1930 جىلدىڭ اقپان ايىندا ءبىزدىڭ سوزاق ەلىندە ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسقان بابالارىمىزدىڭ كەڭەستىك جۇيەگە قارسى كوتەرىلىسى بولدى. مەن وسىعان وراي «سوزاق جانە كەڭەستىك قوعام» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان جازبامنىڭ تەك قانا وسى كوتەرىلىسكە قاتىستى جەرلەرىن عانا جاريالاپ وتىرمىن. بابالار رۋحىنا مىڭ تاعزىم...

كەڭ بايتاق تۋعان ولكەمىزدەگى ءبىزدىڭ ايماق سوزاقتىڭ سىرى دا، جىرى دا بولەك قوي دەيمىن. اتاقتى اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ «سوزاق بىرىنشىدەن – قاريا، ەكىنشىدەن – مىنەز، ۇشىنشىدەن - ونەر» دەپ كەلەتىن قاناتتى سوزدەرىنىڭ تانىمى مەن تالعامىن اجىراتۋعا شامامىز كەيدە جەتىپ، كەيدە جەتپەي جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس. سوزاق قاريانىڭ تاريحىنداعى تام-تۇمداپ كەزدەسەتىن دەرەكتەر كونە جازبالاردا كەزدەسەدى، سونىڭ ىشىندە ايگىلى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» جىلدارداعى «قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى» دەپ باستالاتىن ايگىلى تاريحي جىرداعى قاسىرەتتى وقيعالاردىڭ ءبىزدىڭ ولكەدە ءوتۋى كوپ جايتتى اڭعارتادى. قازاق حاندىعىنىڭ تۋ تىككەن جەرى ايبىندى ابىلاي زامانىنان كەيىن-اق بىردە قوقاننىڭ، ەندى بىردە رەسەيدىڭ قول استىنا ءوتىپ، قيلى-قيلى كەزەڭدى باسىنان كەشىردى.

قارت قاراتاۋدىڭ تەرىسكەيىندە جاتقان ەلىمىزدىڭ كۇنى كەشەگى كەڭەستىك قوعامداعى جاي-كۇيى، باسىنان وتكەن تاريحتارى جايىندا عانا از-كەم وي ءبولىسۋدى مۇرات تۇتتىق. كەڭەستىك قوعامدا سوزاق ولكەسىندەي كوپ قاسىرەت شەككەن ايماقتى تابۋ قيىن شىعار، ول قاسىرەتتەر اسىرەسە سوزاقتىڭ اۋدان بولىپ قۇرىلعان 1928 جىلداردان باستالىپ، 50 جىلدارعا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى دەپ ايتۋعا بولادى. ءبىز دە سونىڭ ىشىندەگى العاشقى جىلدارىنداعى، ياعني شامامەن العاندا 1928-1938 جىلدارداعى باستى وقيعالارعا، ول وقيعالاردىڭ سەبەبى مەن سالدارىنا، حالىق باسىنا ناۋبەت بولىپ تونگەن قيىندىقتارىن عانا ەسكە ءتۇسىرىپ وتكەندى ءجون كوردىك.

اۋماعىنا ەۆروپانىڭ الدەنەشە مەملەكەتى سىيىپ كەتەرلىكتەي ۇلكەن، 42,6 مىڭ كم2  قامتىپ جاتقان ولكەگە كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرىعى ءسال كەيىندەۋ جەتتى دەسە دە بولعانداي. 1925 جىلى قازاقستاندى بيلەۋگە كەلگەن ف.ي.گولوششەكين مىرزانىڭ «كىشى وكتيابر» توڭكەرىسىن جۇرگىزگەنى تاريحتان ءمالىم. سول توڭكەرىستىڭ العاشقى سالقىنى سوزاققا 1928 جىلى جەتتى، ول ايماقتاعى بايلاردىڭ مۇلكىن، مال-جانىن كونفيسكاتسيا جاساپ، وزدەرىن جەر اۋدارۋدان باستادى.

قايران سوزاق، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس، اقپان-قازان توڭكەرىسىنىڭ داۋىلىنان، 1918 -1920 جىلدارداعى ازامات سوعىسىنان امان قالسا دا، كەڭەستىك قوعامنىڭ تاركىلەۋىنە توتەپ بەرە المادى، قايماعى بۇزىلماعان قالىڭ ەلدىڭ سىيلى، داۋلەتتى، ىرىستى ادامدارى ايداۋعا ءتۇستى، مال-مۇلكى تاركىلەندى، اۋزىن ءۇرىپ، اياعىنان تۇرعىزعان مالىن زورلىقپەن تارتىپ العان قوعامعا نە دەيسىڭ.

