بۋىرقانعان بۇلا بۋىن
ءبىزدىڭ بالالارىمىزدىڭ بىزگە ۇقسامايتىنىن اڭعاردىڭىز با؟ البەتتە، ول – انىق نارسە.
ولاردىڭ بويىندا مۇعالىمنەن يمەنۋ، ۇكىمەتتەن ۇركىپ، باسشىلىقتىڭ الدىندا بۇگەجەكتەۋ، ءتىپتى اتا-انادان قايمىعۋ سياقتى قورقىنىش سەزىمدەرى جوق. ولار ەشكىمدى مويىندامايدى، قاساڭ قاعيدالارمەن ءومىر سۇرمەيدى. بىزگە بەلگىلى ەرەجەلەر مەن تىيىمدار دا ولارعا جات.
ولار بىزگە ىڭعايسىز سۇراقتار قويادى جانە سول سۇراقتارعا ءسوزبۇيداسىز شىنايى جاۋاپ بەرۋىمىزدى تالاپ ەتەدى، سوزىڭنەن زارەدەي ءبىر جاساندىلىق بايقاسا، جالت بۇرىلادى، بىلايشا ايتقاندا، وتىرىكتىڭ جايسىز يىسىنە وتە سەزىمتال، جالعاندىققا جاندارى قاس.
ولار سونداي-اق ءبىز سياقتى شارۋانىڭ سوڭىن شىدامدىلىقپەن كۇتىپ، سوقپاق قۋالاپ جۇرە بەرۋگە دە جوق، جاعىمپازدانبايدى، جالتاقتامايدى، ءوز قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن ولسە دە وزگەگە تاپتاتپايدى، كەرەك بولسا سىباعالارى مەن نەسىبەلەرىن جانسەبىلدىكپەن كەسكىلەسىپ ءجۇرىپ الادى. سوققى جەپ قالامىن دەپ اقىرىنا دەيىن شىداپ وتىرمايدى. ولار – سامارقاۋ ەمەس، جانارتاۋ. ويتكەنى، ولار – ادىلەتسىزدىككە، جەمقورلىققا، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە توزبەيتىن ۇرپاق.
ءيا، ەڭ قىزىعى، بۇل – ءبىز ايتىپ ءجۇرگەن، ءوزىمىز دە تۋرا وسىنداي البىرت كەزىمىزدە ازداپ بوي الدىرتقان جاستىقتىڭ اۋەيى جەلىگى ەمەس. ولاردىڭ قازىرگى قادامدارى ول قۇبىلىستان الدەقايدا وزگەشە. ءتىپتى باسقا كوزقاراس.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءدال قازىر ءبىزدىڭ الدىمىزدا عالامتور مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ اسەرىمەن الەمدىك اقپاراتپەن سۋسىنداپ قانات جايعان، ەركىن ويلايتىن، ەركىندىككە ۇمتىلاتىن ايرىقشا جاڭا ۇرپاق تۇر.
بىزشە باعالاساق، بۇل باسقا بۋىن – بۋىرقانعان بۇلا بۋىن.
اقيقاتىن ايتۋىمىز كەرەك، كەيىنگى جىلدارى الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىندە، كورشىلەس ەلدەردى الىڭىز، باسقا مەملەكەتتەرگە ءۇڭىلىڭىز، قانداي ساياسي سىلكىنىس بولماسىن، سونىڭ بارىندە العاشقى سوققىنى بەرگەن دە، العان دا وسى بۋىن وكىلدەرى ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىز.
قىرعىزستانداعى دۇربەلەڭدەر، بەلورۋسسيا مەن ۋكرايناداعى وقيعالار، رەسەيدەگى نارازىلىقتار، «اراب كوكتەمى»، يران مەن فرانتسياداعى تولقۋلار، امەريكانى ءالى دە الاڭداتىپ تۇرعان ازاماتتىق قاقتىعىستار، ايتا بەرسەك، بۇل ءتىزىمدى تولىق قامتۋ مۇمكىن ەمەس.
