كۇنى كەشە ارامىزدا كۇلىپ-ويناپ، جايراڭداپ جۇرگەن جاننىڭ ءبىر كۇندەرى ەستەلىككە اينالارىن كىم ويلاعان؟ ءجاي عانا وكسىكتى ەستەلىك ەمەس، وزگەلەر وي-ساناسىن، دۇنيەتانىمىن، ومىرلىك پرينتسيپتەرىن سونىمەن سالىستىراتىن تۇعىرلى تۇلعاعا اينالۋى تاعدىردىڭ جازۋى. قازاق تاريحىندا، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ قيىن-قىستاۋ كۇندەرىندە جاستىعىنا قاراماي كوشباسشىلىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن ارلى ازامات، سۇڭعىلا ساياساتكەر التىنبەك سارسەنباەۆ ارامىزدا قازىر جوق بولسا دا، ءوزىن تولعانتقان ويلارى، ۇستانعان پرينتسيپتەرى، مەملەكەتشىلدىگى جانە ارقاشان قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەلەرىن جەكە باستىڭ قام-قارەكەتىنەن جوعارى قويا ءبىلۋى ونىڭ ەسىمىن ەلىمىزدىڭ تاريحىندا التىن ارىپتەرمەن جازىپ قالدىردى. التىنبەكتىڭ ارقاۋى التىن ۇستانىمدارى ءالى كۇنگە ماڭىزدىلىعىن جوعالتقان جوق. «تۇركىستان» گازەتىنىڭ ويلى وقىرماندارىنىڭ نازارىنا مارقۇم التىنبەك سارسەنباەۆتىڭ شوقتاي قىزۋ ويلارىنىڭ ءبىر شوعىرىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

رەداكتسيادان

... ءادىل دە ءپرينتسيپتى شەشىمدەردىڭ مەزگىلى كەلىپ جەتتى دەپ ويلايمىن. ءبىزدىڭ ارقايسىمىز ءوز تاڭداۋىمىزدى جاساۋعا ءتيىسپىز. بيلىكتە ءجۇرۋ - ەشكىمنىڭ باستى ماقساتى بولماۋعا ءتيىس. ساياساتكەردىڭ باستى ماقساتى ۇلتتىق مۇددە مەن حالىقتىڭ ەڭ ءزارۋ تالاپ-تىلەكتەرىمەن سايكەس، ۇيلەس بولۋى كەرەك. ساياساتكەرلەر جاۋاپكەرشىلىكتى ءارى ازاماتتاردىڭ سەنىمىن اقتاي بىلۋگە ءتيىس.

كۇنى كەشە ارامىزدا كۇلىپ-ويناپ، جايراڭداپ جۇرگەن جاننىڭ ءبىر كۇندەرى ەستەلىككە اينالارىن كىم ويلاعان؟ ءجاي عانا وكسىكتى ەستەلىك ەمەس، وزگەلەر وي-ساناسىن، دۇنيەتانىمىن، ومىرلىك پرينتسيپتەرىن سونىمەن سالىستىراتىن تۇعىرلى تۇلعاعا اينالۋى تاعدىردىڭ جازۋى. قازاق تاريحىندا، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ قيىن-قىستاۋ كۇندەرىندە جاستىعىنا قاراماي كوشباسشىلىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن ارلى ازامات، سۇڭعىلا ساياساتكەر التىنبەك سارسەنباەۆ ارامىزدا قازىر جوق بولسا دا، ءوزىن تولعانتقان ويلارى، ۇستانعان پرينتسيپتەرى، مەملەكەتشىلدىگى جانە ارقاشان قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەلەرىن جەكە باستىڭ قام-قارەكەتىنەن جوعارى قويا ءبىلۋى ونىڭ ەسىمىن ەلىمىزدىڭ تاريحىندا التىن ارىپتەرمەن جازىپ قالدىردى. التىنبەكتىڭ ارقاۋى التىن ۇستانىمدارى ءالى كۇنگە ماڭىزدىلىعىن جوعالتقان جوق. «تۇركىستان» گازەتىنىڭ ويلى وقىرماندارىنىڭ نازارىنا مارقۇم التىنبەك سارسەنباەۆتىڭ شوقتاي قىزۋ ويلارىنىڭ ءبىر شوعىرىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

رەداكتسيادان

... ءادىل دە ءپرينتسيپتى شەشىمدەردىڭ مەزگىلى كەلىپ جەتتى دەپ ويلايمىن. ءبىزدىڭ ارقايسىمىز ءوز تاڭداۋىمىزدى جاساۋعا ءتيىسپىز. بيلىكتە ءجۇرۋ - ەشكىمنىڭ باستى ماقساتى بولماۋعا ءتيىس. ساياساتكەردىڭ باستى ماقساتى ۇلتتىق مۇددە مەن حالىقتىڭ ەڭ ءزارۋ تالاپ-تىلەكتەرىمەن سايكەس، ۇيلەس بولۋى كەرەك. ساياساتكەرلەر جاۋاپكەرشىلىكتى ءارى ازاماتتاردىڭ سەنىمىن اقتاي بىلۋگە ءتيىس.

