الەمدەگى باسقا حالىقتارمەن بىرگە تىرشىلىك كەشىپ جاتقان 200 ميلليونعا جۋىق تۇركى جۇراعاتى ءحى عاسىردان باستاپ ءحVىى عاسىرعا دەيىن جەر شارىنىڭ ۇشتەن ەكىسىن بيلەپ تۇردى دەسەك قاتەلەسپەگەندىگىمىز. سوناۋ ءحى عاسىردان باستاپ-اق، شىڭعىس حان قۇرعان ۇلى قاعاناتتان باستاپ، ودان كەيىنگى ونىڭ نەمەرەلەرى ۇيىمداستىرعان;  قۇبىلاي ( قىتايدى بىرىكتىرىپ، يمپەريا دارەجەسىنە جەتكىزگەن), قۇباعۇل (حۋلاگۋ) (قۇرامىنا كوپتەگەن ەلدەر كىرگەن كىشى ازيا يمپەرياسى), سونىمەن قاتار، باتىل حان (باتۋ) نەگىزىن سالعان يمپەريالاردىڭ ءومىر-جاسى بىرنەشە عاسىرعا جەتتى دەۋگە بولادى.  ەۋرازيا جازىعىندا باتىل حان ورناتقان ۇلى قاعاناتتى - التىن وردانى، - نەگىزىندە تۇركى قىپشاقتار ورناتقانىمەن، ونىڭ قۇرامىنا جاۋلاپ الىنعان كوپتەگەن حاندىقتار مەن كنيازدىقتار جانە كورولدىقتار كىرگەن ەدى. سول سەكىلدى، وزگە قاعاناتتاردا دا سولاي.

دەگەنمەن، قازىرگى قازاقتار، ءبىر كەزدەرى وزدەرىنىڭ اتا-بابالارى قۇرعان وسىناۋ ۇلى تاريحتى تۇسىنە الا ما؟! نەعايبىل؟ اڭقاۋ، الاڭعاسار قازاقتىڭ التىن تاريحىن اينالاداعى ەتى ءتىرى ەلدەر وزدەرىنە قاراتىپ العان.

الاش جۇرتى، ءوز ساناسىنداعى كەرى كەتكەن قۇلدىق تۇيسىكتى الداعى ۋاقىتتا الىپ تاستاي السا، بولاشاقتا تۇسىنەر دەيمىز. بىراق، كەش بولۋى دا مۇمكىن. قازاقتىڭ ءوز ماتەلىمەن ايتقاندا، «بولارى بولىپ، بوياۋى ءسىڭىپ» دەگەندەي.

جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، قانى مەن قۇرباندىعىن شاشا ءجۇرىپ، كەزىندەگى كوشپەلى تۇركى قىپشاقتار - ارىستانداي ايعا شاپقان، ازۋلى بىرنەشە يمپەريانى قۇرا ءبىلۋى، ول وڭاي دۇنيە ەمەس. مۇنداي ۇلى ىستەردى اتقارۋ، ۇيىمداستىرۋ كوپتەگەن حالىقتاردىڭ پەشەنەسىنە جازىلماعان. مۇمكىن، ولاردىڭ وتىرىقشىلىعى بولار؟ تەك، ريم يمپەرياسى عانا بولماسا! قالاي دەسەكتە، قازىرگى قازاقتار وسى ۇعىمدى، پايىمدى تۇسىنسە بولعانى!

تۇركى جۇرتىنىڭ ەكىنشى ءبىر ەلى قۇرعان ۇلى قاعانات، ول – وسمان يمپەرياسى. بۇلار دا ءوز زامانىندا ات ۇستىندە وسكەن جۇرت. كارى قۇرلىقتىڭ تىزگىنىن قولىنا الىپ، ازيانىڭ بىرنەشە ەلىن وزىنە يلىكتىرگەن حالىق. بىراق، جەتكەن جەتىستىكتەرى كوبىنە كوشپەلى جالايىر تايپاسىنىڭ ارقاسىندا عانا. ۆيزانتيا يمپەرياسىن قۇلاتىپ، استاناسى كونستانتينوپولدى تارتىپ الۋدىڭ ءوزى ۇشقىرلىق پەن مىقتىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟!
شىڭعىس حان مەن ونىڭ التىن ۇرپاقتارى ورناتقان الىپ قاعاناتتار، سونداي-اق، وسمان يمپەرياسى، وزگە ۇلتتاردىڭ شاشىلىپ جاتقان كنيازدىقتارى مەن كورولدىكتەرىن بىرىكتىرىپ، ولاردىڭ مەملەكەت بولۋىنا جول اشىپ جانە دامۋىنا اكەلدى.

