– نۇرلان مىرزا، ءسىزدى قىتاي قازاقتارى جازۋشى، ەتنوگراف رەتىندە جاقسى بىلەدى. قازاقا ەلىنە ورالعانننان بەرى مەرزىمدى باسىلىمداردا زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىڭىز ءجيى جاريالانىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ وقىرماندارعا ءوزىڭىز تۋرالى تولىعىراق ماعلۇمات بەرە كەتسەڭىز؟

– مەن حان-ءتاڭىرى شىڭىنىڭ ارعى بەت ەتەگىندەگى ورتەكەس ساحاراسىنىڭ اقدالا اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدىم. اكەم – توقتاسىن، شەشەم – بەدەمقان ۇزاق جىل بالا وقىتىپ، ۇستاز بولعان ادامدار. اسىرەسە، اكەم توقتاسىن سارسەنبايۇلى بايسالوۆ ەل ىشىندە بەلگىلى بەدەلى بار اعارتۋشى، اقىن ءارى جىرشى كىسى ەدى. ءبىزدىڭ ۇيدەن قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى اكەمنىڭ ولەڭىن، اڭگىمەسىن تىڭدايمىز دەگەن يگى جاقسىلار مەن جايساڭداردىڭ اياعى ۇزىلمەيتىن. مەنىڭ بالا كۇننەن ادەبيەتكە قۇمار بولۋىما ەكى ءتۇرلى فاكتور ەرەكشە ىقپال كورسەتتى. ءبىرى – حالىق ىشىندە تارالعان ۇشان-تەڭىز اۋىز ادەبيەتىنىڭ قاينار كوزىنەن سۋسىنداسام، ەكىنشىسى – اكەم ايتقان ولەڭ-جىرلار مەن اڭگىمەلەر مەنىڭ كيەلى ادەبيەت ونەرىنە كەلۋىمە ۇلكەن ءرول اتقاردى.

بالا كەزىمدە ەل ىشىنە تانىمال بولعان شەشەن، شەجىرەشى اتام سارسەنبايدان كوپ اڭگىمە ەستيتىنمىن. ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا ءبىز قازاق حالقىنا اتى اڭىزعا اينالعان رايىمبەك باتىردىڭ ۇلدارىنىڭ ءبىرى ءاجى اۋلەتىنەن تارايدى ەكەنبىز. رايىمبەك باتىردان تاراعان ۇرپاقتار حان-ءتاڭىرى ەتەگىندە جاسايتىن ەلمەن بىرگە ەكى رەتكى اۋىر ۇركىندى باسىنان وتكىزىپتى. سوناۋ 1918 جىلى ەلگە اتى ايگىلى ديقانباي بولىس اتامىزدىڭ اۋىلىن بەيعام جاتقان جەرىنەن كەڭەس وكىمەتىنەن جەڭىلگەن اق پاتشانىڭ ەرەكشە قارۋلانعان 85 ورىس اسكەرى باسىپ الىپ، قاندى قىرعىنعا ۇشىراتىپتى. سودان كەيىن ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ توز-توزى شىعىپ، باعى تايىپ، بەرەكەسى كەتتى. ءبىر جىلدان كەيىن توكپە جىردىڭ داۋىلپازى كودەك مارالباەۆ «ديقانبايدى جوقتاۋ» اتتى اتاقتى داۋىس جازعان. بۇل ءوز الدىنا ايتىلاتىن ۇلكەن تاريح اڭگىمە.

اۋمالى-توكپەلى زار زاماننىڭ كەسىرىنەن ءبىزدىڭ اۋىل  تارىداي شاشىلىپ ەكى رەت  ۇركىندە قىتايعا قاشۋعا ءماجبۇر بولىپتى. سودان ءاجى اۋلەتىنەن تاراعان اتالاس تۋىس ديقانباي بولىس ۇرپاقتارىمەن جاقىن جىلداردا قايتا تابىستىق. ەس جيىپ، ەتەك جەڭىمىزدى جيعانىمىزعا قىرىق جىلدان استى.

ەندىگى اڭگىمەنىڭ اتباسىن وزىمە قاراي بۇرايىن. مەن 1980-1982 جج. نىلقى پەداگوگيكالىق مەكتەبىندە، 1986-1988 جج. ىلە وقۋ-اعارتۋ ينتيتۋتىنىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىندە وقىدىم. ماماندىعىم – ماتەماتيك. اۋىلدا، اۋداندا 20 جىلدان ارتىق بالا وقىتىپ، ۇستازدىقپەن شۇعىلداندىم. 2004 جىلى قاڭتار ايىنان 2016 جىلى قاڭتار ايىنا دەيىن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ساياسي-ءماسليحات كەڭەسىنىڭ  تاريحي ماتەريالدار كوميتەتىندە قىزمەت ىستەدىم. وندا  قىتاي قازاقتارىنىڭ تاريحىنا قاتىستى «ىلە تاريحي ماتەريالدارى» اتتى جەلىلەس كىتاپتىڭ جاۋاپتى رەداكتورى بولدىم.

تىرناقالدى شىعارمام «كىتاپ» اتتى ولەڭىم 1983 جىلى «ىلە ايدىنى» جۋرنالىنىڭ 3-سانىندا جاريالاندى. سودان بەرى تىنباي ىزدەنىپ 70-تەن استام ولەڭ ، تولعاۋ، 80-گە جۋىق اڭگىمە، پوۆەست، 250-دەن استام ادەبيەتكە، تاريحقا، سالت-داستۇرگە قاتىستى ماقالالار جازدىم، «جۇمباق تاس»، «كودەك اقىن»، «اتاتەك جالعاعان – التىن شىنجىر»، «عاسىرلار سۋىرتپاعى»، «مۇقاعالي كەرۋەنى»، «قازاق ۇلتىنىڭ سالت-ءداستۇر مادەنيەتى» اتتى بىرنەشە كىتاپتىڭ اۆتورىمىن جانە «كودەك شىعارمالارى»، «اقىن قويدىم» ت.ب. كىتاپتاردىڭ قۇراستىرۋشىسىمىن.