...ەقىۇ ەشۋاقىتتا ءداستۇردى وزگەرتۋگە، ءتىلدى ايىرباستاۋعا، ءومىر ءسۇرۋ ۇلگىسىن وزگەرتۋگە شاقىرمايدى! ولار ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ بيلىكتىڭ قىسپاق-قىسىمىنسىز ءومىر ءسۇرۋىن، بيلىكتى بۇرمالاۋشىلىقتارسىز قالىپتاستىرىپ، ونى زاڭدىق ينستيتۋتتار ارقىلى قاداعالاپ وتىرۋىمىزدى قالايدى. كەزىندە بىزبەن بىرگە ءبىر وداقتىڭ قۇرامىندا بولعان ليتۆانى مىسالعا الايىقشى. پرەزيدەنت پاكساس زاڭدى اتتاپ، شەتەلدىك ءبىر بيزنەسمەنگە ازاماتتىق الىپ بەرگەنى ءۇشىن وتستاۆكاعا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. وسىنداي ساياسي جۇيەنى قالىپتاستىرعان ليتۆا حالقىنىڭ قانداي سايلاۋدان كەيىن دە تىنىش، جايباراقات ۇيىقتاۋىنا بولادى. ويتكەنى زاڭدى بۇزعان ادام، مەيلى ول كىم بولسا دا، مىندەتتى تۇردە جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى. ولاردان ءبىزدىڭ نەمىز كەم؟

...ءاربىر جۇيە اينالىپ كەلگەندە ءوزىن-ءوزى قايتالايدى دەگەن زاڭدىلىق بار. ال ارسىز سايلاۋ جۇيەسى بار ءتيىمسىز ءارى دىمكاس ساياسي جۇيە نەنى قايتالاي الادى؟ ونىڭ ۇستىنە، بۇل سايلاۋدى سول باياعى باليەۆا مەن وبلىس اكىمدەرىنە جۇكتەپ قويسا! بۇل تاۋىققورانى تۇلكىگە كۇزەتكەنمەن بىردەي ەمەس پە؟!
ءدال ءماجىلىس سايلاۋى سياقتى وتكىزىلەتىن بولسا، اكىمدەردى سايلاۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بار؟ بىردە-ءبىر بالاما كانديدات گازەت بەتىنە، تەلەەكرانعا شىعا المايتىن بولسا، ول سايلاۋدان نە قايىر؟ كىمنىڭ قانداي شەشىم قابىلدايتىنىن، كىمنىڭ جەڭىسكە جەتەتىنىن جۇرتتىڭ ءبارى الدىن-الا بىلەتىن بولسا، اكىمدەر تاعايىنداعان سايلاۋ كوميسسيالارى جۇمىس ىستەيتىن بولسا، زاڭ بۇزىلعان جاعدايدا سوتقا دا شاعىمدانا المايتىنىڭدى بىلسەڭ، ول سوت اتقارۋشى بيلىكتىڭ اۋزىنان شىققاندى ورىندايتىن بولسا، سايلاۋدى وتكىزگەننەن نە پايدا؟ بيلىك ءوزىنىڭ جويقىن كۇشىن پاش ەتۋى ءۇشىن وتكىزە مە سايلاۋدى؟
سوندىقتان دا ءبىز مۇنىڭ بارلىعىنا كوزبوياۋشىلىق دەگەن باعا بەرىپ وتىرمىز. بيلىك ساياسي پلاگياتپەن ەمەس، مەملەكەت قۇرۋداعى اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشۋمەن اينالىسۋى كەرەك. ەڭ الدىمەن سايلاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋدەن باستاۋى ءتيىس.

...قازىر بيلىككە دە، وپپوزيتسياعا دا سايا­سي ويىن ويناۋدى دوعاراتىن كەز كەلدى. سەبەبى، قازىر ءبىز جەكەلەگەن ساياساتكەرلەردىڭ كەۋدەمسوقتىعىمەن ەمەس، 15 ميلليون حالىق تۇراتىن مەملەكەتتىڭ تاعدىرىمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرمىز. ەشكىمنىڭ تاكتيكالىق مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن عانا حالىقتىڭ تاعدىرىن، ولاردىڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ كەمەل كەلەشەگىن قىل ۇستىنە قويۋعا قاقىسى جوق. قانشا دەگەنمەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ 13 جىلدىعى جاي نارسە ەمەس، ۇلكەن ءبىر تاريحي بەلەس. ەندى ءوز ارەكەتتەرىمىزگە بايىپپەن كوز جۇگىرتىپ، جاۋاپ­تى شەشىم قابىلدايتىن كەز كەلدى.

...بۇگىنگى تاڭدا ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىستەر باتىستا جوسپارلانىپ، رەسەيگە قارسى باعىتتالعان دەگەن قاساڭ پىكىر قالىپتاسقان. مۇنى ساراپشىلار، باق-تارداعى جاريا­لانىمدار ارقىلى «ويناتادى». وراسان زور قاراجاتتىق جانە مەديارەسۋرستار ىسكە قوسىلۋدا. ءبىر قۋانىشتىسى، وسى ايادا بولسا، ودان گورى پراگماتيكالىق پىكىرلەر دە ەستىلە باستادى. سىبايلاس جەمقورلىق پەن اۆتوريتاريزمگە مالىنعان «وداقتاس» رەجيمدەردى قۇتقارۋ رەسەي مۇددەسىنە قايشى كەلەتىندىگى جانە ونىڭ يميدجىنە نۇقسان كەلتىرەتىندىگى كۇننەن-كۇنگە ايقىندالا تۇسۋدە. ءىس جۇزىندە نە بولىپ جاتىر؟