ايتقىمىز كەلەتىنى، سول دۇربەلەڭدەردىڭ قايسىسىن المايىق، ولاردىڭ الدىڭعى شەبىندە ءبىز ايتىپ وتىرعان جاڭا جاس بۋىن، ۇلكەن بالالارىمىزبەن جاستى قۇراق جەتكىنشەكتەر تۇردى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىز قازاقستاندى «تۇراقتىلىق ارالى» دەپ سانادىق. الايدا 2022 جىل جاڭا ءداۋىردىڭ باسى رەتىندە ءبىزدى مۇلدەم تىڭ كوزقاراستارعا جەتەلەي وياتتى. ارينە، جولايىرىق جاڭا ءداۋىردىڭ تۋى قاي كەزەڭدە دە ازاپتى دا اۋىر، قورقىنىشتى دا قاسىرەتتى بولاتىنى بەلگىلى. ءبىز كەشكەن ۇرەي دە قايعىلى، قارالى بولدى... قارالى قاڭتار وقيعاسى تۋراسىن ايتقاندا جاستاردىڭ وزگە وي جەتەگىنە وپ-وڭاي ەرىپ كەتە الاتىنىن كورسەتتى.
قازاقستاننىڭ كوپتەگەن قالاسىندا ورىن العان جويقىن وقيعالاردىڭ دا الدىڭعى شەبىنەن جاستاردى كوردىك. ءالبەتتە، بۇل جاعدايعا بارشانىڭ ەڭسەسىن باسقان پاندەميانىڭ دا، باعانىڭ نەگىزسىز ارتۋىنىڭ دا، كارانتين جەلەۋىمەن قۋات-كۇشى تاسقىنداپ تۇرعان جاستاردى ۇيگە قاماپ ۇستاۋدىڭ دا سەبەپشى بولعانى ءسوزسىز. دەگەنمەن باستى قوزعاۋشى فاكتور رەتىندە اردا وسكەن ارىندى بۋىن قوعامنان تۇبەگەيلى وزگەرىستى تالاپ ەتىپ دابىل قاقتى.
ناتيجەسىندە، كەشەگى ريم كوشەلەرىندە يتاليالىق راديكال-انتيۆاكسەرلەردىڭ Facciamo come in Kazakhstan! («قازاقستانداعىداي جاسايىق!») دەپ قۇلشىنىسپەن ۇرانداتىپ جۇرگەنىنىڭ كۋاسى بولدىق. ارينە، قارا پيار – ول دا پيار. سوندىقتان «تاربيەدەن جۇرداي بۇلار قايدان شىقتى، شىنىمەن ءوزىمىز ءوسىرگەن بالالار ما؟» دەپ سۇراۋدىڭ ورنىنا اۋقىمى الدەقايدا تەرەڭ الەمدىك ءۇردىسپەن بەتپە-بەت كەلگەنىمىزدى مويىنداعانىمىز دۇرىس.
بۇل ورايدا ۇلى يبن حالدۋننان باستاپ برودەل جانە ۆاللەرشتەينگە دەيىن كوپتەگەن فيلوسوف، تاريحشىلار جانە الەۋمەتتانۋشىلار – ءبىر-بىرىنەن وزگەشە بولعانىمەن، ورتاق ويى ادام سوتسيۋمدارى مەن مەملەكەتتەردىڭ دامۋىنداعى نەگىزگى قۇبىلىستاردىڭ تسيكلدى بولاتىنى جايلى پىكىردە ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون.
دانا قازاق ونى «ەلۋ جىلدا – ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا – قازان» دەپ ءبىر-اق اۋىز سوزبەن تۇيىندەيدى.
ايتالىق، وسى تاعىلىمى تەرەڭ ءتامسىلدىڭ ءمانىن ۇعىنۋ ءۇشىن 100 جىل بۇرىنعى تاريحقا كوز سالايىق. بالكي، جاقىننان تانىپ بىلە الماعانىمىزدىڭ انىعىن الشاقتاپ بارىپ تۇسىنەر مە ەدىك.