«ادامنىڭ باسى – قۇدايدىڭ دوبى»، – دەيدى دانا حالىق. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2019 جىلى 11 قىركۇيەكتە قىتايعا ءىس ساپارىمەن باردى. سول كەزدەردە قىتايداعى تاريحي وتانىن اڭساعان ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ توبەلەرى كوككە جەتكەندەي قۋاندى. «اققۋ كولىن اڭسايدى» دەگەندەي توقاەۆتىڭ شاپاعاتى ءتيىپ، تاعدىردىڭ جازۋىمەن، ءدام – تۇز تارتىپ، مەن سول جىلى قازان ايىنىڭ سوڭىندا تاريحي وتانعا ورالدىم.

«ۇستازىم ايتۋعان ماعان كوكەمنىڭ (كودەكتىڭ)  ءالى باسپا بەتىندە جاريالانباعان ءبىر تالاي ولەڭدەرى بار، رەتتەپ جيناقتاپ قويدىم  دەگەن ەدى. اقىن كودەكتىڭ سول ولەڭدەرىن ايتۋعان مۇعالىمنىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە جازىپ الماعانىما ءالى كۇنگە دەيىن وكىنەمىن».

– ەڭبەگىڭىز مول ەكەن، ءسىز ەكى ەلگە دە بەلگىلى اتاعى بار اقىندار تۋرالى زەرتتەۋلەر جاساپسىز. ايگىلى اقىن كودەكتىڭ ۇلى ايتۋعان ءسىزدىڭ مۇعالىمىڭىز بولعان ەكەن. دەمەك، ءسىز كودەك اقىننىڭ ءومىرى مەن جاسامپازدىعى تۋرالى جاقسى بىلەدى دەپ ويلايمىن. سول سەبەپتى كودەك مارالباەۆ تۋرالى ارىقاراي اڭگىمەڭىزدى جالعاستىرساڭىز ؟

– توكپە جىردىڭ داۋىلپازى كودەك مارالباەۆتىڭ ولەڭدەرىن بالا كەزىمنەن باستاپ اۋىلداعى قازىنالى قاريالاردىڭ اۋزىنان كوپ ەستىپ ءوستىم. ءبىزدىڭ ۇيمەن كودەك اقىننىڭ ۇلى ايتۋعاننىڭ ءۇيىنىڭ ارالىعى وتە جاقىن ەدى.ۇزاق جىل تاتۋ كورشى بولدىق.يايتۋعان دا، اكەم دە ءبىر مەكتەپتە  بالا وقىتىپ، ۇستازدىقپەن شۇعىلداناتىن. ايتۋعان مۇعالىم اكەمدى ىزدەپ ءبىزدىڭ ۇيگە ءجيى كەلەتىن. ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى ەل تاريحى مەن تاعدىرى. تالايى تۋرالى ارىدان سىر شەرتىپ، ودان كەيىن اتى ەلگە اڭىزعا اينالعان تۇلعالاردان رايىمبەك تۇكەۇلى، تازابەك ءمۇسىلمانبايۇلى، ساۋرىق الپارۇلى، جايناق اباقۇلى، قاشاعان اۋەلۇلى، قوجەكە نازارۇلى، ديقانباي جانپەيىسۇلى، جامەڭكە مامبەتۇلى، ۇزاق ساۋرىقۇلى، ناقىسبەك جالپىەتەكۇلى، اسان بارمانبەكۇلى، جاڭعابىل اتەكەۇلى، قۇلمانبەت قۇلانايان، بولتىرىك اتىحانۇلى، كودەك مارالباەۆ، قويدىم دارۋبايقىزى، شارعىن العازىۇلى ت.ب. باتىر، شەشەن، اقىن، كۇيشى تۋرالى ءسوز بولاتىن. ول كەزدە بالالىقپەن بۇل ايتقان اڭگىمەلەرگە ونشا ءمان بەرمەپپىن.

ايتۋعان مەن ورتالاۋ مەكتەپكە  شىققان جىلى ماعان گەوگرافيا ءپانىن وتەتىن مۇعالىم بولدى. شىنىمدى ايتسام، ول كىسىدەن كوپ ءبىلىم، كوپ تاريح ۇيرەندىم. ايتۋعان مۇعالىم ءبىر كۇنى اكە مۇراسىن قالاي جيناعانى تۋرالى مىنانداي اڭگىمە قوزعادى.

مەن 1945 جىلى قورعاستاعى اجاباي اعامنىڭ  ۇيىنە ىزدەپ باردىم. اجاباي  اعام مەن اتتاناردا قالىڭدىعى ەكى ەلىدەي قولجازبا كىتاپتى ماعان بەرىپ جاتىپ: بۇل كىتاپتىڭ العاشقى بەتتەرىندە ءتورت كەلىنشەكتىڭ بەتىن اشقان تاماشا ولەڭى  بار ەدى، بىرەۋ مەنەن وقىپ تۇرايىن دەپ سۇراپ الىپ سول ءتورت ولەڭدى جىرتىپ الىپتى، بارعاننان كەيىن بىرەۋگە كورسەتپە، مۇندا اعانىڭ جاس كەزىندە ايتقان ولەڭدەرى، ەل تاريحىنا قاتىستى «البان تاريحى»، «قىزىرلى نە بوپ كەتتى ءبىزدىڭ البان»، «ەرلەردىڭ ەرەكشەلىگى»، ازامات سوعىسىنا بارعاندا جازعان «بۇحارعا ساپار» داستانى مەن «ەلگە حات» قاتارلى جەلىلەس  ولەڭدەرى بار، شىركىن دۇنيە-اي، قايران ەسىل اعانىڭ ولەڭدەرى جيناقتالاماي ايتقانى ايتقان جەردە قالدى ەمەس پە؟! – دەپ اۋىر كۇرسىندى. مەن اجاباي اعامنىڭ ۇيىنەن قيماس سەزىممەن اتتاناىپ قولجازبا ولەڭ كىتاپتى الىپ اۋىلعا قايتتىم، – دەپ ايتقان اڭگىمەسى ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى. ۇستازىم ايتۋعان مەن اكەم توقتاسىننىڭ كوپ رەتكى ايتقان اڭگىمەلەرى مەنىڭ جۇرەگىمنەن تەرەڭ ورىن الىپ، ۇلتىمىزدان شىققان كودەك سياقتى ۇلى تۇلعالاردى تانۋىما ۇلكەن نەگىز قالادى.

