زايلاعي كەنجەاليەۆ حاق جانە حۇق
(اكادەميك سارتاەۆ سۇلتان سارتايۇلىنىڭ 85 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي دۇنيەتانىم جانە قۇقىقتانىم ماسەلەلەرى توڭىرەگىندە وي-تولعاۋ)
ەگەر ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدىڭ اراسىنان ءبىر ادام شىندىققا جەتۋدىڭ ەڭ سەنىمدى ءارى بىردەن ءبىر جولى عىلىم دەپ، وسى ويعا بار جان-تانىمەن بەرىلە سەنسە جانە وسى جولعا بار ءومىرىن ارناسا، ول ارينە - اكادەميك سارتاەۆ سۇلتان سارتايۇلى بولار. قارشادايىنان قاندى سوعىستىڭ بەيبىت ومىرگە تيگىزەر زوبالاڭىن سەزىپ، كورىپ جانە سەزىپ ءوسىپ، ەسەيگەن سوڭ بار ءومىرىن زاڭ عىلىمىنا باعىشتاپ، 60 جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە حۇقىق عىلىمىنىڭ ەڭ كۇردەلى دە ماڭىزدى دەگەن ماسەلەلەرى بويىنشا سان-سالالى ىزدەنىستەر جۇرگىزىپ، ونىڭ جالپى دا جالقى سۇراقتارى توڭىرەگىندە وي ساپتاپ، ۇزبەي وي قۋىپ، تىڭ پىكىرلەر تۋدىرىپ كەلە جاتقان جانە عىلىمي وي ءوندىرۋ پروتسەسىنەن ءبىر ءسات تە قول ۇزبەي، كوسىلتە جازىپ، ويىپ ايتىپ جۇرگەن ايتۋلى تۇلعا وسى ءبىزدىڭ سۇلتان اعامىز.
(اكادەميك سارتاەۆ سۇلتان سارتايۇلىنىڭ 85 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي دۇنيەتانىم جانە قۇقىقتانىم ماسەلەلەرى توڭىرەگىندە وي-تولعاۋ)
ەگەر ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدىڭ اراسىنان ءبىر ادام شىندىققا جەتۋدىڭ ەڭ سەنىمدى ءارى بىردەن ءبىر جولى عىلىم دەپ، وسى ويعا بار جان-تانىمەن بەرىلە سەنسە جانە وسى جولعا بار ءومىرىن ارناسا، ول ارينە - اكادەميك سارتاەۆ سۇلتان سارتايۇلى بولار. قارشادايىنان قاندى سوعىستىڭ بەيبىت ومىرگە تيگىزەر زوبالاڭىن سەزىپ، كورىپ جانە سەزىپ ءوسىپ، ەسەيگەن سوڭ بار ءومىرىن زاڭ عىلىمىنا باعىشتاپ، 60 جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە حۇقىق عىلىمىنىڭ ەڭ كۇردەلى دە ماڭىزدى دەگەن ماسەلەلەرى بويىنشا سان-سالالى ىزدەنىستەر جۇرگىزىپ، ونىڭ جالپى دا جالقى سۇراقتارى توڭىرەگىندە وي ساپتاپ، ۇزبەي وي قۋىپ، تىڭ پىكىرلەر تۋدىرىپ كەلە جاتقان جانە عىلىمي وي ءوندىرۋ پروتسەسىنەن ءبىر ءسات تە قول ۇزبەي، كوسىلتە جازىپ، ويىپ ايتىپ جۇرگەن ايتۋلى تۇلعا وسى ءبىزدىڭ سۇلتان اعامىز.