«سوزاق – قاريا، سوزاق – مىنەزدىڭ» تاريحىنداعى كەلەسى ءبىر «اقتاڭداڭداقتار» - ول سوزاق كوتەرىلىسى. بالا كۇنىمىزدە، ءبىلىم قۋىپ وزگە ايماقتاردا جۇرگەندە وسى كوتەرىلىسكە قاتىستى تالاي-تالاي ايىپتاۋلاردى، كىنا تاققاندى كورىپ وستىك، كەيدە ءوزىمىزدىڭ سوزاقتىق بولعانىمىزعا وكىنەتىنبىز. كەڭ دالا، ازات ءومىر، ونەردىڭ ورداسى بولعان سوزاق تاركىلەۋ، ايداۋدىڭ اششى ءدامىن تاتقاننان كەيىن «مىنەز» كورسەتتى، وعان سەبەپ پەن سالدار دا جەتكىلىكتى بولدى. 1930 جىلدىڭ 7-17 اقپان ارالىعىندا كوتەرىلىسكە شىققان اشۋلى جانداردىڭ قولىنان اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى كۇدەربەك جۇنىسبەكوۆ باستاعان 18 ادام قايتىس بولدى. اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قاڭلىباەۆ، حالىق سوتى تەمىرباەۆ، تەرگەۋشى بەگاليەۆ، ينسپەكتور چيليباەۆتان وزگەلەرىنىڭ ءبارى وزگە ۇلت وكىلدەرى ەكەن، دالىرەك ايتقاندا سلاۆياندىقتار، ەسەپشى، ينسپەكتور، فەلدشەر، جۇمىسشى، بۋحگالتەر، مەڭگەرۋشى، تەمىرشى، جىلقى قورا مەڭگەرۋشىسىنىڭ ءبارى دە سولار ەكەن، تاعى ءبىر تاڭقالارلىعى ولاردىڭ بىردە-بىرەۋى سوزاق ولكەسىنىڭ ازاماتتارى ەمەس، سونداي-اق تەك العاشقى جاۋاپتى قىزمەتتەگى تورتەۋى عانا پارتيا مۇشەسى مەن كانديداتتارى. ءبىز ويلاعانداي بارلىق كوممۋنيستەردى قىرىپ سالدى دەۋگە كەلمەيدى. وكىنىشكە وراي الىس ولكەگە بارىپ كەڭەستىك قوعام قۇرامىز دەگەن قانشاما ادام مەرت بولدى. كەڭەستىك قوعامنىڭ قاتال ساياساتىن، اسىرا سىلتەۋ ادەتىن، قيانات جاساۋ قادامىن «سوزاق مىنەز» كوتەرە المادى، جازىقسىز قان توگىلدى.

سىرداريا وكرۋگى سوزاق اۋدانىنىڭ ورتالىعى سوزاقتا بولعان «كوتەرىلىسشى – بانديتتەردى» باسۋعا ءبىرىنشى شىمكەنت وتريادى شۇعىل تۇردە جولعا شىقتى. 53 ادامنان قۇرالعان وترياد كومانديرى بولىپ يساەۆ تاعايىندالدى. سونىمەن قاتار تۇركىستاننان 50 كوممۋنار، قىزىلوردادان پۋلەمەتى بار 50 سولدات جولعا شىعادى. نەبارى 30 شاقتى مىلتىعى بار، ساناۋلى عانا جامان بەردەڭكەسى مەن قولدان جاسالعان قارۋلارى بار كوتەرىسشىلەر مۇزداي قارۋلانعان اسكەرلەرگە توتەپ بەرە المادى، اياۋسىز باسىلىپ جانشىلدى، قورلىق–زورلىققا شىداماي، قولدارىنا اق تۋ، اۋىزدارىنا «اللا، اللا» دەپ ۇرانداتقانداردى بولشەۆيكتىك جەندەتتەر قىرىپ سالدى، ولىسپەي–بەرىلىسپەۋگە بەل بايلاعان كوتەرىسشىلەر قولىنان مەرت بولعاندار دا از ەمەس. ولار جونىندە ارحيۆ دەرەكتەرى وتە كوپ. ولاردىڭ ءبارىن تاپتىشتەپ كەلتىرۋدىڭ قاجەتى جوق دەيمىز. وسى رەتتە ف.ي.گولوششەكيننىڭ 1930 جىلعا 1 ناۋرىزداعى ي. ۆ. ستالينگە بەرگەن اقپاراتىنا، قۇپيا حاتىنا سۇيەنسەك كوممۋنارلاردان 50 تارتا ادام ولسە، كوتەرىسشىلەردەن 400–دەن استام ولگەنىن حابارلايدى. («اقيقات»، №1, 1992 ج)

ءيا، سوزاقتىقتار كۇندەي كۇركىرەپ ءبىر كوتەرىلدى، قانشاما بەيكۇنا جاندار قازا بولدى. كەڭەستىك جۇيەنىڭ قياناتىنا قارسى بولعان (1929–1930 ج.ج.) 400–گە جۋىق كوتەرىلىستىڭ ىشىندەگى ەرەكشە ورنى بار بۇل كوتەرىلىستى باعالاۋ بىلاي تۇرسىن، اسا قاتتى ايىپتاۋمەن كۇن كەشتىك. كەرىسىنشە سول قانداس باۋىرلارىمىزدى قانعا بوكتىرگەن جەندەتتەرگە، كلوكوۆ باستاعان (قايتىس بولعان) كوممۋنارلاردىڭ باسىنا الاۋ جاعىپ، قانشاما ۇرپاق تاعزىم ەتىپ ءوستى. شىمكەنت قالاسى ورتالىق ساياباعىندا بۇل ەسكەرتكىش كوپ جىلدار بويى تۇردى.

ايگىلى باس كوتەرۋگە قاتىسقانداردى قىرىپ–جويۋعا الدىمەن وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلىنەن جاساقتالعان وترياد شىعارىلدى، ولار اسا ءبىر وشپەندىلىكپەن ارەكەت ەتتى، اقتى–قارانى ايىرمادى. ولاردىڭ دەنى ويدان–قىردان قۇرالعان قۇرامالار ەدى، كوپشىلىگى ەرىكسىز باردى. ارحيۆ دەرەكتەرىندە ولاردىڭ دەنى اگەنت، قويما مەڭگەرۋشىسى، ماقتا زاۆودىندا جۇمىسشى، قارا جۇمىسشى، كوندۋكتور، يننسترۋكتور ت.ب. كاسىپتىڭ اينالاسىندا جۇرگەن قاراپايىم جاندار. قوعامنىڭ قولشوقپارى بولىپ ءوزىن دە، وزگەنى دە اياماي ارەكەت ەتتى. وترياد كومانديرى يساەۆتىڭ وسى مەرت بولعان كوممۋنالاردىڭ بارىنە بەرگەن مىنەزدەمەسى بار، اسىرەسە كلوكوۆتى (شىمكەنتتە كلوكوۆ اتىنداعى كوشە دە بار) ەرەكشە اسپەتتەگەن، ال ەندى م.ن.ترەگۋبوۆقا بەرگەن اسا قۇپيا سانالاتىن مىنەزدەمەدە بىلاي دەپ كورسەتىلگەن: «ايتا كەتۋ كەرەك، كەيبىر كوممۋنارلاردىڭ ايتۋى بويىنشا ترەگۋبوۆ سوعىس الدىندا قالتاسىنان جارتى بوتەلكە اراقتى سۋىرىپ الىپ، دەم الماستان ءىشىپ الادى جانە قاتتى اتىس بولعاندا ترەگۋبوۆ تۇرەگەلىپ تۇرىپ سارايعا قارسى وق اتادى، وسى ۋاقىتتا ونى جۇلىپ كەتەدى» («ەگو سشيبلي») دەپ مىنەزدەمە بەرگەن. ءبىزدىڭ كوزسىز باس ءيىپ، ۇلتتىق دەڭگەيدەگى باتىر ەتىپ، تاعزىم ەتىپ جۇرگەن ترەگۋبوۆتىڭ  سيقى سونداي، ونى ءبىز ەمەس كومانديرى يساەۆ ايتىپ وتىر.

ارينە سوزاق تاريحىنداعى كەڭەستىك جۇيەنىڭ «اقتاڭداعى» جەتكىلىكتى. سونداي زۇلماتتى، قياناتتى كورىپ جۇرسە دە اتا-بابالارىمىز ءور رۋحىن بيىك ۇستادى، كەڭ دالانىڭ توسىندە ءجۇرىپ اتا-بابا داستۇرىمەن مال ءوسىردى، ونەر بىلىمگە ۇمتىلدى. ءبىزدىڭ جىلدار بويى كۇتكەن بوستاندىعىمىز دا كەلدى، ەندىگى كۇنى جەر ۇستىندەگى عانا ەمەس، جەر استىنداعى بايلىقتى دا يگەرىپ جاتىرمىز. ساۋلەتى مەن داۋلەتى ساي سوزاق «قاريانىڭ» مىنەزى تۇزەلىپ، «ونەرى» مەن ونەگەسى اسقاقتاۋ ۇستىندە. تۋعان ولكەمىزدىڭ ءتۇتىنى ءتۇزۋ شىعىپ، كەشەگى كورگەن تەپەرىشتەر تاريحقا اينالىپ كەلەدى،

بارىنە شۇكىر، كەشەگى كورگەن قياناتتان بەلى بۇگىلمەگەن بابالارىمىزدىڭ اماناتىن العا جەتەلەپ، ءار جۇرەكتىڭ ءلۇپىلى تۋعان ەلىم، جەرىم، سوزاق دەپ سوقساق، قاپىدا قازا تاپقان، جازىقسىزدان-جازىقسىز ومىردەن وتكەن سول اتا-بابالارىمىزدى ۇمىتپاي، تاعزىم ەتىپ وتىرساق، اماناتقا ادالدىق تانىتساق، بۇگىن دە، كەلەشەك تە نۇرلى بولادى. مەن بۇدان كەيىنگى عاسىرلاردا سوزاق دالانىڭ تەك جاقسى كۇندەرىن، شۋاقتى جۇزدەرىن كورگىم كەلەدى.

ناريمان نۇرپەيىسوۆ،

سوزاق اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى

Abai.kz