ايتۋعان كودەكۇلى 1928 جىلى دۇنيەگە كەلگەن، اكەدەن 9 جاسىندا قالىپ، جوقشىلىقتىڭ تاقسىرەتىن تارتا ءجۇرىپ، جاستايىنان ەل ىشىندە كەڭ تارالعان اكە ولەڭدەرىن دۋالى اۋىزدى قاريالاردىڭ ايتقانىنان جاتتاپ الىپ، قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ جيناقتاعان، ەڭ العاشقى اتاقتى اقىن كودەك مارالباەۆ شىعارمالارىنىڭ بىردەن-ءبىر مۇراگەرى. ول كىسى 2007 جىلدىڭ سوڭىندا ورتەكەستىڭ اقدالا اۋىلىندا قايتىس بولدى.

ۇستازىم ايتۋعان ماعان كوكەمنىڭ (كودەكتىڭ)  ءالى باسپا بەتىندە جاريالانباعان ءبىر تالاي ولەڭدەرى بار، رەتتەپ جيناقتاپ قويدىم  دەگەن ەدى. اقىن كودەكتىڭ سول ولەڭدەرىن ايتۋعان مۇعالىمنىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە جازىپ الماعانىما ءالى كۇنگە دەيىن وكىنەمىن.

كودەك اقىننىڭ مۇرالارىن جيناۋ، رەتتەۋ جۇمىسى قىتاي قازاقتارىندا 1962 جىلى قولعا الىپ ىستەلسە دە، بەلگىلى سەبەپتەرمەن اياقسىز قالعان ەكەن. سودان 1980 جىلدارعا كەلگەندە كورنەكتى اقىن، مايتالمان جۋرناليست، باسپاگەر ءتالىپباي قاباەۆ ەل ىشىندە بارىپ كودەك شىعارمالارىن جيناۋعا باستاماشىسى بولدى.

ادەبيەتتانۋشى ءتالىپباي قاباەۆتىڭ «شالعىن» (قازىرگى «مۇرا») جۋرنالىنىڭ  1980 جىلعى ءۇشىنشى سانىندا جاريالانعان «كودەك مارالباەۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارى» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسى كودەكتى تانۋدىڭ العاشقى بەتاشارى بولدى. وسىدان  كوپ وتپەي ءتالىپباي قاباەۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن 1984 جىلى شىڭجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسىنان «كودەك» دەگەن اتپەن اقىن ەڭبەكتەرى جەكە كىتاپ بولىپ باسپادان شىقتى.

1998 جىلى كودەك اقىننىڭ دۇنيەگە كەلگەندىگىنىڭ  100 جىل تولۋى بايلانىسىمەن اقىننىڭ جاڭا تابىلعان ولەڭ، تولعاۋلارى ەنگىزىلىپ، بۇل كىتاپ ەكىنشى رەت  تولىقتىرىلىپ  قايتادان باسپادان شىقتى. ءتالىپباي قاباەۆتان كەيىن ادەبيەتتانۋشى، عالىم، پروفەسسور اقمەتبەك كىرشىباەۆ جىر ءدۇلدۇلى كودەك تۋرالى ارناۋلى زەرتتەۋ ماقالالارىن جازىپ، ورتا مەكتەپتىڭ، جوعارى مەكتەپتىڭ ادەبيەت وقۋلىقتارىنا اقىن شىعارمالارىن ەنگىزۋمەن بىرگە ءومىرى مەن شىعارمالارى جايلى عىلىمي تالداۋلار جاسادى.

اسىرەسە، 1990 جىلدىڭ ورتاسىنان باستاپ كودەكتى تانۋ تىڭ ورەگە كوتەرىلدى. ءدال وسى مەزگىلىندە كودەكتى تانۋ قوسىنىنا  تەبىنى كۇشتى، تالانتتى زەرتتەۋشىلەر ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى كەلىپ قوسىلدى. مىسالى، اسكەر تويعانبەكۇلى، ىدىرىس ءادىلحانوۆ، سەرىكبول داۋلەتكەلدىۇلى، نۇربولات ابدىقادىرۇلى، سەرجان توقتاسىنۇلى، نۇرلىبەك ماۋلەنبەكۇلى  قاتارلى قالامگەرلەر كودەك اقىن تۋرالى ارت-ارتىنان زەرتتەۋ ماقالالارىن جاريالاپ، وزدەرىنىڭ تىڭ ويلارىن ورتاعا قويدى. جوعارىداعى قالامگەر ساپتاستارىم قاتارىندا مەن دە «قازاق جوقتاۋىنىڭ كودەك جىرىنداعى تەرەڭدىگى»، «كودەك ولەڭدەرىنىڭ اعارتۋ يدەياسى» ، «كودەك ولەڭدەرىنىڭ  ساتيرالىعى»، «اقىن كودەك مارالباەۆ جايىنداعى دەرەكتەر»، «توكپە جىردىڭ داۋىلى»، «اقىن كودەك مارالباەۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارى تۋرالى»، «سەمسەر ءتىلدى اقىن» سياقتى زەرتتەۋ ماقالالارىن جازىپ ءوز كوزقاراسىمدى ايتتىم.

1999 جىلى شىلدە ايىندا قىتايدا شىڭجاڭ جازۋشىلار قوعامى، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق  ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگى، موڭعۇلكۇرە اۋداندىق حالىق ۇكىمەتى جانە قالىڭ حالىقتىڭ اتتانىسقا كەلىپ قولداۋىمەن ايگىلى اقىن كودەك مارالباەۆتىڭ  100 جىلدىق  مەرەيتويىن وتە سالتاناتتى وتكىزىپ، اقىننىڭ باسىنا ەسكەرتكىش تۇرعىزدى.