1927 جىلى 15 قازاندا قىزىلوردا وبلىسى جاڭاقورعان اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن سۇلتان سارتايۇلى ستالينگە دەيىن حات جازىپ، مەتاللۋرگ بولۋدان باس تارتىپ، الماتى مەملەكەتتىك زاڭ ينستيتۋتىنا 1945 جىلى ءتۇسىپ، 1949 جىلى ءبىتىرىپ شىعادى. سول جىلى ماسكەۋگە اسپيرانتۋراعا الىنىپ ،1952 جىلى »قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋى جانە دامۋى» دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ شىعادى. وسى كەزدەن باستاپ ەلگە ورالىپ، عىلىمي جانە پەداگوگتىك جۇمىسپەن اينالىسقان سۇلتەكەڭ 1960 جىلدان باستاپ قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، ال قازىر پروفەسسورى قىزمەتىن اتقارىپ كەلەدى.1970 جىلى ماسكەۋدە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاسا، 1975 جىلى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشە-كوررەسپوندەنتى، ال 1996 جىلدان وسى اكادەميانىڭ اكادەميگى دارەجەسىنە كوتەرىلدى. 1990-1994 جىلدارى رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانىپ،ءوزىنىڭ تۇڭعيىق ءبىلىمدار،سۇڭعىلا زاڭگەر،شاشاۋىنا شاڭ جۇقتىرماس شەشەن ەكەندىگىن بۇكىل قازاقستان جۇرتشىلىعىنا تانىتتى. وسى جىلدارى قازاقستان زاڭگەرلەر وداعىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، قازاقستان پرەزيدەنتى كەڭەسىنىڭ مۇشەسى،قازاقستان پرەزيدەنتى جانىنداعى كەشىرىم بەرۋ تۋرالى كوميسسيا توراعاسى قىزمەتتەرىن اتقاردى. اعامىزدىڭ ەڭبەگى ۇكىمەت تاراپىنان «پاراسات»، »بارىس»، »قۇرمەت» وردەندەرىمەن، ءال-فارابي اتىنداعى التىن مەدالىمەن ماراپاتتالسا، قىرعىز رەسپۋبليكاسى «داڭق » وردەنىمەن ماراپاتتادى.
اكادەميكتىڭ بوس ماقتاۋ مەن لەپىرمە سوزگە قاس مىنەزىن بىلەتىندىكتەن، ول كىسىنىڭ مەرەيتويىنا ارنالعان وي-شاشۋ رەتىندە زاڭ عىلىمىنىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى جونىندەگى تارقاتىلۋى تەرەڭدە جاتقان تۇيىتكىل ويلاردى ورتاعا سالسام دەيمىن. ولاردىڭ قاتارىنا جانە ەڭ باستىلارىنا مىنا ماسەلەلەردى جاتقىزعان دۇرىس سياقتى. بىرىنشىدەن، اقيقاتقا جەتەلەر عىلىمي وي دەگەنىمىز نە، عىلىم دەپ اتالاتىن بىلىمدەر جۇيەسى نەدەن تۇرادى جانە نەدەن تۇرۋعا ءتيىس، عىلىمي وي جيەگىن كەڭەيتۋ جولدارى قانداي؟ ەكىنشىدەن، عىلىم مەن سەنىمنىڭ ارا -قاتىناسى قانداي، دالىرەك ايتساق عىلىمي ءبىلىم مەن سەنىمگە نەگىزدەلگەن بىلىمدەر اراسىندا بايلانىس بار ما جوق پا، ولاردىڭ ءبىر -بىرىمەن تۇيىسەتىن (كەلىسەتىن) جەرلەرى بار ما الدە ولار ءبىر-بىرىنە تۇبەگەيلى قايشى كەلە مە، ءبىر-ءبىرىن جوققا شىعارۋدان ارىعا بارا الماي ما؟ ۇشىنشىدەن، اقيقات دۇنيەتانىمعا نەگىزدەلگەن شىنايى (عىلىمي) قۇقىقتانۋ نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋدىڭ كەيبىر تۇستارى جايلى پىكىر بىلدىرسەم دەيمىن.
ارينە، ەڭ ءبىرىنشى عىلىمي وي، عىلىمي پىكىر، عىلىمعا نەگىزدەلگەن ءبىلىم دەگەنىمىز نە دەگەن سۇراق عىلىممەن اينالىسىپ جۇرگەن كەز-كەلگەن جاندى مازالارى حاق. ويتكەنى، بۇل سۇراقتى شەشىپ الماي، ونىڭ اقيقات شەڭبەرىن انىقتاپ، باعىت-باعدارىن باعامداپ، ءتۇسىن تۇستەپ، ولشەمىن ءپىشىپ الماي عىلىمنىڭ ناعىز مايتالمانى بولۋ مۇمكىن ەمەس، قايتا-قايتا جان-جاعىڭا جالتاقتاپ، (عىلىم جولىمەن دۇرىس كەلە جاتىرمىن با، جوق پا؟) دەگەن سۇراقتان ارىلۋ وتە قيىن.