...ۇلت. ۇلتتىق يدەيا. ۇلتتىق ماقسات-مۇددە...
مۇنىڭ ءبارى - وتە كۇردەلى ءارى تەرەڭ ماسەلەلەر. دەي تۇرعانمەن، ءبىراز وي ءبولىسىپ كورەيىن...
يتاليانىڭ ساياسي قايراتكەرى ماسسيمو د.اۋرەلو ءحىح عاسىردا بىلاي دەپتى: «يتاليۋ مى ۋجە سوزدالي، تەپەر نام نادو سوزدات يتاليانتسەۆ». ال پولياكتىڭ ساياسي قايراتكەرى پيلسۋدسكي: «نە ناتسيا سوزداەت گوسۋدارستۆو، ا گوسۋدارستۆو - ناتسيۋ» دەيدى. بۇل پىكىرلەردە تەرەڭ ءمان جاتىر. اسىرەسە، ءبىز ءۇشىن. دەمەك، ۇلتتى ۇلت ەتەتىن نە؟ ونىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتى. ناقتىراق ايتساق، مەملەكەت جۇرگىزەتىن ساياسات. مەملەكەتتىك ساياسات. ەگەر بوداندىقتان بوساعان ۇلت مەملەكەتتىك جۇيەسىن دۇرىس قۇرا السا، دامۋدىڭ ۇلكەن جولىنا تۇسەدى. تەرىس جۇيەگە تۇسسە، ۇلت كۇيزەلەدى، كۇيرەيدى. مۇنى 1960-70 جىلدارى تاۋەلسىزدىك العان افريكانىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنەن كورۋگە بولادى. سوندىقتان دا ۇلت تاعدىرىن مەملەكەت جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتتان ەش ءبولىپ الىپ قاراستىرۋعا بولمايدى.
قازىر تاۋەلسىزدىك العانىنا 15 جىل بولعان قازاقستانداعى حالقىمىزدىڭ تاعدىرىن جەكە ءبولىپ الىپ قارايتىن بولساق، ءبىزدىڭ الدىمىزدا شەشىلمەگەن ءۇش ماسەلە تۇر. ەڭ ءبىرىنشىسى - ارينە، ءتىل ماسەلەسى.

... ون بەس جىلدىڭ ىشىندە قازاقستاندا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك سيپاتقا يە بولا العان جوق. قازىر وسى ءتىل ماسەلەسى ۇزاق جىلعى ۇنسىزدىكتەن كەيىن قايتا-قايتا قوزعالىپ، قوعامدىق ورتادا ۇلكەن پىكىرتالاس تۋعىزىپ جاتىر. كەڭەس زامانىندا قازاق ءتىلىنىڭ ومىرتقاسىن وپىرىپ، بۇعاناسىن ءۇزىپ، ونى قالاي جارىمجان ەتكەنىمىزدى تاپتىشتەپ، وتكەن كۇنگە وكپە ايتىپ قاراپ وتىرۋدىڭ رەتى جوق. الدىمەن وزىمىزگە «قازاق ءتىلىن دامىتۋ ءۇشىن، ونى تولىققاندى مەملەكەتتىك ءتىل ەتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراق قويۋىمىز قاجەت. ءبىز قازىر، اسىرەسە، ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا مەن جۋرناليستەر كوپ كۇشىمىزدى ءتىل تۋرالى داۋ-دامايعا ارناپ، پىكىرتالاسپەن ۋاقىت وتكىزىپ جاتقان سياقتىمىز.

... دەمەك، قازاق حالقى اۋىلدا تۇرىپ، اۋىلدا قالىپتاستى. ولاردى قالاعا بەلگىلى ءبىر شەكتەۋلەر ارقىلى بىرتىندەپ جىبەرۋ قازاق ءتىلىن اسسيميلياتسياعا ءتۇسىرۋدىڭ امالى ەدى. مىسال ءۇشىن، 100 مىڭ ادامنىڭ 1 مىڭى قالاعا كوشىپ كەلدى دەلىك. وسى كەلگەندەر تولىق ورىس تىلىنە كوشىپ بولعاننان كەيىن عانا كەلەسى مىڭ ادام قالاعا جىبەرىلىپ وتىردى. ال قالالاردىڭ بارلىعىندا ءورىستىلدى مەكتەپتەر، ءورىستىلدى قارىم-قاتىناس. اۋىلدان كەلگەن ءبىر لەك تىلىنەن ايرىلعاننان كەيىن بارىپ، ولاردىڭ ورنىن كەلەسى لەك باسىپ وتىردى. ەگەر سول كەزدە قازاقتار قالاعا جاپپاي كوشىپ كەلسە، وندا ءتىلدى دە وزدەرىمەن بىرگە الا كەلەر ەدى. ولارعا مۇنداي مۇمكىندىك جاسالعان جوق. وسى ساياساتتىڭ سالدارىنان قازاق حالقى ونەركاسىپتە جۇمىس ىستەۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلدى. مۇنىڭ ەكى زيانى بولدى. بىرىنشىدەن، تەحنولوگيانى يگەرۋدەن ارتتا، كومباين مەن «گاز-53»-ءتىڭ اينالاسىندا قالىپ قويدى. ەكىنشىدەن، ماتەريالدىق جاعدايى تومەن بولدى. سەبەبى، قازىرگى جاعدايدى بىلاي قويىپ، كسرو-نىڭ كەزىن الىپ قاراساق، ونەركاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعىنداعىلاردىڭ تابىس ايىرماشىلىقتارى جەر مەن كوكتەي بولاتىن. قازاق حالقى بۇيىعى اۋىلداردا قالۋى سالدارىنان، ءوز مۇددەسىن جوقتايتىن ىقپالدى ساياسي كۇش رەتىندە قالىپتاسا المادى.

