باسى: اسا بايلىق نە كەرەك...

جالعاسى: ءسوزدىڭ باسى - ەلباسى...

داتىم بار!

ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا «دات!» ءسوزى تاعدىرانىقتاعىش ساتتە قولدانىلدى. ول – ادىلدىككە قول جەتكىزۋدىڭ سوڭعى امالى. كوبىنەسە بيلەۋشىگە قاراتا ايتىلعان ەكەن.

مەنىڭ «داتىم!» تەك بيلەۋشىگە باعىتتالماعان. ونى «اباي.kz» پورتالىنىڭ بارلىق وقىرماندارىنا، سولار ارقىلى قازاقتىڭ زيالى قاۋىمىنا جولداپ وتىرمىن. ەڭ باستىسى – جەكە باسىمنىڭ تاعدىرىنا عانا تىرەلىپ تۇرعان شارۋا ەمەس. دەنىم ساۋ، وتباسىم امان، بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن ءجۇرىپ جاتقان ورتا تاپتىڭ وكىلىمىن. بار ماقساتىم، ابايدىڭ سوزىمەن ايتسام، «ويىما كەلگەن نارسەلەردى قاعازعا جازا بەرەيىن، اق قاعاز بەن قارا سيانى ەرمەك قىلايىن، كىمدە-كىم ىشىنەن كەرەكتى ءسوز تاپسا، جازىپ السىن، يا وقىسىن، كەرەگى جوق دەسە، ءوز ءسوزىم وزىمدىكى دەدىم دە، وسىعان بايلادىم، ەندى مۇنان باسقا ەشبىر جۇمىسىم جوق».

1. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز بەن جاۋلارىمىز

بايىرعى قازاق جەرىندە مەملەكەتتىلىگىن قۇرعان قازاقستان حالقىنىڭ باستى ماقساتتارى اتا زاڭدا – كونستيتۋتسيادا ناقتى دايەكتەلگەن. مەملەكەتىمىزدىڭ كوزدەگەنى دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك قۇبىلىس رەتىندە وركەندەۋ، ال ونىڭ ەڭ قىمبىت قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى.

مەنىڭ ويىمشا، كونستيتۋتسيانى قابىلداعاننان بەرى شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە، وسى مەجەلەردىڭ جارتىسى دا ورىندالماي، قاعاز جۇزىندە قالۋدا. تۇبىندە جۇزەگە اساتىنىنا كۇدىگىم بار. باسقا-باسقا، دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق ەلگە اينالۋ ءۇشىن ازاماتتارىمىز پەرىشتە بولۋى كەرەك قوي. ءومىر جولىن قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن باستاعان ادام اتا مەن حاۋا انا پەيىشكە سىيماعان سوڭ، بۇگىنگى ۇرپاقتارى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟

ارينە، جەر بەتىندەگى جالعىز homo sapiens رەتىندە جاقسىلىققا ۇمتىلۋ كەرەك. مۇنسىز جاۋىزدىق بەل الىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. ادامنىڭ جىرتقىش اڭنان ايىرماشىلىعى قالماس ەدى. سويتە تۇرا، كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسى بار قازاقستان جولى تىعىرىققا تىرەلگەنى نەدەن؟ دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا بولاتىنداي نە جازىپ ەدىك؟ دەرتىمىزدى انىقتاماي، نەمەن جازىلاتىنىن بىلمەي ەرتەڭگى كۇنگە دامەمەن قاراۋ – بەكەرشىلىك. باستى سەبەپ، پايىمداۋىمشا، مىنادا: قانداي ەلدە، قاي داۋىردە بولماسىن تاريحتى تۇزەتىن ءۇش كۇش بار; بىرەۋى – حالىق، ەكىنشىسى – بيلىك، ءۇشىنشىسى – تۇلعا. وسىلاردىڭ شەشىمىمەن، قولىمەن، اقىلىمەن ماتەريالدىق جانە رۋحاني بايلىقتار وندىرىلەدى، جاڭالىقتار اشىلادى، قوعامدا ىلگەرىلەۋ، توقىراۋ نەمەسە ىركىلىس ورىن الادى. تاريحتى ءتۇزۋشى ءۇش كۇشتىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى مەن ىقپالداستىعى ۇزدىكسىز جەتىلىپ، ۇيلەستىرىلىپ، ناتيجەسىندە باسەكەلىك قابىلەتىن ساقتاي العاندا، تاريحتىڭ قوزعالىسى سىن-قاتەردەن بيىك تۇرادى. ءبىز  ادام فاكتورى، ياعني حالىق پەن تۇلعالاردىڭ جاسامپازدىق الەۋەتى تولىق اشىلماعاندىقتان، بيلىكتىڭ قوعامداعى باسقا تەتىكتەرمەن دۇرىس ىقپالداسپاعاندىعىنان بارشا حالىق ماقۇلداعان كونستيتۋتسيالىق تالاپ ۇدەسىنەن شىعا المادىق.

تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىرىنشى ونجىلدىعىندا ۇلتتىق تاريحىمىزداعى وزگەرىستەردە جاسامپازدىق مازمۇن باسىم ەدى. جۇمىسسىزدىققا، كەدەيشىلىككە، قاۋلاعان قىلمىسقا قاراماستان عاسىرلار بويى قوردالانىپ كەلگەن ۇلتتىق، تىلدىك، رۋحاني، كادرلىق، اقپاراتتىق، قاۋىپسىزدىك، حالىقارالىق قارىم-قاتىناس ماسەلەلەرىنىڭ وڭتايلى شەشىلە باستاۋى حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى، زيالىلارىمىزدى قاناعاتتاندىردى، بيلىكتىڭ دۇرىس جولدا ەكەنىن كۋالەندىردى.

ارينە،  سول ونجىلدىقتىڭ وزىندە ۋاقىت وتە كەلە تاەلسزدىكتىڭ جاۋىنا اينالعان سىن-قاتەر توبە كورسەتتى. اتاپ ايتار بولساق، ساياسي ەليتانىڭ بيلىك پەن بايلىققا تالاسى نازارباەۆتىڭ قاجىگەلدينمەن، نۇرقادىلوۆپەن، راحات اليەۆپەن جانجالىنان كورىندى. جەكەشەلەندىرۋ سىلتاۋىمەن ساياسي باسقارۋشى ينتەلليگەنتسيا بىرنەشە ۇرپاقتىڭ ەڭبەگىمەن قالىپتاسقان بايلىقتى قولىنا قاراتىپ الدى. حانتالاپايدان قارا حالىق پەن زيالى قاۋىم سىرت قالدى. اگرارلىق ەكونوميكانىڭ تالقاندالۋىمەن قازاقتىڭ قالاعا قاراي شۇبىرۋى باستالدى.

دەگەنمەن ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىم ءبىرجولاتا جوعالعان جوق ەدى. مۇناي باعاسىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە ساقتالۋى، شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ كوپتەپ كەلۋى، نارىقتىق ەكونوميكاعا جەدەلدەتىپ ءوتۋىمىز، نازارباەۆتىڭ سىرتقى ساياسي باستامالارى (ازيالىق كەڭەس، الەمدىك جانە ءداستۇرلى ءدىن باسشىلارىنىڭ سەزدەرى، ت.ب.), ىشكى جيىنتىق ءونىمنىڭ ون پايىزعا دەيىن ءوسۋى – ءبارى قازاقستاننىڭ جۇلدىزى جانعانداي اسەر ەتتى.

سويتسەك، تاپ وسى ونجىلدىقتا تاۋەلسىزدىكتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ، پروگرەسس اتاۋلىنىڭ جاۋلارى قوعامىمىزدى يەكتەپ العان ەكەن. زامانىندا وسىناۋ ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە اباي دا ىزدەنگەن ءتارىزدى. ايتپەسە «كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار... اۋەلى – ناداندىق، ەكىنشىسى – ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشىسى – زالىمدىق» دەپ جازار ما ەدى.

دۇنيە وزگەردى. اباي زامانىنداعى ادامزاتتىڭ جاۋلارى دا وزگەشەلەندى. ادام بالاسىنىڭ بۇگىنگى جاۋلارى، مەنىڭ ويىمشا، مىنالار:  1. مونوپوليانىڭ جۇگەنسىز وكتەمدىگى. 2. ادامداردىڭ جاتسىنۋى(بيلىكتەن، ساياساتتان، يدەولوگيادان، قوعامداعى كوپە-كورنەۋ كەلەڭسىزدىكتەردەن) . 3. زاڭنىڭ ساقتالماۋى، قۇقىقتىق قورعانسىزدىق.

قازاقستاندا بيلىكتىڭ قولداۋىمەن مونوپوليانىڭ ورنىقپاعان سالاسى جوق. اۋىلداعى شابىندىق جانە ەگىستىك جەرلەردىڭ اسا ۇلكەن اۋقىمدا لاتيفۋنديستەردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتكەنى، الماتىداعى «التىن وردا» سىندى تابىسى مول بازارلار بولات نازارباەۆتىڭ قۇزىرىندا قالعانى، حالىق قالاۋلىسى ن.نىعماتۋللين قاراعاندىنى مايلى شەلپەككە اينالدىرعانى، «كتج-داي» الپاۋىتتى ەكس-پرەمەر ا.مامين بىرنەشە تريلليون بورىشقا باتىرعانى، تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ءۇش قىزى مەن كۇيەۋ بالالارى مۇناي، گاز، قارجى، بانك، نەسيە سالالارىن تىشقان جورعالاتپاي باقىلاۋىندا ۇستاعانى ەندى عانا اشىق ايتىلا باستادى. وسىنداي مومنوپوليستەر قۇرىلىستا، بايلانىستا، كەدەندە، باق-تا، ءتىپتى سپورت پەن جارناما دا ميللاردتاردى سۋداي ساپىرعاندىقتان نە نارسەنىڭ بولسىن باعاسى اسپانعا شارىقتادى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ باستاۋ-بۇلاعى بيلىك اتاۋلىنىڭ سىننان، باقىلاۋدان، زاڭنان، جازادان بيىك تۇرعانىندا. شالعايداعى اۋىلداعى بالاباقشانىڭ مەڭگەرۋشىسىنەن مينيسترلىكتىڭ جاۋاپتى شەنەۋنىگىنە دەيىن ءوزىن توعىز قىلمىس جاساسا دا جازاعا تازارتىلمايتىن شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىنداي سەزىندى.

جوعارى بيلىك پەن مونوپوليا فورماسىنداعى جويداسىز بايلىقتىڭ اراسىنان قىل وتپەستەي وداقتاسۋى جانە ىقپالداستىعى زاڭعا قايشى كەلەدى. الەم مويىنداعان ۇستانىمدار – بيلىكتىڭ بيزنەستەن وقشاۋ تۇرۋى، ەكونوميكاعا ارالاسۋىنىڭ ايتارلىقتاي شەكتەلۋى بۇزىلعاندا قاراپايىم ادامداردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ەكىنشى قاتارعا ىسىرىلادى ەكەن. جۋىردا  قر پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ تىكەلەي وندىرۋشىلەردى قاناۋ ورتاعاسىرلىق دەڭگەيگە تۇسكەنىن ءبىر عانا دەرەكپەن اشىپ بەردى: بۇگىنگى قازاقستاندا ەڭبەكشى حالىقتىڭ جارتىسىنان استامى 50 مىڭ تەڭگە ايلىقپەن ءجۇر ەكەن. قالاي ۇنەمدەسەڭ دە بۇعان كۇن كورۋ مۇمكىن ەمەس. زاڭ بويىنشا دا بۇل بارىپ تۇرعان ادىلەتسىزدىك. زاڭنىڭ جۇمىس ىستەۋدەن قالعانىن ىشكى ىستەر جانە قورعانىس مينيسترلەرىنىڭ، ۇقك توراعالارىنىڭ، ولاردىڭ ورىنباسارلارى مەن لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەرىنىڭ سوتتالعانىنان بايقاۋعا بولادى. 30 جىل ىشىندە ەكونوميكالىق قىلمىسى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلعان مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى ساناپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس.