2005 جىلى جەلتوقساندا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ اكىمى قىزايجان سەيىلقوجاۇلىنىڭ قولداۋ كورسەتۋىمەن  شىڭجاڭ  حالىق باسپاسى جاعىنان مەن قۇراستىرعان «كودەك شىعارمالارى» اتتى 394 بەتتىك كولەمدىك كىتاپ باسپادان شىقتى. كودەك جىرلارى بۇل كىتاپقا «ولەڭدەر»، «ارناۋلار»،  «ءازىل-قاعىتپالارى»، «جولاي ايتىستار»، «تولعاۋ-داستاندار»،  «جوقتاۋ- داۋىستار» سىندى 6 بولەككە ءبولىنىپ، اقىننىڭ ءوز تۋىندىلارىنان 11 ولەڭ، 11 ارناۋ، 16 ءازىل-قاعىتپا، 8 جولاي ايتىس، 14 تولعاۋ-داستان، 15 جوقتاۋ-داۋىس ەنگىزىلۋمەن بىرگە  ءتالىپباي قاباەۆ، ايتۋعان كودەكۇلى، نۇرلان سارسەنباەۆ، تالعات ءتالىمۇلى قاتارلى زەرتتەۋشىلەردىڭ ماقالالارى، اقىنداردىڭ ارناۋ ولەڭدەرى قوسا بەرىلەدى. سونىمەن بىرگە بۇل كىتاپقا ايگىلى تاريحشى عىلىم  جاقىپ مىرزاقانوۆتىڭ  «العى ءسوزى»، تانىمال اقىن، جۋرناليست ساۋلەت توقتىباەۆتىڭ  «سوڭعى ءسوزى»، بەلگىلى سۋرەتشى ءابدىماجىت ەرتۋعانۇلىنىڭ كودەك اقىندى سىزعان مايلى بوياۋلى سۋرەتى بەرىلدى.

تاريحشى، جازۋشى جاقىپ مىرزاقانوۆ «كودەك شىعارمالارى» اتتى كىتاپقا جازعان «العى سوزىندە»: «وسى جاڭا جيناققا ەنگەن بارلىق ءىرىلى- ۇساقتى شىعارمالاردا، وزىنە ءتان تاريحي استارلى جانە  تەرەڭ  ءداۋىرى،  تىنىسى بار. بۇل جيناقتى قۇراستىرۋشى وسى جۇمىسقا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ءاربىر شىعارما قالاي جازىلعان جونىندە تۇسىنىك-ەسكەرتۋلەر بەرىپ وتىرىپتى. وسىنىڭ ءوزى اقىن شىعارماسىن باسپاعا ازىرلەۋ بارىسىندا ءبىر جاقسىلىق، تاماشا ىزدەنىس دەپ بىلەمىن»، –  دەگەن جاقسى باعاسىن ايتقان ەدى. 2007 جىلى مەنىڭ اقىن تۋرالى جازعان زەرتتەۋ ەڭبەگىم «كودەك اقىن»  (مونوگرافيا) اتتى كىتاپ ىشكى  نومىرمەن باسىلىم كورىپ، وقىرماندارمەن جۇزدەستى. قازاقتىڭ جىر ءدۇلدۇلى كودەك مارالباەۆ سىندى تۇلعانى تانۋدا ىلگەرى-كەيىندى باسىلىم كورگەن «كودەك»،  «كودەك شىعارمالارى» اتتى ەكى كىتاپتىڭ ماڭىزى زور، بۇل ەكى كىتاپ ءبىرىن-ءبىرى قايتالامايدى، ءوزالدىنا دارا ەرەكشەلىگى بار. مارقۇم  ۇستازىم ايتۋعان كودەكۇلىنىڭ ۇزاق جىل اكە مۇراسىن ەل اۋزىنان جيناپ، رەتتەپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ، حالىق كادەسىنە جاراتقان ەڭبەگىن ەرەكشە باعالاي بىلگەنىمىز ءجون.

«ءىلياس جانسۇگىروۆ كودەكتىڭ ءبىر تاڭ ولەڭىن مەيىرلەنە تىڭداپ وتىرىپ: «مەن ءسىزدىڭ توكپە اقىندىعىڭىزعا، ءومىردى بەينەلەگەن شىندىعىڭىزعا رازىمىن. بىراق، زاماندى دا ويلاۋىڭىزدى وتىنەمىن»، – دەپتى».

– كودەك مارالباەۆتىڭ نارىقولدان قىتاي جەرىنە قونىس اۋدارۋى مەن سوڭعى ءومىرىن سوندا وتكىزۋىنەن بولار، كودەكتىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارى ارعى بەتتەگى اعايىندارىمىز جاقسى زەرتتەگەن ەكەن... كەيبىر دەرەكتەرگە سۇيەنسەك اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ كودەك اقىنمەن كەزدەسكەن دەلىنەدى. بۇل تۋرالى ءسىزدىڭ الىپ-قوسارىڭىز بار ما؟

– بۇل سۇراۋدىڭ سالماعى نە ءداۋىر اۋىر ەكەن، كودەك بايشىعانۇلى مارالباەۆ ەكى ەل قازاعىنا تانىلعان تاريحي تۇلعا. قىتاي قازاقتارىنىڭ كودەكتى ناسيحاتتاۋى مەن زەرتتەۋىنە شىنىندا رازى بولاسىڭ. كودەكتىڭ شاشاسىنا شاڭ جۇقپاعان جىر ءدۇلدۇلى ەكەنىن دە داۋ جوق. ەندى كودەكتى تەرەڭىرەك تانۋ ءۇشىن ونىڭ ءوز ءداۋىرىنىڭ ماڭداي الدى ارىستارىمەن كەزدەسۋى، ولاردىڭ اقىنعا بەرگەن شىنايى باعاسى تۋرالى ءسوز قوزعاۋدى ءجون كوردىم.

كودەكتى تانۋ ءۇشىن ونىڭ بالالىق شاعىنىڭ قاتپارىنا، اقىندىق جولعا تۇسكەن كەزدەگى ونەر ارىستارىمەن كەزدەسۋى جايلى دەرەكتەرگە كوپ ءۇڭىلىپ، جالىقپاي ىزدەنىس جاساۋعا تۋرا كەلەدى.