...وكىنىشكە قاراي، قازىر تەك قالتاسى قالىڭدارعا ارنالعان ەليتالىق ۇيلەر عانا سالىنىپ جاتىر. ەگەر قازاق حالقى قالاعا لەك-لەگىمەن كەلىپ، قونىس تەۋىپ، تۇرمىسىن تۇزەپ جاتسا، بۇلار وزدەرىمەن بىرگە ءتىلدى دە الا كەلەدى. ال قازاق ءتىلى قالاعا كەلدى دەگەن ءسوز - ونى مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىنە كوتەرۋدە شەشۋشى قادام جاسالدى دەگەن ءسوز.
ءوزىڭىز-اق ويلاڭىزشى، گرۋزيندەر، ءازىربايجاندار، ارمياندار، بالتىق بويى حالىقتارى ءوز تىلدەرىن نەگە ساقتاپ قالدى؟ سەبەبى، ولاردا قالىپتاسقان قالا حالقى بولدى. ءتبيليسيدىڭ - 90, ەرەۆاننىڭ - 95, باكۋدىڭ - 80 پايىز حالقى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن تۇردى. سوندىقتان، ولاردا مەملەكەتتىك ءتىل ساقتالىپ قالدى.
قازاق ۇلتىنىڭ الدىنداعى ءۇشىنشى ۇلكەن ماسەلە - ەكونوميكالىق الەۋەتتى ارتتىرۋ جايى. قازاق حالقىنىڭ باسىم بولىگى كوبىنە شولەيتتى، قالالاردان شالعايدا ورىن تەپكەن، جەرىنىڭ قۇنارى تومەن وڭىرلەردى قونىستانعان: ارال، سەمەي، اقتوبە، اتىراۋ، سوزاق جانە تاعىسىن تاعىلار.

...بۇگىنگى جاعداي مۇلدەم بولەك. 15 جىل ىشىندە قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە كوپ وزگەرىس بولماعاننان كەيىن قازاق ويشىلدارى دا، زيالى قاۋىمى دا، ءباسپاسوزى دە دەموكراتيالىق پروتسەسسكە ەركىن ارالاسا باستادى. بۇل - قازاق باسپاسوزىندەگى ەڭ ۇلكەن وڭدى قۇبىلىس. ەكىنشىدەن، بىزدە ارقاشان قازاق جانە ورىس ءباسپاسوزىن ءبىر-بىرىمەن سالىس­تىرۋ ءادىسى بار. بۇل دۇرىس تا شىعار، ويتكەنى كەز كەلگەن نارسە سالىستىرۋمەن ولشەنەدى عوي. وتكەنىمىزگە ءسال نازار اۋدارايىق. ماسەلەن، توتاليتارلىق كەزەڭدە ءورىستىلدى باسپاسوزگە تەك ساياسي ادالدىق جونىنەن عانا باقىلاۋ بولدى. ال قازاق باسىلىمدارىن بۇدان الدەنەشە اۋىر تسەنزۋرا باتپانى باسىپ تۇردى. بۇلار ساياسي ماسەلەنى بىلاي قويعاندا، ءوزىنىڭ ۇلتىنا قاتىستى، ۇلتتىق ويدى دامىتاتىن بىردەڭە جىبەرىپ قويمادى ما ەكەن دەپ ەكى ەسە قىراعىلىقپەن باقىلاپ وتىردى. قازاق تىلىندە گازەت شىعارۋ، قازاق ۇلتىنىڭ وي-ارمانىن ايتۋ كۇدىك تۋدىراتىن ارەكەتتەردىڭ قاتارىنا جاتقىزىلدى. ءتىپتى «قايرات» فۋتبول كومانداسىنىڭ قۇرامىندا نەگە قازاق جوق دەگەن سۇراقتى قويۋ ءۇشىن عابيت مۇسىرەپوۆ سياقتى ەڭبەك ەرى، نە بولماسا اتاعى زور قايراتكەر كەرەك بولاتىن. «ۇلت ءتىلىنىڭ جاعدايى قيىن» دەگەندى ايتقىزباس ءۇشىن قازاق ءباسپاسوزىن ءزىل باتپان سالماق باسىپ تۇردى. اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆتەر كەزىندە «ءبىلىم جانە ەڭبەكتى» قالاي شىعارعاندارىن جازسا، كوزدىڭ جاسىن ءسۇرتىپ وتىرىپ وقۋعا تۋرا كەلەر ەدى. وسى سەبەپتى ءبىزدىڭ باسپاسوزدە بەلگىلى ءبىر باسەڭدىكتىڭ بولعانى راس. قازاق جۋرناليستيكاسى «ءۇشىنشى سورتتى» جۋرناليستيكا رەتىندە قابىلداندى، ولارعا ەكونوميكا، حالىقارالىق ساياسات تاقىرىپتارىندا، قوعامدىق-الەۋمەتتىك ماسەلەلەر جونىندە جازۋ مىندەتتى دەپ ەسەپتەلىنگەن جوق. قازاق جۋرناليستيكاسى اۋىلداعى مالشىنىڭ، ەگىنشىنىڭ جاي-كۇيى سياقتى بەلگىلى تاقىرىپتاردىڭ شەڭبەرىندە قامالىپ قالعان-دى. ءبىز سول شەڭبەردەن شىقتىق. ەندى ول قالىپتاسىپ، ورىس جۋرناليستيكاسىمەن يىق تەڭەستىرۋ ءۇشىن ءبىراز جىل كەرەك. قالىپتاسۋ، جەتىلۋ كەزەڭىنەن ءوتۋى كەرەك. ءبىز قازىر قازاق باسپاسوزىندە ەلدىڭ ەڭ ءبىرىنشى قاجەتتىلىگى - كۇنكورىس ماسەلەسىن، ياعني، ەكونوميكانى، قازاقستانداعى كومپانيالاردىڭ جاعدايىن، تولەمدەردىڭ تۇرلەرىن ناقتىلاپ، نارىققا ساراپتاما جۇرگىزىپ، ءجۇننىڭ، ەتتىڭ، مۇناي-گاز بەن مەتالدىڭ باعاسىندا قانداي وزگەرىستەر بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاساۋىمىز كەرەك. سوندا قازاق باسىلىمىندا ءومىر سۇرۋگە كومەكتەسۋ فۋنكتسياسى پايدا بولادى. سوندا قازاق باسىلىمىنىڭ دا جاعدايى جاقسارادى.