بۇگىنگى تاڭدا ءبىز عىلىمعا نەگىزدەلگەن ءبىلىم (عىلىمي وي، عىلىمي پىكىر) دەپ ا) عىلىمي ەمپيريكالىق دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن ءبىلىمدى ب) عىلىمي ەسپەريمەنت ارقىلى دالەلدەنگەن ءبىلىمدى جانە ۆ) ەمپيريكالىق دەرەكناما مەن ەكسپەريمەنتتەن تۋىندايتىن جانە سولارعا سۇيەنگەن عىلىمي لوگيكالىق ويلاۋ جۇيەسىن جانە سونىڭ تالاپتارىنا ساي كەلەتىن بىلىمدەردى ايتىپ ءجۇرمىز. ەگەر بۇل بىلىمدەردىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى جۇيەسى نەگىزىنەن تابيعاتتانۋ مەن جاراتىلىستانۋ (تەحنيكا) عىلىمدارىنا ءتان بولسا، ءبىرىنشىسى مەن ءۇشىنشىسى گۋمانيتارلىق (ادامتانۋ، قوعامتانۋ) عىلىمدارىنا ءتان. ارينە بۇل ءۇش جول ء(ۇش ءتاسىل دە) وزدەرىنىڭ ومىرشەڭدىگىن كورسەتە بىلگەن، دۇنيەنى تانىپ، ونىڭ زاڭدىلىقتارىن تۇرمىستىق-كۇنكورىستىك ماسەلەلەردى شەشۋدە قولدانۋعا بەيىمدەي الاتىندىقتارىن الدەقاشان دالەلدەگەن جانە دالەلدەپ كەلە جاتقان مىزعىماس بەرىك عىلىمي وي ءوندىرۋ ادىستەرى، تابيعات پەن قوعام شىندىقتارىن اشۋ ارنالارى.
دەگەنمەن، عىلىم - شىندىققا الىپ بارار جول بولسا، وسى جولدىڭ تەك ءۇش-اق نەگىزگى ارناسى بار (ەمپيريكالىق دەرەكناماعا، ەكسپەريمەنتكە جانە عىلىمي لوگيكاعا نەگىزدەلگەن عىلىمي ءبىلىم الۋ جولى) دەپ عىلىم اتتى ادامدى اقيقاتقا جەتەلەر ولشەۋسىز جانە شەكسىز ۋنيۆەرسۋمدى ءوزىمىز قولدان شەكتەپ تاستاپ وتىرعان جوقپىز با. سەبەبى، عىلىم ادامزاتتى اقيقاتپەن بايلانىستىرار شەكسىز مۇمكىندىك دەسەك، وندا شەكسىزدىكتى شەكتەۋ ادامي لوگيكاعا دا جات نارسە ەمەس پە؟ سوندىقتان ادامي ويلاۋ جۇيەسىنىڭ عىلىمي قاباتىن بارىنشا تەرەڭ تانىپ، ونىڭ امبەباپ مۇمكىندىكتەرىنە قويىلعان جاساندى كەدەرگىلەردى الىپ، ادامزاتتىڭ اقيقات الەمىمەن بارىنشا تولىق جانە ۇيلەسىمدى ارەكەتتەسۋىن، تانىپ-ءبىلۋىن، زەرتتەپ-زەردەلەۋىن، ءوز-ارا ۇيلەسىمدى قاتىناس ورناتۋىن قامتاماسىز ەتۋ - ادامزاتتىڭ الداعى باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى بولۋعا لايىق ەمەس پە؟
بۇگىنگى تاڭداعى باسى اشىق شىندىق مىناۋ - ەمپيريكالىق دەرەكناماعا، ەكسپەريمەنتكە جانە عىلىمي لوگيكاعا نەگىزدەلگەن ويلاۋ جۇيەلەرىنىڭ تانىمدىق مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى جانە ولاردىڭ جاراتىلىستى تۇتاستاي ءارى تولىق تانۋ پوتەنتسيالى ابسوليۋتتىك مانگە يە ەمەس.