ءىلياس جانسۇگىروۆ 1926 جىلدارى كودەكپەن كەزدەسەدى، ول كودەكتىڭ اقىندىق تالانتىنا ەرەكشە تاڭعالىپ، ولەڭدەرىنە جوعارى باعالاعان ەكەن.

قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيك اقىنى ءىلياس 1938 جىلى «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن جازىقسىز ءولىم جازاسىنا  كەسىلىپ دۇنيەدەن وتەدى. ول ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىرعان كۇللى قازاققا  تانىلعان دارا تالانات يەسى. ونىڭ «كۇي»، «كۇيشى»، «قۇلاگەر» سياقتى شوقتىعى بيىك تۋىندىلارى بار. ول مۇنان سىرت، جەتىسۋ جەرىندەگى البان ەلىنىڭ ادەبي مۇرالارىن جينايدى ءارى 1935 جىلى اتاقتى البان اسان اقىننىڭ «اقىر زامان» اتتى 102 بەتتىك جيناعىن شىعارىپ، جيناققا ارناۋلى العى ءسوز جازادى.

ءىلياس جانسۇگىروۆ كودەكتىڭ ءبىر تاڭ ولەڭىن مەيىرلەنە تىڭداپ وتىرىپ: «مەن ءسىزدىڭ توكپە اقىندىعىڭىزعا، ءومىردى بەينەلەگەن شىندىعىڭىزعا رازىمىن. بىراق، زاماندى دا ويلاۋىڭىزدى وتىنەمىن»، – دەپتى. سول جولى ءىلياس جانسۇگىروۆ پەن كەزدەسۋ بارىسىندا كودەك وعان «الاشتىڭ ازاماتى» دەگەن ولەڭىن ارناپتى:

«الاشتىڭ ازاماتى قانداي بولار؟

ەلدىڭ جانى وزىنە جانداي بولار.

ەلى ءۇشىن ەمىرەنىپ، تەبىرەنىپ،

ايتقانى شەكەر مەنەن بالداي بولار.

قانشا ارتسا دا ەسەلەپ كوتەرەتىن،

كوشباسى جۇك ارتاتىن نارداي بولار.

بۇكىل ەلدىڭ كوزى مەن كوڭىلىندە،

توبەسىندە تولقىعان ايداي بولار.

بۇل زامان ازاماتقا ەرىك قويماس،

ارعىماق ارىقتاعان تايداي بولار.

ايتقانى، ىستەگەنى انىقتاپ تۇر،

شىڭىراۋ الدىن قازعان جارداي بولار.

ءبىر كەزدەرى ولارعا پالە جاپسا،

قوزعالتپاي باسىپ قالار تاۋداي بولار.

قي سىپىرىپ قيراتىپ جوعالتادى،

توبەسىنەن تونەتىن جايداي بولار.

توز-توز بوپ قاتىن-بالا، اكە-شەشە،

بەيكۇنا جان حالىققا جاۋداي بولار.

ۇلتتان، دىننەن اجىراپ قالعاندارى،

ساسىق كوبەڭ، ءور كەۋدە داي-داي بولار.

ءبىر قۇداي ءىستىڭ ءتۇبىن ءوزىڭ وڭلا،

كىم بىلەر كەيىنگى ۇرپاق قانداي بولار...

ال، كودەكتىڭ ءىلياس جانسۇگىروۆ پەن كەزدەسۋ تۋرالى توقتار الىبەكۇلى: «1926 جىلدىڭ جازىندا قارقارا جايلاۋىنداعى ءا. ءجۇنىسوۆتىڭ ۇيىنە قوعام  قايراتكەرلەرى و. جاندوسوۆ، ى. كوشكىنوۆ، ءى. جانسۇگىروۆ قوناققا كەلەدى. اۋىل بەلسەندىلەرى ات شاپتىرىپ كودەك، بولتىرىك، قاپەز، اجەك سياقتى اقىنداردى الدىرادى. ولار قازاقتىڭ بەتكە باسار ازاماتتارىنىڭ الدىندا بار ونەرلەرىن كورسەتىپ، كوڭىلدەرىن  كوتەرۋگە تىرىسادى. وتىرىستا كودەك ەلدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن قازىپ ۇزاق جىر تولعايدى. كەزىندە قۇلمانبەت قۇلانايان جىرلاعان «الپامىس»، «قىز جىبەك»، «كوروعىلى» ءتارىزدى مۇرالاردى دا وسى جولى زيالى توپتىڭ نازارىنا سالادى. وسى جولى كودەك ولەڭدەرىن جىلى قابىلداعان ءىلياس الماتىعا ءوز اتىنا جىبەرىپ تۇرۋدى تاپسىرادى.

«قاتەسىن تۇزەپ باسىپ شىعارار دەپ،

ولەڭشىڭ باسقارمادان وتىنەدى.

ءىلياس جانسۇگىروۆ جازىپ بەر دەپ،

تابىستاپ قارقارادا كەتىپ ەدى!» – دەپ اياقتالاتىن ءبىر توپ ولەڭدەرى ۇسىنىعان مەكەمەگە جەتپەي، ۇزاق جىلدارى م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورىندا ساقتالىپ قالىپتى» (توقتار الىبەكۇلى: «بالاسى مۇنى جازعان مارالبايدىڭ...»، «ادەبيەت ايدىنى» گازەتى، 19 شىلدە، 2007 جىلى) دەگەن قۇندى دەرەگىن ايتادى.

«جازبا تاريحي ماتەريالدا جازىلۋىنا قاراعاندا عۇلاما جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ 1927 جىلى ءوزىنىڭ «قيلى زامان» اتتى اتاقتى شىعارماسىن جازۋ ءۇشىن ماتەريال جيناپ ءجۇرىپ كودەك اقىنمەن جەتىسۋدىڭ قارقارا جايلاۋىندا كەزدەسىپ، البان ەلىنىڭ تاريح-شەجىرەسى تۋرالى كوپتەگەن قۇندى  دەرەكتەرگە يە بولعان».