1920 جىلدار. بۇل كەزەڭ – الەمدى استى-ۇستىنە توڭكەرگەن رەۆوليۋتسيالار كەزەڭى. جالپى دۇنيەجۇزىندە، عىلىمعا، ساياساتقا، مۋزىكاعا، پوەزياعا دا سونى لەپ اكەلگەن كەزەڭ: جاس ەينشتەين مەن اتاتۇرىكتىڭ، دجاز بەن ماياكوۆسكيدىڭ زامانى.
ال قازاقستان تاريحىندا بۇل ۋاقىت ماعجان جۇماباەۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، مۇحتار اۋەزوۆ سىندى جاڭا ۇرپاقتىڭ ەسىمدەرىمەن قالدى. ولار كوشپەندى وركەنيەتتىڭ ەۋروپالىق يندۋستريالىق كاپيتاليزم كەرۋەنىمەن قاتار كەلگەن اۋىر كەزەڭى تۇسىندا ءومىر ءسۇردى. وسىناۋ ەكزيستەنتسيالدى سىن-قاتەرگە جاۋاپ رەتىندە ۇلى دالادا كەز كەلگەن تۇلعانى باسىن شۇلعىپ مويىنداي بەرمەيتىن، الەمدى وزگەرتۋگە دەگەن تالپىنىستارى زور، سول جولدا وزدەرىن تولىق قۇربان ەتۋگە دايىن ۇرپاق ءوستى. ماسەلەن، ءوزىن «پايعامبارعا»، ءتىپتى «تاڭىرگە» تەڭەگەن ماعجان، قازاقتىڭ كوگىندە كۇن بولعىسى كەلگەن سۇلتانماحمۇت... پوەزيادا ولار ابايدان وزگە اقىندى مويىندامادى. بۇل قاتاردا ۇندىقىتايدان باستاپ سولتۇستىك افريكاداعى وتارشىلدىققا قارسى رەۆوليۋتسيالاردىڭ يدەيالارىمەن سۋسىنداعان تارپاڭ تۇلپار تۇرار رىسقۇلوۆتى دا اتار ەدىك.
بۇل تۇلعالاردىڭ بارلىعى ءوز كىندىگىن وزدەرى كەسكەن، وزدەرىن وزدەرى تانىتقان تۇلعالار ەدى. ءداۋىردىڭ ايرىقشا بەتبۇرىسىنا بايلانىستى عوي، ولاردىڭ ۇستازدارى بولعان جوق. بۇل جاعداي ولاردى ءتىپتى شىڭداي ءتۇستى. سوندىقتان بولسا كەرەك، كەيىن ۇلى مۇحتار ەلۋ جىلدان كەيىن ەنتەلەي، ەركەلەي جەتكەن ەڭسەلى بۋىنعا، قازاق زيالىلارىنىڭ كەلەسى تولقىنىنا ءوزىنىڭ اتالىق اق باتاسىن جاۋدىرىپ، «جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزەمىز» دەپ اعىسى بوتەن اساۋ بۋىنعا ايدار بەردى.
ودان كەيىنگى كەزەڭدە تاريح ساحناسىنا جارتى عاسىرعا جۋىق «ارقىراعان الپىسىنشى جىلدار» شىقتى. بۇل كەزەڭنەن ءبىز نە كورەمىز؟ «جاڭا سولشىلدار» قوزعالىسىن، ەۋروپاداعى ستۋدەنتتەردىڭ جويقىن ەرەۋىلدەرىن، حيپپي قوزعالىسى جانە اقش-تاعى «سەكسۋالدى رەۆوليۋتسيانى»، تۇركياداعى «سولشىلدار» مەن «وڭشىلداردىڭ» قاتىگەز قاقتىعىسىن كورەمىز. «كونترمادەنيەتتىڭ»، روك-مۋزىكانىڭ كوركەيۋىن، ءوزىن «عايسادان دا تانىمال» دەپ قىزبالىقپەن مالىمدەگەن جاس دجون لەننوندى كورەمىز.