... قىزمەتكە ەرتە ارالاسقانىمنان بولار، مەنىڭ كوپ ادامعا كومەگىم ءتيدى. كوپ ادامعا قولعابىس جاسادىم. بىراق، مەن ولاردىڭ بىردە-بىرەۋىنە «مەنىڭ قاراۋىمدا بول! مەنىڭ قاسىمدا بول! مەنىڭ ايتقانىممەن ءجۇر! مەنىڭ دەگەنىمنەن شىقپا! ويتكەنى مەن كەزىندە ساعان جاقسىلىق جاساپ ەدىم عوي...» دەگەن ەمەسپىن. دەمەيمىن دە. ەگەر ءبىز وسىلاي ويلايتىن بولساق، وندا ارتتا قالعانىمىزدى كورسەتەمىز. ءبىز وتكەن تىرلىكتەردى ەسكە تۇسىرۋمەن ەمەس، ەلگە، قوعامعا پايدالى ىستەرمەن اينالىسۋىمىز كەرەك. وتكەندى قوزداتۋ - ورەسىزدىكتىڭ بەلگىسى.

... قازاقتى كەدەيشىلىكتەن قۇتقارۋدىڭ جالعىز جولى - دەموكراتيا. مەن سەمەيدىڭ ءبىر گازەتىنە وسىلاي دەپ سۇحبات بەردىم. سەبەبى، قازاق حالقىنىڭ نەسىبەسى - مۇناي مەن گازدى، ودان تۇسكەن تابىستى قازاقستان حالقىنا ءادىل ءبولۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى - تەك دەموكراتيالىق قۇرىلىم. باسقاداي قۇرىلىم جاعدايىندا مۇنى ورىنداۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنە كوزىمىز جەتتى. سوندىقتان، قازاق حالقىنىڭ تاماعىنىڭ توق، كيمىنىڭ ءبۇتىن بولۋىنا تەك دەموكراتيا عانا مۇمكىندىك جاسايدى.

... كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقستاندا قازاق ءباسپاسوزى ءۇشىنشى سورتتى گازەتتەر بولاتىن، ەكىنشى سورت تا ەمەس، ءۇشىنشى سورتتاعى! ويتكەنى ول كەزدە قازاق باسپاسوزدەرى تەك شوپاندار تۋرالى، ساۋىنشىلار تۋرالى، ديقاندار تۋرالى جانە سولاردىڭ ەڭبەكتەگى ەرلىكتەرىن جازاتىن عانا باسىلىم بولىپ قالىپتاستىرىلدى. ماسەلەن، تاريحتى تەرەڭدەتە جازۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى ول كەزدە ورىس باسپاسوزدەرىنىڭ ءوزى ارەڭ-ارەڭ جازاتىن، ساياسي ماسەلەلەر جونىندە اۋزىنا قۇم قۇيىلعان بولاتىن. سوندىقتان، ءبىزدىڭ قازاق ءباسپاسوزى ءبىر شوپان تۋرالى ايتۋ ءۇشىن، جارتى بەتتىك ماتەريال جازاتىن، ويتكەنى، كۇننىڭ قالاي شىققانىن، ونىڭ قالاي قۇلاعانىن، سول كەزدە تاۋداعى قاراعايلار سىبدىرلادى ما، سىبدىرلامادى ما...ەندى جازاتىن شىندىق بولماعان سوڭ، جۋرناليست شىركىن نە ىستەيدى؟ گازەتتىڭ بەتىن تولتىرۋ كەرەك، سوسىن ادەبي شەبەرلىگىن كورسەتۋگە تىرىسادى. مىنە، وسىنداي ادىسپەن قازاق ءباسپاسوزىن ءۇشىنشى توپتان اسىرماي قويدى. ال كەيىننەن دەموكراتيالىق بوستاندىق بەرىلگەن كەزدە، وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى اۋىلداردا تۇرادى، دەموكراتيالىق رەفورما مەن ەكونوميكالىق رەوفرما قاتار كەلدى دە، اۋىلدىقتار گازەتكە جازىلماق بىلاي تۇرسىن، نان تاۋىپ جەۋلەرى قيىن بولىپ كەتتى. وسى سەبەپپەن، ياعني نەگىزگى وقىرماندارى الەۋمەتتىك جاعدايلارى كەنجەلەپ قالعان اۋىل تۇرعىندارى بولعاندىقتان، قازاق باسىلىمدارى كوتەرىلە الماي قالدى. كەز كەلگەن گازەت قاي جەردە داميدى، ول نارىق بولعان كەزدە، گازەتتى ساتىپ الاتىن وقىرماندار پايدا بولعان كەزدە، وقىرماننىڭ قالتاسىنا اقشا بىتكەن كەزدە داميدى...

...پارا الۋدى تىيۋ تەك ايلىق كوتەرۋمەن شەشىلمەيدى. بىراق ايلىقتى كوتەرۋ - ءسال دە بولسىن ازايتادى. سەبەبى، بىرىنشىدەن ايلىعى وزىنە-ءوزى جەتىپ تۇرسا، وندا «جۇمىستان ايرىلىپ قالامىن با؟» دەگەن قاۋىپ تۋىندايدى. ەكىنشىدەن، ايلىق كوپ بولعان جاعدايدا، ونداي ورىندارعا شىنىمەن عىلىمعا نيەتى بار ادامدار كوبىرەك بارار ەدى. قازىر كۇنكورىس ءۇشىن عىلىمعا نيەتى بار جاندار بيزنەسمەن، باسقا دا كاسىپتەرمەن شۇعىلدانىپ كەتتى عوي. ال عىلىمدى سىيلايتىن ادامدار - ادىلەتتى بولۋعا تىرىسادى. سەبەبى، عىلىمنىڭ ءوزى اقيقاتقا الىپ باراتىن جول عوي.

...قازاق حالقىنىڭ ۋربانيزاتسياسى - وتە كوكەيتەستى ماسەلە. تاعدىرلى ماسەلە. وزدەرىڭىز دە بىلەرسىزدەر، كەڭەس كەزەڭىندە قازاق حالقىن قالاعا ورنالاستىرماۋدىڭ مەملەكەتتىك شارالارى قابىلدانعان بولاتىن. ماسەلەن، قالاعا كەلىپ تۇرۋ ءۇشىن بەس جىلدىق ۋاقىتشا تىركەۋدە تۇرۋىڭىز كەرەك. سودان كەيىن عانا تۇراقتى تىركەيدى. تۇراقتى تىركەلسەڭىز عانا، ءۇيدىڭ كەزەگىنە تۇرا الاسىز. ودان سوڭ، ون-ون بەس جىل كۇتىپ، ءۇيدى نە ءبىرىنشى قاباتتان، نە سوڭعى قاباتتان ازەر الاتىنسىز. جانە وندىرىسكە قازاقتاردى جۇمىسقا المايتىن. وقۋعا تۇسە الماعان قازاقتىڭ جاستارى جىلدار بويى ءۇيسىز-كۇيسىز، تىركەۋسىز قاڭعىپ ءجۇرىپ، امالسىزدان اۋىلعا قايتاتىن. وسىنىڭ سالدارىنان قالالارداعى قازاق حالقىنىڭ سانى، ونىڭ ىشىندە الماتى قالاسىندا 20 پايىزدان اسقان جوق. كەيبىر قالالاردا 3-4 پايىزعا دا جەتپەيتىن. نەگىزىنەن، جاقسى تۇرمىس - قالادا. ءبىلىم الۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، دەمالۋ، ءتىپتى ءوز-ءوزىڭدى دامىتۋ ءۇشىن دە قالادا تۇرۋدىڭ كوپ ارتىقشىلىقتارى بار. دەمەك، ۇلتتىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن قازاق حالقىن قالا حالقى ەتۋ كەرەك. بۇل ءۇشىن مەملەكەتتىك باعدارلاما جاساۋ قاجەت. اۋىلدا تۇراتىن حالىقتىڭ ماتەريالدىق جاعدايى ناشار. ماتەريالدىق جاعدايى ناشار حالىقتى قالاعا قونىستاندىرۋ - ۇلكەن پروبلەما. ولار ءوز قاراجاتىمەن قالانىڭ تۇرعىن ۇيلەرىن ساتىپ الا المايدى. مەملەكەت ۇلت الدىنداعى ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ جانە قازىرگى قالىپتاسقان ەكونوميكالىق جاعدايدا قالا مەن اۋىل حالقىنىڭ وزىندىك بالانسىن دۇرىس رەتكە كەلتىرۋ ءۇشىن قالالاردا شاعىن ءارى ارزان ۇيلەر سالۋ كەرەك.

...قازاق ءتىلىن ساۋداعا سالۋشىلىق كوپ. بىراق ءتىل ءۇشىن ناقتى قىزمەت اتقارىپ جاتقاندار جوق. ال مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مۇددەسىن قورعاپ سويلەگەن ازاماتتاردىڭ بەتىن قايتارۋ، مەنىڭشە، دۇرىس ساياسات ەمەس. ءبىز ءوز ءتىلىمىزدى قورعاۋ ءۇشىن، ءوز ءتىلىمىزدى دامىتۋ ءۇشىن كورشى ەلدەرگە جالتاقتاماۋىمىز كەرەك. سەبەبى، ولار دا ءوز ءتىلىن دامىتۋدا بىزبەن ساناسىپ وتىرعان جوق. قازاق حالقىنىڭ الدىنداعى قازىرگى ەڭ ۇلكەن پروبلەما - كەدەيشىلىكتى جويۋ بولسا، رۋحاني سالاداعى ەڭ باستى پروبلەما - ءتىل ماسەلەسى. وسىلاردى شەشۋگە كۇش سالۋىمىز كەرەك.

...دەمەك، سول زيالى قاۋىم ءوز-وزىنە باعا بەرىپ وتىر. «مەنىڭ جازعاندارىم، مەنىڭ ايتقاندارىم، مەنىڭ ومىرلىك شى­عارماشىلىعىم ۋكراينداردىڭ كينو­رەجيسسەرلەرىنەن، ولاردىڭ جۋرنا­ليستەرىنەن الدەقايدا تومەن»، - دەپ وتىر. زيالى قاۋىم ءوزىن-ءوزى جوققا شىعارىپ وتىر، ونداي بولسا. بۇل - ولاردىڭ «مەنىڭ قوسقان رۋحاني دۇنيەممەن تاربيەلەنگەن ۇرپاق ءالى توپاس، ءبىز ۋكراينداردىڭ شيرەگىنە تاتىمايمىز» دەگەنى. ونداي زيالىلار وزىنە-ءوزى نەكرولوگ جازسىن.
ال ءوز باسىم ءبىزدىڭ حالىقتىڭ سانا-سەزىمى، رۋحاني ورەسى ۋكراينداردان كەم دەپ ەسەپتەمەيمىن. ولار دا ءبىز سياقتى. ولار دا ءبىز سياقتى كەڭەس وكىمەتىندە 70 جىل ءومىر ءسۇردى. ونىڭ الدىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قولاستىندا بولدى. دەسەك تە، ۋكراينداردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى بار. ماسەلەن، بۇكىل حالىق بوپ بۇگىنگى كۇنى قارعاپ-سىلەپ وتىرعان بۇرىنعى پرەزيدەنت ل.كۋچما وسىدان ەكى جىل بۇرىن «ۋكراينا - رەسەي ەمەس!» دەگەن كىتاپ جازدى. ەندى ءوزى جازا قويماعان شىعار. كۋچمانىڭ سول كىتابىن سوڭىنا دەيىن وقىپ شىقتىم. كىتاپتا ول ۋكراين حالقىنىڭ ورىستان بولەك حالىق ەكەنىن دالەلدەپ شىعادى. اۆتور بۇكىل تاريحي وقيعالاردى قامتىپ، ورىستىڭ، پولياكتىڭ، ليتۆانداردىڭ اراسىنداعى سوعىستاردا ۋكراينداردىڭ ءوزىن ساقتاپ قالعانىن جازادى. ۇلت رەتىندە. لەونيد كۋچما ءوز كىتابىن بىلاي دەپ قورىتىندىلايدى: «ءبىزدى كوممۋنيستەر ورىستىڭ اۋىلدا تۇراتىن، سالو جەيتىن ءىنىسى سياقتى كورەتىن. ۋكرايندار - ورىستىڭ ءىنىسى ەمەس، بولەك حالىق. مەنىڭ مىندەتىم - سونى دالەلدەۋ». ولار مۇنى دالەلدەدى.

...دەموكراتياسىز قوعام - تۇراقسىز قوعام. تۇراقتىلىق دەگەنىمىز - قوعامداعى بارلىق پىكىرلەردى ۇشتاستىرىپ، سونىڭ جۇيەسىن تاۋىپ وتىرۋ. بۇل تەك دەموكراتيالىق جولمەن كەلەدى.

***

...بالزاكتىڭ سوزىمەن ايتساق، بيۋروكراتيا - كورىنبەيتىن تۇلعالاردىڭ قولىمەن جاسالاتىن الاپات كۇش. بۇل وقيعا مەنىڭ دە كوزىمدى اشتى، ەشقاشان، ەشتەڭەگە تاڭدانۋعا بولمايتىنىن تاعى ءبىر رەت ءتۇسىندىم. بيۋروكراتيانىڭ سونشالىقتى اگرەسسيۆتى بولا الاتىنىنا تاعى ءبىر رەت كوز جەتكىزدىم. بيۋروكراتيا اگرەسسيۆتى كەيىپكە ەنگەندە، پرەزيدەنتتىڭ ساياسي شەشىمىن ەلەپ-ەسكەرمەۋ بىلاي تۇرسىن، ونىڭ ساياساتىنا قاساقانا قارسى شىعىپ، بەدەلىن ءتۇسىرۋ دە تۇك بولماي، مەملەكەت باسشىسىنىڭ كەيبىر كەلىسپەۋشىلىكتەرىن دە قۇلاقتارىنان اسىرىپ جىبەرە مە دەپ قالدىم.

...ءبىز قازاقستاندا 15 ميلليون حالىق تۇرامىز. شەتىمىزدەن دەنى ساۋ، جەتىلگەن، كوزىقاراقتى ۇلتتىڭ وكىلدەرىمىز. سوندىقتان دا، ءوزىمىزدى بىزدەن دارەجەسى الدەقايدا تومەن ەلدەرگە قاراي سۇيرەۋدىڭ رەتى جوق، كەرىسىنشە، «ەسىكتەگى باسىمىزدى تورگە سۇيرەپ»، ءوزىمىزدى بىزدەن جوعارعى دامۋ ساتىسىنداعى حالىقتاردىڭ قاتارىنا قوسۋعا تالپىنۋىمىز كەرەك. نەگىزگى ماقسات تا، نەگىزگى مۇددە دە وسى توڭىرەكتە بولسا عانا، بىزدە دامۋ بولادى. ال ەندى تاققا مۇراگەرلىككە كەلسەك، ەگەر «تاققا مۇراگەرلىك» باسقارۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى بولاتىن بولسا، دۇنيەجۇزى ەلدەرىنىڭ مونارحيادان باس تارتىپ نە اۋرەسى بار؟ ول زامان الدەقاشان كەلمەسكە كەتكەن. بيلىك ساياسي كوزقاراستاردىڭ تارتىسىنان تۋىنداۋى كەرەك.