– جازبا تاريحي ماتەريالداردا ايتىلۋىنا قاراعاندا توكپە جىردىڭ داۋىلى كودەك مارالباەۆ ءوز ءداۋىرىنىڭ ارىستارى مۇحتار اۋەزوۆ، جۇسىپبەكقوجا شايحىسلامۇلى، جامبىل جاباەۆ سياقتى ءىرى تۇلعالارمەندە كەزدەسكەن ەكەن دەگەن دەرەك بار، وسى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟

– جازبا تاريحي ماتەريالدا جازىلۋىنا قاراعاندا عۇلاما جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ 1927 جىلى ءوزىنىڭ «قيلى زامان» اتتى اتاقتى شىعارماسىن جازۋ ءۇشىن ماتەريال جيناپ ءجۇرىپ كودەك اقىنمەن جەتىسۋدىڭ قارقارا جايلاۋىندا كەزدەسىپ، البان ەلىنىڭ تاريح-شەجىرەسى تۋرالى كوپتەگەن قۇندى  دەرەكتەرگە يە بولعان.

ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ 1927 جىلى لەنينگرادتا ادەبي بايانداما جاساعاندا كودەك اقىن تۋرالى ارناۋلى توقتالىپ: «...وزگەشە ۇلگىدەگى دالانىڭ دارا اقىنى مازمۇنى مەن قوعامدىق ءرولى جونىنەن الدەقايدا قىزىعىراق سانالادى. سولاردىڭ جارقىن ءبىر ۇلگىسى – الباندار اراسىنداعى كودەك اقىن. ول اۋىلداعى قازىرگى زامانعى قۇرىلىستىڭ بەلسەندىسى، قوسشىلار  وداعىنىڭ مۇشەسى، گازەت-جۋرنالداردىڭ تۇراقتى وقىرمانى، باسپا ءسوز بەتتەرىنەن بەلگىلى يدەولوگيالىق جانە ءبىرشاما دارەجەدە كوركەمدىك تاربيە الاتىن، زامانىنا تولىق لايىق، ءوزىن ارقاشان نىق سەزىنەتىن قوعامشىل – اقىن.

قازىرگى مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە كورىنىپ جۇرگەن، بەلگىلى دارەجەدە تانىلعان اقىنداردىڭ بارىنەن ونىڭ ايىرماشىلىعى مىنادان بايقالادى: مادەنيەتى الگىلەردەن ءسال تومەندەۋ بولعانىمەن، ول دالانىڭ، جەرگىلىكتى قوعامدىق ءومىر اياسىندا تۋىندايتىن  ىشكى كوڭىل كۇي سەزىمدەرىنىڭ، ەل مۇددەسى مەن جانە بارلىق ماسەلەلەردىڭ بىردەن-ءبىر بىلگىرى. قازىرگى زامانعى اۋىل – ونىڭ شىعارماشىلىق وي-قيال شارتارابىنىڭ ءتول ءورىسى. اۋىلدىڭ كوزگە شالىناتىن ورالىمسىز تۇرمىسى مەن ەسكىلىكتىڭ بارشا زياندى سارقىنشاقتارىن كەلەكە-مىسقىلعا اينالدىراتىن وتكىر ءتىلى اقىندى ءوزىنىڭ تۋعان دالاسىندا جىبەرىلگەن كەز كەلگەن كەمىستىك ءۇشىن كىمدى بولسا دا اياماي اشكەرلەيتىن قازى رەتىندە ايقىنداي تۇسەدى. ونىڭ ولەڭدەرى ءوزىنىڭ بەتكى سيپاتى، قۇندىلىعى، كەمەلدىلىگى، جوعارى تەحنيكاسى جونىنەن ءمىنسىز» (قحر «ىلە كەشى» گازەتى، 24 ناۋرىز، 2008 جىل. 3-بەت), – دەپ وتە جوعارى باعالاعان.

الەمگە داڭقى تاراعان ۇلى سۋرەتكەر مۇحتار اۋەزوۆ جىر جۇيرىگى كودەك مارالباەۆ تۋرالى تاعى دا:

«ستيليستيكالىق تۇرعىدان ول باتىرلىق اڭىز ەپوستارىنداعى توكپە ولەڭنىڭ اۋەندەتە ايتىلاتىن ويناقتى ءتاسىلىن ميراس ەتكەن. قاشان  دا سەرگەك، ءارى سىن تۇرعىسىنان پايىمدايتىن اقىننىڭ مەيلىنشە سونى جانە ايقىن تۇردە ساتيرالىق سارىن مەن كومكەرىلگەن وزەكتى  تاقىرىپتاردى ونىڭ بارلىق تۋىندىلارىن ساحارا توسىندە كەڭىنەن ايگىلەگەن. ولار دەرەۋ شىعا سالىسىمەن قالىڭ كوپشىلىكتىڭ يگىلىگىنە اينالىپ، جاستاردىڭ بارلىق جيىندارى مەن ساۋىق كەشتەرىندە ەندىگى جەردە اۋەنگە قوسىلعان تۇرىندە ايتىلا جونەلەدى. بۇل ايتەۋىر قارمالانىپ كەلە جاتقان بىرەۋ ەمەس، اۋىلدىڭ الدىنعى توبىنان قازىرگى زامانعى مادەني قۇرىلىسقا مەيلىنشە سانالى تۇردە، نىق قادام جاساعان اقىن. ول حالىق ادەبيەتىنەن، وراسان زور حالىقتىق تىڭ الاپاتى مادەني قالاعا ساپار شەككەن جۇرگىنشى، ارتىنان ۇدەمەلى دامۋعا ۇمتىلۋشى، جاڭالىققا قۇشتار جاستاردىڭ تۇتاس بىرلەگىن ەرتكەن جۇرگىنشى.