وسىلاردى ايتا وتىرىپ، كەزىندە كوشىم حان قۇرعان جانە بيلەگەن ءسىبىر حاندىعىنىڭ دا (ىبىر-سىبىر ولكەسى) كەڭدىگى جاعىنان، ءوز ۋاقىتىنداعى ريم يمپەرياسىنىڭ اۋماعىنان الدە قايدا ۇلكەن بولعان.

كوشىم دە، شىڭعىس حان جانە ونىڭ نەمەرەسى باتىل حان سياقتى كونە قىپشاق تىلىندە سويلەگەن تۇركىلەردىڭ ۇرپاقتارى. وسىلاردىڭ بارلىعى كەزىندەگى قىپشاقتاردىڭ، ياعني، قازىرگى قازاقتاردىڭ بويتۇمار تاريحى. ولاردى ۇمىتۋعا، نە بولماسا سالعىرت قاراۋعا بولمايدى جانە كەيىنگى ۇرپاقتىڭ سانا-سەزىمىنە، ونىڭ اتا-بابالارىنىڭ قانداي بولعاندىعىن تەرەڭ ءتۇسىندىرىپ، قالىپتاستىرا ءبىلۋىمىز كەرەك!

تۇركى قىپشاقتار ەڭ ءبىرىنشى ىشكى تاي-تالاستان (قازىر دە كەزدەسەدى) جانە اۋىز بىرلىگىنىڭ جوقتىعىنان، وزدەرى ءبىر كەزدەرى قۇرعان قۇرلىق ارالىق الپاۋىت مەملەكەتتەرىن قۇلاتىپ الدى.

ماسەلەن; كۋليكوۆا دالاسىنداعى (كۇلىك القابى) سوعىستا التىن وردا بيلەۋشىسى ەر ماماي جەڭىلگەن ەمەس. «ءولدىڭ ماماي، قور بولدىڭ»، – دەپ تە ايتپاعان. قايتا «جەڭدىڭ ماماي، ەرلەدىڭ ماماي»، – دەگەن. ستالين قۇرعان كەڭەس وداعىنىڭ سول كەزدەگى ورىس عالىمدارى ءبارىن كەرىسىنشە جازعان. («ستالينيادا» كىتابىنان). تەك، التىن وردا يمپەرياسى تەمىرلاننان بىرنەشە رەت سوققى جەپ، جەڭىلگەننەن سوڭ السىرەپ قالعان. اسكەر باسى ماماي بولسا التىن وردانى قايتا قولعا الىپ، كۇش جيىپ، ورىس كنيازدىقتارىنان كەلەتىن توقتاپ قالعان الىم-سالىقتى قالپىنا كەلتىرمەك بولعان. التىن وردا اسكەرى بۇرىنعىداي مول بولماعاندىقتان، شەگىنگەن جاۋدىڭ ارتىنان جىبەرمەگەن. سونى قىزىل تۋدىڭ استىنداعى عالىمدار مەن جازۋشىلار دميتري دونسكوي  جەڭدى، – دەپ ويدان قۇراستىرىپ، كەڭەستىك يدەولوگياعا ءوز ۇلەستەرىن قوسقان. التىن وردانى قۇلاتقان نەگىزىندە تەمىرلان بولاتىن.