...قازاق بالاسى ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي سەندەلىپ ءجۇر. نە اۋىلدا جۇمىس تابىلمايدى، نە قالادا بەرەكە تاپپايدى. قالاعا كەلگەندەگى كورەتىنى - وگەيلىك. باستارىندا باس­پاناسى جوق، اركىمنىڭ بوساعاسىن توزدىرىپ جۇرگەنى. ورىمدەي-ورىمدەي ۇل-قىزدارىمىزدى تاعدىردىڭ تالكەگىنە ءوز قولىمىزبەن سالىپ وتىرعان سياقتىمىز. سەيفۋللين مەن ساين كوشەلەرىنىڭ بويىن جاعالاتىپ، ودان قالسا، «جەتىم بۇرىشتى» ساعالاتىپ قويدىق. وسىلايشا، سوڭعى ون-ون بەس جىلدىڭ ىشىندە ءبىلىم-بىلىگى تومەن، بولاشاعى بۇلىڭعىر بۋىن دۇنيەگە كەلدى.

...وكپەشىل ادام - ولمەشى ساياساتكەر. مەن سولاي دەپ سانايمىن. شەتتەتىلگەندەر مەن وكپەلەگەندەردىڭ عانا ساياساتكەر بولاتىن ۋاقىتى كەلمەسكە كەتتى. ساياساتقا باياندى باعىت، بەلسەندى ۇستانىم، ويلى كوزقاراسپەن ويلانىپ كەلەتىن ۋاقىت ءپىسىپ-جەتىلدى. وكپەشىل ادام اينالاسىنداعى قۇبىلىستى ەشۋاقىتتا وبەكتيۆتى تۇردە باعالاي المايدى. وكپە-رەنىشىن ءبىرىنشى كەزەككە قويىپ، ءوزىنىڭ جەكە سۋبەكتيۆيزمىنىڭ قۇرباندىعىنا اينالادى. وندايلارمەن باسەكەگە ءتۇسۋ دە وڭاي. ال مەندە وكپە-رەنىش بولماق ەمەس، سوندىقتان دا، مەن ءبىراز ادامدارعا ولار ويلاعاننان گورى الدەقايدا قيىن قارسىلاس بولا الام عوي دەپ ەسەپتەيمىن.

...«ءاربىر ادامنىڭ تاعدىرى ونىڭ مىنەزىنە بايلانىستى» دەيدى ف.اتتار. ال مىنەزدى قالىپتاستىراتىن نە نارسە؟ مەنىڭشە، مىنەزدى قالىپتاستىراتىن - مادەنيەت. ىشكى مادەنيەت. ىشكى مادەنيەتى كەمشىن ادام ەشۋاقىتتا شىندىقتى ايتا المايدى. ۇلكەن مادەنيەتتى يگەرگەن ادام ءاماندا شىندىقتىڭ جاعىندا بولادى. ويتكەنى، شىندىقتى ايتپاۋ - ۇلكەن مادەنيەتسىزدىك.

...قازىر ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇساق-تۇيەك ساياساتقا ارالاستىرۋ كوبەيىپ كەتتى. ساياساتقا ارالاسا باستاعاندار ءياسساۋيدىڭ باسىنا بارۋدى «سانگە» اينالدىردى. ياسساۋي - ماڭگىلىك، ساياسات - ۋاقىتشا. ءبىز وسىنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ساياسات دەگەن - ول كىسىلەردىڭ رۋحىنىڭ جانىندا تۇككە تۇرعىسىز دۇنيە. باسقاشا ايتقاندا، قوجا احمەت ياسساۋي ساياسي پارتيالاردىڭ «پيار» جوباسى بولماۋى كەرەك.

...ادەبي ورتامەن ۇزاق جۇمىس ىستەدىم عوي. ءار جازۋشىنىڭ دۇنيەتانىمى جەكە-جەكە كاتەگوريا بولعاندىقتان، بۇل سالانى باسقارۋ وڭايعا سوققان جوق. اتاق ماسەلەسى، كىتاپ شىعارۋ ماسەلەسى... مەن ايتار ەدىم، ەگەر قازاقستاندا ادەبيەت، مادەنيەت قايراتكەرلەرىنە ەڭ جوعارعى اتاق بەرۋ كەرەك بولسا، «حالىق قاھارمانىن» مۇحتار ماعاۋينگە بەرۋ كەرەك. سەبەبى، ءتوتاليتاريزمنىڭ تۇسىندا «وتكەنىڭدى ۇمىت، كەڭەستىك داۋىرگە قىزمەت ەت» دەپ جان-جاقتان كۇشتەپ جاتقاندا، بۇل كىسى ءوزىنىڭ باسىن قاۋىپ-قاتەرگە تىگىپ ءجۇرىپ، حالقىمىزدىڭ ادەبيەت تاريحىن ءۇش عاسىرعا ءارى جىلجىتتى. كونە دۇنيەنىڭ مۇرالارى ءۇشىن باسىن قاتەرگە بايلادى. بۇل - ۇلكەن ەرلىك. سول ءۇشىن جەكە باسىندا كوپ قيىندىقتار بولدى. ماعاۋيننىڭ وسى ەرلىگى تاۋەلسىزدىك العان ون ءتورت جىلدىڭ ىشىندە دە اسا ەلەنبەي كەلە جاتىر.

دايىنداعان
ەدىگە بەكتاس

"تۇركىستان" گازەتى