قازاقستان تاريحىندا زاڭدى مۇنشاما تاپتاۋ بۇرىن-سوڭدى ورىن الماعان كەرەعارلىق. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ-ءبىلىپ، باسىنان وتكەرىپ وتىرعان حالىق پەن زيالىنىڭ الەۋمەتتىك، ساياسي، كاسىبي قۇلشىنىسى سۋ سەپكەندەي باسىلماي تۇرمايدى عوي. مادەني-يماني كوزقاراسى داعدارىسقا ۇشىرايتىنى دا اقيقات. تۋراسىن ايتساق، ءبىز 80-90-شى جىلدار مەجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن ءبىر ۇرپاقتان ايرىلدىق. قازاق ءتىلىن مەنسىنبەيتىندەر، باتىستىق اتاۋلىعا قۇلشىلىق ۇراتىندار، كوشەلەردە جارتىلاي جالاڭاش، تۇنگى كلۋبتاردا تىرجالاڭاش جۇرەتىندەر، دەسترۋكتيۆتى ءدىننىڭ قۇرباندارى – وسىلار. احۋالدى ەكسترەميستىك پيعىلداعى كۇشتەر ءوز پايداسىنا شەشىپ كەتتى. ادىلەتسىزدىكتەن بويىن اشۋ-ىزا كەرنەگەن جاندار «قاڭتار قاسىرەتىنىڭ» بەل ورتاسىندا ءجۇردى. بيلىك اتاۋلىعا سەنۋدەن قالعان، مەملەكەتتىك قۇندىلىقتاردان جاتسىنعان ۇلتتىق، ءدىني، ىزگىلىك ۇستانىمدارى شايقالعان بۇل قاۋىمدى وركەنيەتتى ورتاعا قايتارۋ مونوپوليانى جويۋدان، زاڭنىڭ سالتاناتىن ورناتۋدان الدەقايدا قيىن ءارى ۇزاق ۋاقىتتى تالاپ ەتەدى.

مونوپوليا قۇبىلىسى، جاتسىنۋ مەن زاڭعا جۇگىنبەۋ قازاق توپىراعىندا پايدا بولعان جوق. ولار – ءارىسى وتارلىق داۋىردەن، بەرىسى – كەڭەستىك توتاليتاريزمنەن جەتكەن مۇرالار. تاۋەلسىزدىك تۇسىندا جاڭا سيپاتتارمەن بايىدى. دەمەك، وتاندىق تاريحتى تۇزۋشىلەر ارەكەتىنە تەرەڭ ىزدەنىس، تىڭعا تۇرەن سالۋ، جاڭاشىلدىق سەرىك بولا بەرمەگەن.

2. ءۇش الشاقتىق نەمەسە ارتقى توپتان اداسۋ

تاۋەلسىزدىكتىڭ باسقا دا جاۋلارى بارشىلىق. ءبىرازىن قاڭتار-اقپان ايلارىندا قر پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ پارلامەنت ماجىلىسىندە،  بيزنەسمەندەرمەن كەزدەسكەندە، «حابار» تەلەارناسىنا سۇحباتىندا، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ وتىرىستارىندا قاداپ-قاداپ كورسەتتى. «سامۇرىق-قازىناعا»، شەتەلگە اۋعان قاراجاتقا، ءتۇرلى سالىقتارعا، اۆتوكولىك ونەركاسىبىنە، كەدەنگە قاتىستى بەرگەن تاپسىرمالارى ەلدەگى كۇردەلى جاعدايدى وڭالتاتىنىنا سەنەمىز. بيلىكتىڭ كادرلىق كورپۋسى جاڭا ەسىمدەرمەن تولىعۋدا.

دەگەنمەن، قازاقستان حالقى وتپەلى ءداۋىردىڭ اسپالى كوپىرى ۇستىندە تۇرعان قاۋىمدى كوزىمىزگە ەلەستەتەدى. ونىڭ شارق ۇرعان جان دۇنيەسىن، ارپالىسقان وي الەمىن ابايدان قالعان مىنا سوزدەر دالمە-ءدال سۋرەتتەگەن: «دۇنيەدە ەشبىر قىزىقتى نارسە بار دەپ ويلامايدى، ويلاسا دا بۇرىلا المايدى، ەگەر ءسوز ايتساڭ، تۇگەل تىڭداپ تۇرا المايدى، نە كوڭىلى، نە كوزى الاڭداپ وتىرادى. ەندى نە قىلدىق، نە بولدىق!».

بۇل سۇراقتارعا جاۋاپتى ق.توقاەۆ تابادى دەگەن بەيعامدىقپەن وتىرا بەرگەن ءجون ەمەس. بۇكىل قوعام بولىپ ىزدەۋىمىز كەرەك. ۇلكەندى-كىشىلى ۇجىمدار مەن ءوندىرىس ورىندارىنداعى، ءبىز ءتارىزدى تىعىرىققا تىرەلگەنمەن شىعار جولدى تاپقان ەلدەردەگى تاجىريبەنى مي قازانىندا قايناتۋدىڭ نارقى جوعارى.

تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ مونوپوليا، جاتسىنۋ، زاڭنان اتتاۋ ءتارىزدى جاۋلارى اياق استىنان شىققان جوق. پايدا بولۋى، قالىپتاسۋ داۋىرلەرى، رەسمي بەكەمدەلۋى، حالىقارالىق ارەناعا شىعۋى سىندى ءماندى بەلگىلەرىن تياناقتاۋ – عالىمدارىمىزدىڭ موينىنداعى مىندەت.  ولاردى دۇنيەگە اكەلگەن، جەتى باستى جالماۋىزعا اينالدىرعان سەبەپتەردىڭ تۇتاس جۇيەسى، قاينار كوزدەرى بار. ەڭ ماڭىزدىلارى مىنالار: 1. بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى بايلانىس جانە كەرى بايلانىستىڭ السىرەپ، ءبىر-بىرىنەن الشاقتاۋى; 2. ن.نازارباەۆ انىقتاعان مەملەكەتتىك ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا ءسوز بەن ءىستىڭ سايكەس كەلمەۋى. عىلىم تىلىمەن ايتقاندا، تەوريا مەن پراكتيكانىڭ اراسىنداعى الشاقتىق. 3. ات توبەلىندەي عانا قوعام مۇشەلەرىنىڭ زاڭسىز بايىعان ۇستىنە بايۋى، ەسەسىنە بايىرعى حالىقتىڭ، اسىرەسە اۋىل-سەلو تۇرعىندارىنىڭ كەدەيلەنۋى، ەلدە انتاگونيستىك كوڭىل-كۇيدىڭ جانە قاتىناستاردىڭ ورنىعۋى. ياعني بايلىق پەن كەدەيلىكتىڭ اسقىنا الشاقتاۋى.

ءبىرىنشى الشاقتىقتىڭ ءمانى مەن اكەلگەن زاردابىن ابايدان اسىرا ايتقان ەشكىم جوق، ءسىرا. «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» دەۋىمەن كىمنىڭ جوعىن جوقتاۋشى ەكەنىن ايقىنداپ العان اقىن ۇلى دالاداعى بەرەكەسىزدىكتىڭ شىعۋ تەگىن ەلدىڭ ءسوزىن ۇستاعاندارمەن بايلانىستىرعان عوي:

باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم،

مىنەكي، بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن؟

ارادا عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە اقيقات اقيقات كۇيىندە قالۋدا. 1995 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسيا قازاقستاندا سۋپەرپرەزيدەنتتىك بيلىك ينستيتۋتىن ورناتىسىمەن ۇلكەندى-كىشىلى باستىقتار نازارباەۆتان كورگەنىن ءوز ورتاسىندا اينىتپاي قايتالاۋعا كىرىستى. ول وتىرعان عيماراتتا كىرىپ-شىعاتىن بولەك ەسىك پەن ءدالىز، ءمىنىپ-تۇسەتىن بولەك ليفت پەن باسپالداق، قىزمەتتىك كولىگىنىڭ ەسىگىن اشىپ، باستىقتىڭ پورتفەلىن، كوزاينەگىن ت.ب. قولىنا الاتىن كومەكشىلەر پايدا بولدى. قىزدان دا قىلىقتى ورىنباسارلارى ول كۇلسە كۇلدى، اشۋلانسا اشۋلاندى. باستىعىنان جارتى قادام العا وزۋعا جۇرەكتەرى داۋالامادى. بىرلىك جوق، بەرەكە جوق، شىن پەيىل جوق بيلىك كىمگە پانا بولسىن، اقىرىندا وسىناۋ كەۋدەسىن كەرگەن بيلىك حالىقتان الشاقتادى.

بۇل وبەكتيۆتى تۇردە ءسوز بەن ءىستىڭ الشاقتاۋىنا اكەلدى. قازاقتا: «قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدى» دەگەن ءسوز بار. بىزدە عانا ەمەس، بارشا الەمدە وسىلاي. ەسەپ پەن باقىلاۋ كەتكەن جەردە باسسىزدىق باستالادى. «پالەن ەلدە پاراقورلىق جوق، تۇگەن ەلدە جەمقورلىق جويىلعان، باستىقتارى سۇتتەن اق، سۋدان تازا» دەگەن سوزدەر ولاردىڭ پەرىشتە قالپىندا ساقتالىپ قالعانىنان ەمەس، زاڭعا جىعىلعانىنان. بايلىقتىڭ ۇستىندە وتىرعان بيلىك يەلەرىنىڭ ءاربىر شەشىمى، قادامى، تابىسى قاتاڭ باقىلاناتىنىنان. ال ءبىزدىڭ ەلگە كەلسەك، پرەزيدەنت لاۋازىمىندا وتىرعانداعى ن.نازارباەۆتىڭ سوزىندە، باياندامالارىندا، كىتاپتارىندا ءمىن بار ما؟ قىلاۋداي ءمىن تاپپايسىز. ال ءىسى... قىزدارىنىڭ، كۇيەۋ بالالارىنىڭ، ىنىلەرىنىڭ حالىققا تيەسىلى بايلىقتى اش قاسقىرداي تالاپ جاتقانىن كورمەي، بىلمەي وتىردى دەگەنگە كىم سەنەدى!

بيلەۋشى ادىلدىكتەن تايعان ساتتەن مەملەكەتتى توناۋ باستالاتىنى، ونداي مەملەكەت ادامداردى تىڭداۋدان قالاتىنى، ءبىر ۇرتى قان، ءبىر ۇرتى ماي بيلىك پەن بايلىق يەلەرى قىلمىس الەمىنىڭ ەرەكشە ارتىقشىلىقتارعا يە قاۋىمىنا اينالاتىنى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. بايلار مەن كەدەيلەردىڭ تۇرمىس دەڭگەيى، ءومىر ساپاسى بويىنشا ءبىر-بىرىنەن الشاقتاۋى وسىدان. باسقا قۇپياسى دا، فورمۋلاسى دا جوق. جالپى، بيلىكتەگى ادامنىڭ باي بولعانى ابزال. نە كيەمىن، نە جەيمىن، نە ىشەمىن دەپ الاڭداماعان جان ءونىمدى ەڭبەك ەتەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. بىراق بيلىكتىڭ مۇمكىندىگىن اسىرا پايدالانۋمەن بايلىق جيۋ بايلىقتى شاشۋمەن بيلىك باسپالداعىنا كوتەرىلۋ جۇزدەن-جۇيرىك، مىڭنان-تۇلپار شىققاننىڭ بەلگىسى ەمەس. مامانداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، بايلار مەن كەدەيلكەردىڭ اراسىنداعى الشاقتىق 8 (سەگىز) ەسەدەن اسقاندا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرەتىن احۋال قالىپتاسادى ەكەن. قازاقستان بۇل مەجەدەن ءححى عاسىرعا اياق باسقاندا-اق اتتاپ ءوتتى. بۇگىندە الشاقتىق 80 (سەكسەن) ەسەگە جەتكەن بولار. اقيقاتىن ەكونوميستەردەن ەستىرمىز.

ءۇش الشاقتىقتان حالىق جاپا شەكتى. ءسۇرىندى. بىراق جىعىلمادى. شيرىعىپ الدى. ناعىز اداسقاندار، ۇتىلعاندار – بيلىكتى بىلعاعاندار مەن مونوپوليانىڭ مايىن ىشكەندەر. بۇلار حالىق قازىناسىن، قازاق دانالىعىن دەمەيىك، اسان قايعىنى دا وقىماعان-اۋ. ءتول مەملەكەتىمىزدىڭ تۇڭعىش يدەولوگى:

ارعىماققا ءمىندىپ دەپ،
ارتقى توپتان اداسپا.
كۇنىندە ءوزىم بولدىم دەپ،
كەڭ پەيىلگە تالاسپا.
ارتىق ءۇشىن ايتىسىپ،
دوستارىڭمەن ساناسپا.
عىلىمىم جۇرتتان استى دەپ،
كەڭەسسىز ءسوز باستاما.
جەڭەمىن دەپ بىرەۋدى
وتىرىك سوزبەن قوستاما، - دەگەن عوي. ءالىن بىلمەيتىن اياز بيلەرگە باسقاشا قالاي ايتسىن.

2014 جىلعى 17 قاڭتار كۇنى ن.نازارباەۆ قازاقستان حالقىنا ءداستۇرلى جولداۋىن جاريالاپ، «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەيامىزدى دايەكتەگەن ەدى. ارادا تۋرا 8 جىل وتكەندە تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ جىبەرگەن ورەسكەل قاتەلەرى بۋمەرانگ بولىپ ورالىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ىرگەسىن شايقادى. قازاقستان وتقا وراندى.

مەن نازارباەۆتىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزداعى ەسىمى مەن ءىسىن وشىرگەندى قالامايمىن. جاعىمسىز ناتيجە دە ناتيجە ءارى تاجىريبە. تاريحي ادىلەتتىلىك پەن اقيقات سالتانات قۇرماي ماڭگىلىك ەل بولا المايمىز. بۇلىككە دەيىنگى قازاقستان ەندى قايتىپ كەلمەيدى. دەي تۇرعانمەن، تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز، ەگەر وسى مارتەبەمەن قالا بەرگىسى كەلسە، «دات!» دەيتىن ۋاقىتى جەتتى. ءوزى جاققان وتتى ءوزى وشىرە الاتىن مۇمكىندىك تۋىپ تۇر. ماسەلە مىنادا: بولعان ىسكە جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الىپ، بارلىق بايلىعىمىزدىڭ جارتىسىن ۇستاپ وتىرعان، ءوز قولتىعىنان شىققان 162 وليگارحتى وندىرىستەرىن، زاڭسىز تىققان قاراجاتتارىن ەلگە قايتارۋعا كوندىرسىن. سولاردىڭ قاتارىندا ءوزى دە، اۋلەتى دە بولۋى كەرەك. سوندا ەلى سۇيگەن، ەلىن سۇيگەن ەلباسى ەكەنىنە حالقى، بارشا الەم سەنەتىن بولادى.

ايتايىن دەگەن «داتىم!» وسى ەدى.

حانكەلدى ءابجانوۆ،

ۇعا اكادەميگى

Abai.kz