تەمىرلان كىم ەدى؟! ورىس جازۋشىسى س.ءديوميننىڭ «بايازيت»، – اتتى اتاقتى رومانى بار. رومان تۇرىك سۇلتانى ءبايازيتتىڭ اتىمەن اتالعانىمەن، كوبىنە-كوپ تەمىرلاننىڭ ءبىر  رەتتە جەڭىلمەگەن اسكەرى مەن ونىڭ جەڭىمپاز جورىقتارىنا ارنالعان. روماندى تۇگەلىمەن وقىپ شىققان ادام، جازۋشىنىڭ تەمىرلاندى ەشبىر جەردە وزبەك، – دەپ اتاماعاندىعىن بايقايسىڭ. مۇمكىن، ول كەزدە وزبەك اتاۋى بولماعاندا شىعار. تەك، بارلاس رۋىنىڭ ازاماتى بولعاندىعىن ايتىپ وتىرادى. كوپ جەرىندە بىلاي دەپ جازادى: «ون بىل سىنوم سكوتنيكا كوچەۆوگو نارودا، كوگدا تو پەرەسيليۆشيەسيا نا بەرەگ رەكي سىرداري ي كاشكانداري». جالپى بارلاس رۋى قايدان كەلگەن جانە بۇل ارادا قايدان پايدا بولعان؟ شىڭعىس حانعا بايلانىستى روماندار مەن ورىس جءانە  ەۋروپا عالىمدارىنىڭ عىلىمي زەرتتەۋ مونوگرافيالارىن وقىپ، زەرتتەپ قاراعاندا، بارلاس رۋىن التاي ايماعىنداعى سول زامانداعى جانە سول كەڭىستىكتەگى ەڭ ءىرى تايپا نايمانداردىڭ قۇرامىنان كورەسىز. وسى تايپاعا جاتاتىن كىشىگىرىم عانا رۋ. حورەزم يمپەرياسىن شىڭعىس حان شاپقاندا، التاي اۋماعىنان قوسىلىپ، قالىڭ اسكەردىڭ قۇرامىندا سوعىسقا قاتىسقان. قارا ەرتىستەن كوشىپ، بايكولگە دەيىن بارعان. بىراق، كەيىن ول جاقتىڭ قاتتى سۋىعى ۇنامادى ما الدە جاز جايلاۋدان، قىس قىستاۋدان قىسپاق كوردى مە وڭتۇستىككە قاراي ىعىسىپ، ول كەزدە سۋى مول سىرداريا مەن قاشقانداريا وزەندەرىنىڭ جاعاسىنا كەلىپ توقتاعان. قاشقاندارياعا بارلاس رۋىنىڭ بىرنەشە اتاسى عانا كەلىپ قونىس تەپكەن. مىنە، تەمىرلان وسى وزەننىڭ القابىنا ورنالاسقان شاحريسيابز قىستاعىندا دۇنيەگە كەلگەن.

دالانىڭ ەر - ازاماتى  بولعاندىقتان ات قۇلاعىندا ويناپ وسكەن. دالاداعى قىراتتى، ويپاتتى، سايلاردى سوعىسقا قالاي پايدالانۋدى وتە جەتىك بىلگەن. سوندا، تەمىرلان قاي ەلدىڭ ۇلانى؟ قازىرگى وزبەك اعايىندارىمىز ءوز مەملەكەتىنىڭ اۋماعىندا تۋعان قاي حالىقتىڭ بالاسى دارىندى تۇلعا بولسا، ول وزبەك دەيدى. بىراق، تەمىرلان تۋرالى قاتەلەسۋگە بولماس دەيمىز. ءتىپتى، سول مەملەكەتتە تۇرعان باسقا ەتنوستاردىڭ كوپشىلىگىن وزبەك قىلىپ جازدىرىپ، وزدەرىنە ءسىڭىرىپ اكەتتى. جالپى، وزبەك اعايىندار قالالىق حالىقتار، وتىرىقشى ەل. ەرتە زاماننان ساۋدا-ساتتىقپەن جانە باقشا ونىمدەرىن وسىرۋمەن اينالىسقان تىرشىلىگى مىعىم جۇرت. ءالىمۇلىنان شىققان ءجالاڭتوس باتىردا سامارقاندتى قىرىق جىل بيلەگەن ەمەس پە؟. ونى دا وزبەك،- دەپ قانشاما جىل ايتىسىپ-تارتىسىپ اقىرى ءتۇبى قازاق، رۋى ءالىمۇلى بولعانى انىقتالعان سوڭ جايىنا قالدىردى. كەشەگى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى سابىر راحىموۆ سەكىلدى. تۇپتەپ كەلگەندە، اتاقتى تەمىرلاندا نايمان تايپاسىنىڭ بارلاس رۋىنان شىققان ازامات. مۇنى، ەۋروپالىق جانە امەريكالىق عالىمدار جازىپ وتىر. ءتىپتى، عالىم جانە جازۋشى  حيلدا حۋكحەم ءوزىنىڭ  ءامىر تەمىر تۋرالى جازعان عىلىمي ەڭبەكتەرىندە دە وسىلاي كورسەتكەن. سوندا، يمپەراتور تەمىرلاندى قاي ەلدىڭ بالاسى دەيمىز؟! ارينە، تۇركى جۇرتىنان شىققان حاندار دا، سۇلتاندار دا، باتىرلار دا كوپ بولعان. دەگەنمەن دە، تەمىرلاندى كوشپەلى ەلدىڭ ازاماتى دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك جانە سولاي دا.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz