگەن ماتىندەر كوشىرمەسى مەن بىرىزدەنگەن دەرەككوزدىك اتريبۋتسيالارى دا ەنگىزىلەدى. جينالعان ماتەريالداردى جۇيەلەۋ بارىسىندا شىعىستىق ەپيگرافيكتەردى زەرتتەۋگە ءداستۇرلى ءارى تۇپنۇسقانىڭ ءدال كوشىرمەسىن جاڭعىرتاتىن سىيپىرلىق جاڭا ادىستەمەلەر قولدانىلدى. سەبەبى، ەجەلگى تۇركى وركەنيەتىنىڭ ەپيگرافيكالىق ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەۋ كەيدە جالعىز عانا جازىندى دەرەككوزدەرگە سۇيەنەدى.
ۆ حودە پولەۆىح يسسلەدوۆاني ۆ 2011 جىلعى دالالىق زەرتتەۋ جۇمىستارى كەزىندە تۇركىلىك جازىندىلارى بار بىرنەشە جاڭا ەپيگرافيكالىق ەسكەرتكىشتەر تىركەلدى. اتاپ ايتقاندا،حاكاسياداعى ورگەنەك شاتقالىنان تابىلعان تۇركىلىك تاسجازبالار تۇركىتانۋداعى ەرەكشە جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى بولماق. د. ۆاسيلەۆتىڭ ايتۋىنشا، ولاردى سولتۇستىك ماڭايداعى جازىندىلار دەۋگە بولادى، ويتكەنى، ولار ايگىلى ورحون جازبالارىنان سول تۇسقا قاراي 1000 شاقىرىم جەردە جايعاسقان. بۇل تابىندىلار ءماتىنى كازىر وقىلۋ ۇستىندە.
ەجەلگى تۇركى جازبالارىنىڭ بۇل جاڭا وقىندىلارى ، تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىندەگى جاڭا پاراقتار بولىپ اشىلاتىنى ءسوزسىز. وسىلايشا تۇركى الەمىنىڭ مادەني مۇراسى ءبىرتۇتاس تاعى ءبىر تاريحي دەرەگىمەن تولىققالى وتىر.
تۇركى اكادەمياسىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى
E-mail: erser61@mail.ru
«اباي-اقپارات»