سونىمەن بىرگە عارىشقا ۇشۋ، جەر-جەرلەردە وتارشىلدىققا قارسى رەۆوليۋتسيانىڭ تەجەۋسىز جەڭىسىن، ازاماتتىق قۇقىقتار ءۇشىن كۇرەستە اۋقىمدى ورلەۋ، سان ميلليونداعان ادامعا شابىت سىيلاعان جالپى دەموكراتيانىڭ جاڭا ساپاسىنا جوعارىلاۋىن بايقايمىز. اقش جانە باتىس ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە قارسىلىقتاردىڭ تۇراقتى ەكونوميكالىق ءوسۋ جاعدايىندا ورىن العانىن ايتا كەتۋ كەرەك، ياعني ولاردىڭ باستاپقى سەبەبى «كەدەيلەردىڭ ءوز قۇقىقتارى ءۇشىن كۇرەسى» عانا ەمەس، تەرەڭ دۇنيەتانىمدىق داعدارىس بولعان.
سول زامانداعى كسرو كەڭىستىگىنەن قاراساق، گاگاريننىڭ كۇلىمسىرەگەن ءجۇزى مەن الپىسىنشى جىلداردىڭ اقىندارى – ەۆتۋشەنكو، ۆوزنەسەنسكيدى، ءبىتىمى بولەك ۆلاديمير ۆىسوتسكيدى كورەمىز. «ادامعا تابىن، جەر ەندى» دەپ جىرلاپ، تاۋلاردى الاسارتپاي دالانى اسقاقتاتا «از ي يا»-نى جازعان، قوعامعا قايمىقپاي ءسوز ايتقان ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ باتىل داۋسى ەستىلىپ جاتتى. سونداي-اق قايمىقپاي ماڭگۇرت تاقىرىبىن كوتەرگەن ابىز ءابىش كەكىلباەۆ، «مەن» دەپ كىتاپ جازعان اسقاق مۇحتار ماعاۋين سىندى الپاۋىتتار ادەبيەتتىڭ ەسىگىن ەركىن سەرپىپ، وقىرمان ساناسىنا شۇعىلا ءتۇسىردى. بۇلار – «سەن نەتكەن باقىتتى ەدىڭ، كەلەر ۇرپاق...» دەپ اقىن قاسىم كۇتكەن اسىل بۋىن ەدى.
جالپى، وسى ماقالانى جازۋعا سەبەپشى بولىپ وتىرعان، ءبىزدىڭ بۋىن – كەشەگى بالا، بۇگىنگى اعا ومىرگە «قىرعي-قاباق سوعىستان» كەيىن كەلگەنىن، الايدا ونىڭ الەم ءۇشىن سالدارى اۋىر بولعانىن كەيدە سەزىپ، كەيدە سەزبەيدى. عاسىل عاسىردىڭ توعىسىنان وتكەن تۇستا بۇل دا ءبىر ايتىلۋى كەرەك ءسوز شىعار.
الەمگە گاگارين مەن ءحيپپيدى سىيلاعان، بىزگە جاقىن 1960 جىلداردىڭ جان-جاقتى تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، وسىنداي «جاڭا الەمنىڭ جارشىسى بولعان» ءاربىر بۋىننىڭ جويقىن قۋاتى قيراتۋعا دا، جاسامپازدىققا دا باعىتتالۋى ىقتيمال ەكەنىن جان دۇنيەمىزبەن سەزىنەمىز. ونى وتكەن قاڭتار وقيعاسىندا دا كوزبەن كوردىك. ءتىپتى بۇدان دا اۋىر قاسىرەت ورىن الۋى مۇمكىن ەدى. الايدا وسىناۋ جاس تولقىننىڭ ارناسى جاسامپازدىققا باعىتتالسا، ءبىزدى جاڭا ءبىر وركەنيەتكە جەتەلەپ، تاريح دوڭعالاعىن باسقا سونى سوقپاققا دا بۇرۋى ابدەن ءمۇمكىن عوي.