بۇل اقىن سونىمەن  بىرگە، ءوز جادى ارقىلى ەسكى زاماننىڭ كوپتەگەن قۇندى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ساقتاۋشىسى. ءسويتىپ، ول ءوزىنىڭ بۇگىنگى زامانعى وزەكتى، جاڭا ومىرگە ارلاسۋى ارقىلى تەك جەكە باسىنىڭ العان اسەرىن عانا كورسەتىپ  قويمايدى. سونىمەن بىرگە بۇكىل دالانىڭ ءۇمىتى مەن مۇددەسىنىڭ ىسكە اسۋىن كوكسەيدى، كەشەگى قازاق مادەنيەتىنىڭ قۇندى ءارى باي مۇراسىن تۇلا بويىنا سيعىزا بىلەدى» (قحر «ىلە كەشى» گازەتى، 24 ناۋرىز، 2008 جىل. 3-بەت), – دەپ تەرەڭگە تامىر تارتا بايانداپ، كودەك سىندى شاشاسىنا شاڭ جۇقپاعان  اقىننىڭ تابيعاتىن شىنايى اشىپ كورسەتىپ بەرەدى.

اكە مۇراسىن كوزقاراشىعىنداي ايالاپ، جيناقتاعان زەرتتەۋشى، قارت پەداگوگ كودەكتىڭ ۇلى ايتۋعاننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كودەك اقىن جۇسىپبەكقوجا شايحىسلامۇلىمەن ءتوس سوعىستىرىپ دوستاسىپ، ولە-ولگەنشە بارىس-كەلىسى ۇزىلمەپتى. 1931 جىلى جۇسىپبەكقوجا سۇمبەدەن قاشىپ وتكەننەن كەيىن قىتايداعى كودەك اقىندى ىزدەپ اتتىڭ تاۋىنا بارادى. اقىننىڭ  ۇيىندە رامازان دەگەن ادامنىڭ وتىرعانىن كورىپ ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى باس سالىپ قۇشاقتاسىپ كورىسىپ امانداسادى.

رامازان دەگەن ادام جۇسىپبەكقوجانىڭ سۇمبەدەن قاشىپ وتۋىنە قول ۇشىن بەرگەن ەكەن. كودەك اقىن بۇل تۋرالى مىنانداي ولەڭ شىعارىپتى:

«قوجەكە، ەل قۋاندى كەلگەنىڭە،

اق جولىن قۇداي وڭداپ بەرگەنىنە.

قادىرلى رەكەڭدى قۇرمەت ەتتىڭ،

سۇمبەدەن ءسىزدى وتكىزگەن ەڭبەگىنە.

وسىنداي ادال ادام حالىقتا بار،

سەمسەردەي سەرتكە شىققان سەنگەنىنە.

قۇداي-اۋ، بۇل حالىقتان اجىراتپا،

ومىردە بار كەزىندە، ولگەنىڭدە».

بۇل رەت جۇسىپبەكقوجا ىرىم ەتىپ ۇستىندەگى جەيدەسىن كودەكتىڭ جالعىز ۇلى ايتۋعانعا شەشىپ بەردى. «قوجەكەڭ جاس جاعىنان اكەم كودەكتەن 31 جاس ۇلكەن، اكەسىنىڭ قۇرى ەدى. ونى بۇكىل اۋىل بويىنشا سىيلايتىنبىز، شەشەم ءماتىم اتاقى اقىن جۇسىپبەكقوجانىڭ جەيدەسىن كىشىرەيتىپ بەرىپ، ءبىر تالاي ۋاقىت كيگەنىم ءالى ەسىمدە»، – دەيدى ايتۋعان.

عۇلاما اقىن، بىلگىر، ۇلكەن وقىمىستى جۇسىپبەكقوجا شايحىسلامۇلى قىتايعا بارعاننان كەيىن كودەك اقىندعا ۇستازدىق ەتىپ، ۇلگى-ونەگە كورسەتكەنى داۋسىز، ويتكەنى وسى ەكى الىپ اقىن ءومىرىنىڭ سوڭعى مەزگىلىن قىتايدىڭ تەكەس وڭىرىندە بىرگە وتكىزدى.

كودەك اقىن ەكى جىلعا تاياۋ اسكەردە بولىپ، 1920 جىلى ازامات سوعىسىنان قايتا ورالعان ساپارىندا جەتىسۋ ولكەسىنىڭ ماڭداي الدى دارابوز اقىنى جامبىل جاباەۆپەن كەزدەسىپ، كوپ اڭگىمەدە بولعان. بۇل تۋرالى مىنانداي دەرەكتەردى كەزدەستىرەمىز: «كودەك 1918 جىلى قىزىل اسكەر قاتارىندا الىنىپ، حيۋا، بۇحار حاندىقتارىنا قارسى سوعىسقا قاتىناسادى. سول ۇرىستاردا ەكى رەت اۋىر جارالانىپ 1920 جىلدىڭ كۇزىندە جارامسىز اسكەر رەتىندە ەلگە قايتارىلادى. اۋىر جولدان ارىپ-اشىپ كەلە جاتقان جارالى سولدات تۇرگەندەگى اتاقتى شاپىراشتى ءجۇنىسباي بولىستىڭ ۇيىندە جامبىل اقىندى كەزدەستىرەدى. تۋمىسىنان ونەرگە جاقىن ءجۇنىسباي ەكى اقىندى بىرنەشە كۇن كۇتىپ، قۇمارى قانعانشا ولەڭ، جىر تىڭدايدى» (توقتار الىبەكۇلى «بالاسى مۇنى جازعان مارالبايدىڭ...»، «ادەبيەت ايدىنى» گازەتى، 19 شىلدە، 2007 جىل.).

كودەك اقىن ءجۇنىسباي بولىستىڭ ۇيىندە ايگىلى «بۇحارعا ساپار» پوەماسىن ايتىپ ولەڭ تىڭداپ وتىرعان ءدۇيىم جۇرتتى تاڭعالدىرادى. بۇل كۇندەرى اقىننىڭ قيالى كوككە شاپشىپ، ەل ارداگەرلەرىن ەسكە العان ولەڭىن بىلاي تولعايدى:

«قادىرلى اتالارىم، اعالارىم،

اسقار تاۋ سۇيەنىشىم، پانالارىم.

امان-ساۋ ەلگە قايتىپ ورالعانىم،

سىزدەردىڭ قايىر، دۇعا، باتالارىڭ.

قىرانداي قۇزدان ۇشقان شىر اينالىپ،

ەلىڭنىڭ اماندىعىن قاراعانىڭ.

كەشەگى سولداتتارعا دەس بەرمەگەن،

تازابەك، قايران باتىر دانالارىم.

اقىرى ەلىن باستاپ ورگە كوشتى،

بۇل جەردە بايقادى ما شامالارىن.

باتىردى ىلە ۇلىعى قولداعانمەن،

قولداۋى سەرپىلتۋگە جارامادىڭ.

ىلەنى شار اسكەرى باسىپ الىپ،

بۇل كەزدە بەيكۇنا ەلدى جارالادىڭ.

تىزگىنى زامانىڭنىڭ وزىڭدە ەمەس،

اق ءسوزىڭ ناحاق بولىپ قارالاندىڭ.

كەشەگى ۇزاق باتىر، جامەڭكەلەر،

جولىندا قىرعىندالدى بالالاردىڭ.

«شال ءولسىن، بالا ولگەنشە دەگەن» ءسوزى،

كورسەتتى نيەتىنىڭ ناق ادالىن.

ايداۋمەن ۇرىككەن ەل توزىپ كەلدى،

مال-مۇلكىن توناۋمەنەن تالاپ الدىڭ.

كۇيزەلدى، كۇڭىرەندى قايران حالىق،

جۇرەكتە جازىلماعان جارا قالدىڭ».

جامبىل اقىن بىرنەشە كۇن  كودەك ايىتقان ولەڭدەردى سۇيىنە تىڭداپ، قاتتى ريزا بولادى.

«كودەك جولعا شىعار كۇنى جامبىل ءجۇنىسباي بولىسقا قۇلاق قاعىس ەتىپ:

«كورىپ ەدىم الباندى،

قارقارانى جايلاعان.

تۇيە ءتىزىپ قاتارلاپ،

مىڭنان جىلقى ايداعان.

قويى تولعان قوراعا،

جەلىلەپ بيە بايلاعان.

ون التىنشى جىلىندا

باسشىلارى ۇستالىپ،

قىرعىن تاۋىپ قالعانى،

سورى ءسويتىپ  قايناعان،

جاقسىلاپ سىيلا، ءجۇنىسباي،

كەرەك قوي بۇل ءار ۋاقىتتا،

قاراجات بەرىپ اتتاندىر،

مال بار ما جيعان سولداتتا»، – دەپ ۇستىنە كيىم، استىنا ات مىنگىزىپ قايتارىپتى» («ادەبيەت ايدىنى» گازەتى، 19 شىلدە، 2001 جىل).

1901 جىلى كودەك اقىننىڭ 13 جاس كەزىندە، سۇيىندىك اۋىلىندا ءبىر قىزدىڭ تويى بولادى. سول تويعا الباننىڭ قىزىلبورىك رۋىنان شىققان بولتىرىك اقىن كەلىپ ولەڭ توي باستايدى. توي يەلەرى بولتىرىكتى قۇرمەتتەپ، شاپان جاۋىپ، ات مىنگىزەدى. اۋىل اقساقالدى بولتىرىك اقىنعا كودەكتى سىناتۋ ءۇشىن ولەڭ ايتىپ بەرسىن دەپ كوكپار تارتىپ جۇرگەن جەرىنەن شاقىرتادى. شاقىرىپ بارعان بالادان، «اقساقالدار مەنى نەگە شاقىرادى؟» – دەپ سۇرايدى كودەك.

–  سەنى اتاقتى اقىن بولتىرىكپەن ايتىستارعالى جاتىر، – دەيدى شاقىرىپ بارۋشى ازىلدەپ.

– ايتىسسام ايتىسايىن، – دەپ كوكپاردى تاستاپ، جينالعان توپ ىشىندەگى بولتىرىك اقىننىڭ الدىنا شاۋىپ بارىپ، قوس قولىن كەۋدەسىنە باسىپ تۇرىپ:

«اسسالاۋماعالەيكۋم الديار،

شاقىرعان سوڭ كەپ قالدىم

ءجۇرىسىم وتە اسىعىس،

كوكپاردى قۋىپ بەتكە الدىم.

نوكەرلەرىم قاسىمدا،

وكشەلەي قۋىپ جەتسە الدىم،

ايالداسام كەشىگەم،

اتتىڭ تەرى بوس قالدىڭ.

جاسىڭا  قۇلدىق اتالار،

ايتارىڭدى دەپ قالعىن»، – دەپتى. بالانىڭ وتكىر ولەڭىن اڭعارعان بولتىرىك اقىن:

– اۋىلدارىڭنان داۋىلدى اق تۇيعىن اقىن شىققالى تۇر ەكەن. جولى بولىپ الدىننان نۇر جاۋسىن! – دەپ ريزالىعىن ءبىلدىرىپ، قولىنداعى دومبىراسىن ۇسىنىپ، باتاسىن بەرگەن ەكەن.

داۋىلپاز اقىن قاسىم امانجولوۆ كەزىندە اقىننىڭ «قىزىرلى نە بوپ كەتتى ءبىزدىڭ البان» دەگەن شىعارماسىن وقىعاننان كەيىن كودەك اقىن جايلى: «كودەك ءوز ءداۋىرىنىڭ شىندىعىن جازعان سەمسەر ءتىلدى اقىن، ونىڭ قۋعىندالىپ، اۋمالى-توكپەلى ءومىر سۇرۋىنە سول ءداۋىردىڭ ءوزى جاۋاپتى، مەن كودەكتەي قىلىشىنان قان تامعان زامانعا قارسى ولەڭ جازعان اقىندى سيرەك كەزدەستىردىم» («كودەك شىعارمالارى»، شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 2005 جىلى جەلتوقسان. 342-بەت), – دەپ جوعارى باعالاعان بولاتىن.

مۇحتار اۋەزوۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ، جامبىل جاباەۆ، جۇسىپبەكقوجا شايحىسلامۇلى سياقتى ۇلى تۇلعالاردىڭ كودەك پەن كەزدەسىپ، ءدام-تۇزداس بولىپ، ونىڭ شىعارمالارىنا جوعارى باعا بەرۋى اقىن مارتەبەسىن ءتىپتى اسقاقتاتىپ تۇر.

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

جالعاسى بار...

Abai.kz