ەمپيريكاعا، ەكسپەريمەنتكە جانە لوگيكاعا نەگىزدەلگەن ءبىلىم نىساندارى تەك ەمپيريكالىق دەرەكنامانىڭ، ەكسپەريمەنتتىڭ جانە ادامي لوگيكانىڭ تانىمدىق پوتەنتسيالى شەڭبەرىندە جانە دەڭگەيىندە عانا قورشاعان الەمدى تانۋعا مۇمكىندىكتەرى جەتەدى. ودان ارىگە ولاردىڭ قاۋقارلارى جەتپەيدى، ودان ارىگە ولار دارمەنسىز. جانە وزدەرى عانا تاني جانە زەرتتەي الاتىن الەمنەن (الەم قاباتىنان) بولەك وزگە الەمدى (الەمنىڭ ەمپيريكالىق دەرەكناماعا، ەكسپەريمەنت جانە لوگيكاعا الدىرمايتىن قاباتتارىن، ولشەمدەرىن) تانىپ ءبىلۋ تۋرالى ولاردىڭ الدىنا ماقسات قويۋ دا - ولارعا ورىندالمايتىن ارتىق مىندەت جانە تالاپ جۇكتەگەنمەن بىردەي.
سوندىقتان، ءبىزدى قورشاعان الەم تەك عىلىمي ەمپيريكالىق، ەكسپەريمەنتتىك جانە لوگيكالىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسقان الەم تۋرالى بىلىمگە عانا ساي كەلۋى كەرەك جانە الەم تۋرالى تۇسىنىگىمىزدى (دەمەك الەمدى دە) وسى بىلىمدەر جۇيەسىمەن جانە وسى جۇيە بەرەتىن الەم تۋرالى كوزقاراسپەن عانا شەكتەۋ كەرەك جانە وسى بىلىمدەرگە عانا نەگىزدەلگەن الەمنىڭ ەمپيريكالىق، ەكسپەريمەنتتىك جانە لوگيكالىق بەينەسىمەن قاناعاتتانۋ كەرەك دەگەن قاساڭ قورىتىندىدان ارىلۋعا ءتيىسپىز.
قازىرگى الەمدىك عىلىم الدىنداعى ەڭ باستى ماسەلە - ەمپيريكاعا، ەكسپەريمەنتكە جانە لوگيكاعا نەگىزدەلگەن بىلىمدەر جۇيەسىن عانا ءبىلىم دەپ تانىپ، ال وسى بىلىمدەر جۇيەسىنە «سىيمايتىن»، ودان ارتىق وي ايتاتىن، ونى «كەڭەيتەتىن»، قۇرامىنا كىرمەيتىن بارلىق قالعان بىلىمدەردى عىلىمي ءبىلىم ەمەس دەپ تانۋ تاجريبەسىندە جانە ۇردىسىندە. مۇنداي تاجريبە عىلىمنىڭ ەمپيريكالىق، ەكسپەريمەنتتىك جانە لوگيكالىق قاباتتارىنىڭ تانىمدىق مۇمكىندىكتەرىن اسىرا سىلتەۋگە، ءسويتىپ، جالپى عىلىمدى ونىڭ وسى ءۇش تانىمدىق ارنالارىنا عانا سايۋعا جانە سولارمەن عانا شەكتەۋگە الىپ كەلدى. ءسويتىپ، شەكسىز الەمدى سوعان ساي شەكسىز جولدارمەن جانە مۇمكىندىكتەرمەن تانۋعا ارنالعان عىلىم اتتى تانىمدىق ۋنيۆەرسۋمدى (شەكسىزدىكتى) شەكتەۋگە الىپ كەلدى.
مۇنداي ويلاۋ مانەرىنەن شىعاتىن قورىتىندى - بۇگىنگى تاڭداعى عىلىم تۋرالى قالىپتاسقان تار جانە قاساڭ ۇعىم-تۇسىنىكتەردى قايتا قاراۋ، ونى جاڭعىرتۋ كەرەكتىگى. اقيقاتقا جەتەلەر، شىندىققا باستار، حاقتى تانۋعا جول اشار كەز-كەلگەن ءبىلىم - عىلىمي ءبىلىم دەپ تانىلۋى ءتيىس. ال، عىلىمي ءبىلىمدى الۋ جولدارىنىڭ دا ءبىز ءالى تانىپ بىلمەگەن نىساندارىنىڭ مول ءارى شەكسىز ەكەندىگىن مويىنداعان ابزال، سوعان ساي عىلىمي ءبىلىمنىڭ دە كريتەريلەرىنىڭ سان الۋاندىعىن، مۇنداي ءبىلىمنىڭ فورمالارىنىڭ، دەڭگەيلەرىنىڭ، مازمۇندارىنىڭ امبەباپ ولشەۋسىز ەكەندىگىن ەستەن شىعارماعان دۇرىس بولار.