ءبىز ولار ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ نە ءىستەۋگە ءتيىس ەدىك؟ ءبىز جالپى نە ىستەي الامىز؟
بىزگە جالعان سويلەيتىن جانە ابايلاپ اۋىز باعىپ ءۇنسىز قالاتىن ەسكى ادەتتەردەن ارىلۋ قاجەت. ءبىز «جاستار بۇزىلعان» دەيتىن كارىگە ءتان گوي-گوي كۇڭكىلىمىزدى دە قويۋىمىز كەرەك. ولارمەن اشىق سويلەسىپ، تۇسىنۋگە، تۇسىنىسۋگە تالپىنىپ تىرىسقانىمىز ءجون. تەڭ دارەجەدە، اشىق ءارى شىنايى سويلەسۋىمىز قاجەت، سەبەبى ولار وتىرىك پەن كولگىرسۋدى كەشىرمەيدى، تالىمگەرسىگەن وكتەم ەكپىنگە توزە المايدى. ءار زاتتى ءوز اتىمەن اتاۋ قاجەت دەيتىن ءسوز بار عوي – ولارمەن ءبىر تىلدە سويلەسۋگە ۇمتىلعان دۇرىس.
بۇل ءتىل، بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ ءتىلى يا بولماسا حالىقارالىق ءتىل ەمەس، بۇل – ادامدىقتىڭ، ادالدىقتىڭ، ادىلەت پەن اقيقاتتىڭ، اعالىق، اتالىق مەيىرىم مەن انالىق ماحابباتىڭ ءتىلى. ولار باسقا ءتىلدى تۇسىنۋگە تىرىسپايدى دا.
ءبىز جاستارعا جول اشىپ، ولاردىڭ جان-جاقتى ءبىلىم الۋىنا، ومىردەن، قوعامنان، ءبىز قۇرعىمىز كەلەتىن جاڭا مەملەكەتتەن ءوز ورنىن تابۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ، بار كۇش-قۋاتىن جاڭا مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋىنا، ەرەن كۇشىن جاسامپازدىققا باعىتتاۋىنا جاعداي جاساۋىمىز كەرەك. ولاردى تۇسىنەتىنىمىزدى تۇسىنىكتى تىلمەن جەتكىزىپ، حالىقتىق قۇندىلىقتاردىڭ ەشقاشان وزگەرمەيتىنىن، حالىق ارقاشان ءوز ارناسىنان جاڭىلمايتىنىن، سان عاسىرلىق ءداستۇرىمىزدىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا وزگەرىسسىز بەرىلەتىنىن كورسەتۋىمىز كەرەك. ويتكەنى حاق – ماڭگىلىك، حالىق – ماڭگىلىك. ابايشا ايتقاندا، ءبارى وزگەرەتىن دۇنيەدە، وزگەرمەي قالاتىن ءبىر نارسە – حاقتىڭ ءسوزى مەن حالىقتىڭ قالاۋى. ولارعا ءوز پىكىرىمىزدى كۇشتەپ تاڭباستان، تەك مەيىرىممەن، ماحابباتپەن، ادامي قارىم-قاتىناسپەن باۋىرىمىزعا تارتا ءبىلۋىمىز كەرەك. قازىر ولار بىزدەن تاعى دا قايتالاپ ايتايىق، ادىلەت پەن مەيىرىمدى، ادامي قارىم-قاتىناستى عانا كۇتەدى. ۇلى ابايشا ايتار بولساق: «ادىلەت، شاپقات كىمدە بار، سول جاراسار تۋعانعا».
اباي دا زامانىندا «شوشيمىن كەيىنگى جاس بالالاردان» دەگەن ەدى. الايدا ابايدىڭ ايتقانى بوداندىق قۇرساۋىنا شىرمالعان باسقا كاتەگورياداعى ادامدار، ايتپەسە ابايدان كەيىن كەلگەن بۋىن الاش ەمەس پە ەدى؟! ءاليحان مەن احاڭدار، ماعجان مەن سۇلتانماحمۇتتار ەدى عوي!.. ولار – جاڭا ۇرپاق، جاسامپاز ۇرپاق بولدى. ولار ءبىزدىڭ عاسىرىمىزدى وزگەرتتى. ولاردى توتاليتارلىق جۇيە تاپتاپ، سوتتاپ، ماتاپ بايلاپ، اقىرىندا اتىپ تا تاستادى. بىراق ولاردىڭ اعارتۋشىلىق يدەيالارى، جاڭاشىل دا جاسامپاز كوزقاراستارى ولگەن جوق. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن سولاردىڭ جاعىپ كەتكەن شىراعىنا جىلىنىپ وتىرعان جوق پا ەدىك؟..
قازاق قوعامىنا «وزگەرىستەر بۋىنى» بوپ كەلگەن ءۇش كەزەڭدەگى – 1920, 1960 جىلدارداعى جانە قازىرگى كوتەرىلگەن جاستاردى سالىستىرا قاراساق، جەكە مەملەكەت نەمەسە ۇلتقا عانا قاتىستى ەمەس، جاھاندىق اۋقىمداعى قۇبىلىس تۋرالى ءسوز قوزعايمىز. 1920, 1960 جىلدارى ۇلتتىق مادەنيەتىمىز جاڭا قارقىنمەن دامي باستادى. الەمنىڭ باسقا ەلدەرى تۋرالى دا وسىلاي ايتا الامىز. جالپى، ادامي قۇندىلىقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتان انىق بايقالاتىنى راس. ەڭ باستىسى، قازىر دە قايناعان قوعام ءومىرىندە ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ دامۋىنداعى جاڭاشا ورلەۋدىڭ قۋاتتى الەۋەتى بار. سوندىقتان دا، ەڭ الدىمەن، وزگەشە تۇرپاتتاعى ءور بۋىننىڭ وسكەلەڭ رۋحىن كورسەتۋىنە مۇمكىندىك بەرۋىمىز كەرەك. ياعني جاستاردىڭ جاقسى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، بولاشاعى ءۇشىن اتقارىلار ءىس كوپ. ال ەگەر جاڭا ۇرپاقتىڭ جاعدايىن جاساي الماساق، ياكي ولاردى تۇسىنبەسەك، جاستارعا بوتەن ماقساتتاعى، بالكي، قاۋىپتى ادامدار بوگدە جول سىلتەيدى. بۇنى تۇسىنبەگەندەرگە الداعى جارقىن بولاشاق كەلبەتى قاتىگەز قوعامعا اينالۋى ىقتيمال. ونىڭ ءبىر مىسالىن كۇنى كەشە عانا كوردىك.
ماقالانى ماعجاننىڭ ايگىلى «مەن جاستارعا سەنەمىن!» دەگەن جولىمەن اياقتاعىم كەلەدى. الاڭعا شىققان جاستاردى تالقىعا سالىپ، كىنالاپ، ياكي قورقۋدىڭ قاجەتى جوق: ولار – ءبىزدىڭ بالالارىمىز. ەگەر قازىرگى ۇرپاققا قاتىستى ءبىر ادىلدىك تانىتاتىن بولساق، ول – ولاردى ايىپتاماۋ، جازعىرماۋ، ءتۇسىنۋ.
جاڭا قازاقستان يدەياسىنىڭ ءوزى سول جاستاردىڭ جارقىن باعىتى.
قاڭتار وقيعاسىنان بەرى الدەكىمدەر ايتىپ جۇرگەندەي، ولار جوعالعان ۇرپاق ەمەس. ەگەر ولاي دەسەك، ءبىز ولاردى جوعالتقان ۇرپاق بولار ەدىك. ءوزىمشىل، مەنمەن، حالىقتى ەمەس، قاراقان باسىن ويلاعان ادامدار ساناتىندا تۇرار ەدىك. ولار، شىن مانىندەگى ءبىز كۇتكەن ۇرپاق – تاۋەلسىزدىك ۇرپاقتارى. ازات ويلى، بوستان كوزقاراستاعى، باعى قايتىپ، ساعى سىنباعان، ءور مىنەزدى ورەندەر. ەندەشە بۋىرقانعان بۇلا بۋىننىڭ، جانارتاۋداي جاستاردىڭ جالىنىن ءسوندىرىپ المايىق، ولارعا سەنەيىك...
دارحان قىدىرالى
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
Abai.kz