ەگەر ءبىز عىلىم دەپ تەك ەمپيريكاعا، ەكسپەريمەنتكە جانە لوگيكاعا نەگىزدەلگەن بىلىمدەر جۇيەسىن عانا تانىساق، وندا ەمپيريكا مەن ەكسپەريمەنت جانە لوگيكانىڭ عانا كورگەنىن كورىپ، ەستىگەنىن ەستىپ، سەزگەنىن سەزىپ، بولجاعانىن بولجاپ - جالپى سولاردىڭ عانا تانىعانىن تانىپ، سولاردىڭ عانا اقيقات دەگەنىن اقيقات ءبىلىم دەۋگە ءماجبۇرمىز. ەڭ وكىنىشتىسى ءارى قاۋىپتىسى - ولار ءالى تانىپ بىلمەگەن، ياعني ءالى ەمپيريكا مەن لوگيكا جانە ەكسپەريمەنت جۇزىندە ەكپەريتيزادان وتپەي «كەزەكتە» تۇرعان جانە تانىپ-ءبىلۋى ءازىر مۇمكىن ەمەس الەمدى (ال مۇنداي الەمنىڭ بار ەكەندىگىن قازىرگى عىلىم جوققا شىعارمايدى) «مۇنداي الەم جوق»، نەمەسە «ونداي الەمنىڭ نە ونىڭ نىسانىنىڭ بولۋى عىلىمعا قارسى، اقيقاتقا قارسى» دەگەن قورىتىندىلار جاساۋعا جول بەرەمىز جانە بەرۋدەمىز. ءسويتىپ، ەكسپەريمەنت پەن ەمپيريكاعا جانە لوگيكاعا نەگىزدەلگەن بىلىمدەر جۇيەسىنىڭ شەكسىز دە شەكسىز الەمدى وزدەرى عانا كورگەن جانە تانىپ-بىلگەن الەم «سۋرەتىمەن» شەكتەۋىنە، ال، عىلىم اتتى اقيقاتتى تانىپ ءبىلۋدىڭ جانە سونىمەن قاۋىشۋدىڭ، ۇندەسۋدىڭ امبەباپ مۇمكىندىگىن (ۋنيۆەرۋمدى) سولاردىڭ «شەكتەۋلى» تانىمدىق پوتەنتسيالدارىمەن تەجەۋىنە جول بەرەمىز. داۋ تۋدىرماس ءۋاج مىنادا بولسا كەرەك - بۇگىنگى كۇنگى ەمپيريكالىق، ەكسپەريمەنتتىك جانە لوگيكالىق عىلىم نىساندارى تانىعان الەم - تولىق اقيقات ەمەس، ول امبەباپ اقيقاتتىڭ ءبىر پۇشپاعى، ءبىر دەڭگەيى جانە قاباتى عانا. ەگەر اقيقاتقا جەتۋ، ونى تانۋ ۇزدىكسىز، شەتى - شەگى جوق ماڭگى پروتسەسس دەسەك، وندا وعان جەتەلەر جولدار دا سانسىز ءارى شەكسىز، ءارى ۇزدىكسىز، تولاسسىز (ماڭگى) ەكەندىگى ءشۇباسىز. ولاي بولاتىن بولسا اقيقات (حاق) دەگەنىمىزدىڭ ءوزى دە - ماڭگى ءتىرى قۇپيا ەمەس پە؟
قۇرمەتتى سۇلتەكە!
كەڭەس وكىمەتى بيلىك قۇرعان داۋىردە وزگە عالىمدار سەكىلدى ءسىز دە ءدىن تۋرالى، ءدىني سەنىم جانە ءدىني ءبىلىم تۋرالى تىكەلەي قالام تارتۋعا بارا المادىڭىز. بىراق كەڭەس وكىمەتى قۇلاپ، ەگەمەندىك پەن تاۋەلسىزدىك تۋى جەلبىرەگەن جىلدارى ءسىز ءوز حالقىڭىزدىڭ بۇل تاريحي جەتىستىكتەرىنىڭ كۋاگەرى عانا ەمەس، ولاردىڭ ىسكە اسۋى جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتكەن باستى تاريحي كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى رەتىندە ەل قۇرمەتىنە بولەندىڭىز. مىنەكي، سول تۇستا ءسىز ءوزىڭىزدىڭ پايعامبار (س.ع.س.) داۋىرىنەن، ساحابالار اۋلەتىنەن باستاۋ الار جانە اتاقتى بابالارىڭىز، الەمگە ايگىلى سوناق-اتا مەن سوفى اللايارمەن جالعاسار ءتۇپ-تۇقيانىڭىز بەن تەگىڭىزگە تىرەلەر يماندىلىق كەلبەتىڭىزدى دە اشىپ كورسەتە ءبىلدىڭىز. قازاق زيالىلارىنىڭ ىشىنەن ەڭ بىرىنشىلەردىڭ ءبىرى بولىپ ءوز قاراجاتىنا مەشىت سالعان ( جاڭاقورعان قالاسىندا), رەسپۋبليكادا يسلام ءدىنىن قالپىنا كەلتىرۋگە ات سالىسقان، ءدىني باسقارمامەن تىعىز عىلىمي-كونسۋلتاتيۆتى قارىم-قاتىناس جاساعان تۇڭعىش قازاق زاڭگەرلەرىنىڭ ءبىرى ەمەس بىرەگەيى - ارينە ءسىز - سۇلتان سارتايۇلى بولدىڭىز.
ءوزىڭىزدىڭ يماندىلىق نۇرى شالقىعان وسى ءىس-ارەكەتەرىڭىزگە ءتانتى بولا وتىرىپ، سەنىم مەن عىلىم، ءدىني ءبىلىم مەن عىلىمي ءبىلىم ءجايلى ويلارىمىزدى دا ورتاعا سالۋدى ءجون كوردىم.
قوعامدىق سانادا، سونىڭ ىشىندە قوعامدىق عىلىمدار جۇيەسىندە دە ءالى كۇنگە دەيىن عىلىم مەن سەنىم ءوزارا بايلانىسقا تۇسە بەرمەيتىن، ءبىر-ءبىرىن جوققا شىعاراتىن قاراما-قايشى قۇبىلىستار دەگەن پىكىر بەرىك ورىن الۋدا. بۇل پىكىردىڭ قانشالىقتى شىندىققا ساي كەلەتىندىگىن جانە قانشالىقتى اقيقاتتان الشاق ەكەندىگىن ارنايى قاراپ، تۇبەگەيلى دە كەشەندى زەرتتەيتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى.
ءبىزدىڭ زەرتتەۋلەرىمىز سەنىم مەن عىلىمدى بىرىنەن-ءبىرىن بولۋگە بولمايتىندىعىن دالەلدەۋدە. سەنىمسىز عىلىمنىڭ، ال عىلىمسىز سەنىمنىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس.
تاراتىپ ايتار بولساق، عىلىمي زەرتتەۋ وسى عىلىمي زەرتتەۋگە دەگەن سەنىمسىز، عىلىمي زەرتتەۋ ناتيجەسىندە الىنعان ءبىلىم وسى بىلىمگە دەگەن سەنىمسىز، ال وسى عىلىمي ءبىلىمدى پراكتيكاعا ەندىرۋ ونىڭ ناتيجەسىنە دەگەن سەنىمسىز ومىردە ورىن الماس ەدى، ىسكە اسپاس ەدى. ال، مۇنان دا اۋقىمدىراق قاراستىرساق، ادامنىڭ عىلىمي ءومىرى -عىلىمي قىزمەتى، عىلىمي ءبىلىمى، عىلىمعا نەگىزدەلگەن ءوندىرىس (ەكونوميكا) -قوعامنىڭ باسقا دا ءومىر سالالارى سياقتى ادامنىڭ ءوز-وزىنە دەگەن سەنىمىنسىز مۇمكىن ەمەس.
ال ادامنىڭ ءوز-وزىنە دەگەن سەنىمى ونىڭ ەستىلىگىنىڭ (ۆمەنياەموست) كورىنىسى. دەمەك، سەنىم، ونىڭ ىشىندە عىلىمعا دەگەن دە سەنىم، ەستى ادامنىڭ اينىماس قاسيەتى، اجىراماس بەلگىسى. سوندىقتان ەستى ادام عانا (ۆمەنياەمىي) قۇقىق سۋبەكتىسى بولا الاتىندىعى، ال ەسسىز (نەۆمەنياەمىي) بۇل دارەجەگە ءوزى كوتەرىلە المايتىندىعى ، زاڭ عىلىمىنىڭ داۋ تۋدىرماس قورىتىندىلارى رەتىندە بۇكىل ادامزات باسشىلىققا الادى.
سەنىم (سەنە بىلۋگە دەگەن قابىلەتتىلىك) كەز كەلگەن ەستى ادامنىڭ ونىڭ ەستىلىگىن دالەلدەيتىن باستى بەلگىسى. سەنىم قابىلەتى جوق ادام ءىس-ارەكەتتىك قابىلەتى جوق (نەدەەسپوسوبنوست) ەسسىز ادام (نەۆمەنياەمىي) رەتىندە ەشبىر قىزمەتكە، ونىڭ ىشىندە عىلىمي قىزمەتكە دە ارالاستىرىلمايدى.
كەز -كەلگەن وزگە قوعامدىق ءمانى بار قىزمەت سەكىلدى عىلىمي قىزمەت دە ەستى ادامنىڭ، ياعني سەنىم قابىلەتى بار ادامنىڭ ءىس-ارەكەتى. دەمەك، عىلىمي قىزمەتتى، ونىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولاتىن عىلىمي ءبىلىمدى، جانە عىلىمي ءبىلىمدى ومىرگە ەنگىزىپ پايدالانۋ پروتسەسىن ەستى ادامنىڭ ەستىلىگىنەن ، ياعني سەنىم قابىلەتىنەن اجىراتىپ قاراستىرۋعا بولا ما، ال ەگەر بولسا ول بارىپ تۇرعان اقيقاتقا قيانات ەمەس پە؟
جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ ناتيجەسى ادامنىڭ اقيقاتقا، اقيقات بىلىمگە جانە عىلىمعا قۇشتارلىعى ونىڭ سەنىم قابىلەتتىلىگىنەن باستاۋ الاتىنىن جانە سوعان نەگىزدەلەتىنىن جانە ونسىز ىسكە اسپايتىندىعىن كورسەتەدى. سوندىقتان وسى تۇرعىدان كەلگەندە عىلىم مەن سەنىمدى ەشقاشان ءبولىپ قاراۋعا بولمايتىندىعىن اشكەرەلەيدى.
عىلىم مەن سەنىمدى ءبىر-بىرىنەن اجىراتۋعا بولمايتىندىعى قوعامدىق تۇسىنىكتەردە دە كورىنىس تاپقان. ايتالىق، عىلىمي ءبىلىم دەگەن ءسوز ادەتتە حالىق تۇسىنىگىندە سەنىمدى ءبىلىم دەگەن ماعىنا بەرەدى. وسى تۇسىنىكتىڭ وزىندە-اق عىلىم دەگەنىمىز شىن سەنىمگە نەگىزدەلگەن جانە سوعان لايىق اقيقات ءبىلىم، ال سەنىم دەگەنىمىز اقيقات بىلىمنەن اجىراماس ونىڭ ىشكى قۋاتى، اقيقات ءبىلىمنىڭ كۇش-قۋاتقا يە بولۋ قابىلەتى ەكەندىگى كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟!
سەنىم سونىمەن بىرگە كەز-كەلگەن ءبىلىمنىڭ جەكە ادام ءۇشىن اقيقاتقا ساي نەمەسە ساي ەمەستىگىن بىلدىرەر جەكە كريتەريى ءرولىن دە وينايدى. ەگەر ادام قانداي دا بىلىمگە سەنسە، وندا ونىڭ وسى سەنىمى ول ادام ءۇشىن وسى ءبىلىمنىڭ اقيقاتتىعىنىڭ بۇلتارتپاس دالەلى (كريتەريى) بولىپ تابىلادى. ءبىلىمنىڭ اقيقاتتىعىنىڭ كريتەريى پراكتيكا دەسەك، وندا جەكە ادام ءۇشىن ونىڭ بىلىمگە دەگەن سەنىمى ول ءۇشىن وسى ءبىلىمنىڭ اقيقاتتىعىن دالەلدەيتىن ەڭ باستى پراكتيكاسى قىزمەتىن اتقارادى.
ادەتتە عىلىم مەن سەنىم دەگەندە دە ءبىز عىلىمي تۇردە دالەلدەنگەن بىلمىدەردى عىلىم نە عىلىمي بىلىمدەر دەپ، ال ءدىني باستاۋلاردان نەگىز الاتىن بىلىمدەردى سەنىم، سەنىمدەرگە نەگىزدەلگەن بىلىمدەر دەپ شاتاسىپ جاتاتىنىمىز دا وسى جەردە كورىنىس تابادى.
ال، شىن مانىندە، تەك ءدىني بىلىمدەردى عانا سەنىمگە نەگىزدەلگەن سەنىمدىك بىلىمدەر دەپ عىلىمي بىلىمدەرگە قارسى قويۋعا بولمايدى. جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي عىلىمي بىلىمدەر دە سەنىمگە نەگىزدەلگەن بىلىمدەر. ياعني، عىلىمي بىلىمدەردىڭ دە، اقيقات ءدىن مەن ولاردىڭ بىلىمدەرىنىڭ دە نەگىزى ءبىر -ول ولارعا دەگەن سەنىم. دەمەك، عىلىمي تۇردە دالەلدەنگەن بىلىمدەرگە دەگەن سەنىم بار دا، ءدىني بىلىمدەرگە دەگەن سەنىم بار. سوندىقتان، العاشقى بىلىمدەر جۇيەسىن عىلىمي بىلىمدەر، ال ەكىنشىسىن سەنىمدىك بىلىمدەر دەۋ شىندىققا ساي ەمەس، مۇنداي اتاۋلار بۇل بىلىمدەر جۇيەسىنىڭ ىشكى ءمان-مازمۇندارىن جانە ەكەۋىنىڭ دە سەنىمگە نەگىزدەلگەنىن بۇرمالايدى. دۇرىسى عىلىمي تۇردە دالەلدەنگەن بىلىمدەردى سەنىمگە يە بولعان عىلىمي بىلىمدەر، ال قوعام تاراپىنان باسشىلىققا الىناتىن ءدىني بىلىمدەردى -سەنىمگە يە بولعان ءدىني بىلىمدەر دەپ اتاعان دۇرىس. سەبەبى، تۇپتەپ كەلگەندە، عىلىمي بىلىمدەر دە، اقيقات ءدىن مەن ونىڭ ءدىني بىلىمدەرى دە ولاردىڭ اقيقاتتىعىنا دەگەن سەنىمگە نەگىزدەلگەن جانە سەنىمگە لايىقتى سەنىمدىك بىلىمدەر، سەنىمدەر، اقيقاتتار.
شىنايى ءدىننىڭ جانە ونىڭ بىلىمدەرىنىڭ اقيقاتتىعىنىڭ ەڭ باستى جانە بۇلتارتپاس كريتەريى ءارى دالەلى -ادامنىڭ، قوعامنىڭ نە مەملەكەتتىڭ وسى دىنگە، جانە ءدىني بىلىمدەرگە دەگەن سەنىمى. وزىنە دەگەن بەرىك سەنىمدى يەلەنگەن اقيقات ءدىني ءبىلىم جانە اقيقات ءدىن قوعامدىق ءومىر شىندىعى ەكەندىگى جاسىرىن ەمەس.
ارينە،مۇنان كەلىپ، شىنايى ءدىندى جانە ونىڭ بىلىمدەرىنىڭ اقيقاتتىعىن دالەلدەيتىن وبەكتيۆتى فاكتىلەر، وقيعالار، عىلىمي ەكسپەريمەنتتەر نە لوگيكالىق پايىمداۋلار بولمايدى دەگەن ءسوز ەمەس. بولادى. بىراق شىنايى ءدىن جانە ءدىني ءبىلىم بۇل دالەلدەمەلەردىڭ بولۋى ونىڭ اقيقاتتىعىنىڭ قوسىمشا عانا دالەلدەرى ەكەندىگىن اشىپ ايتادى.
بۇل جەردە ءدىننىڭ جانە ونىڭ تۇجىرىمدارىنىڭ اقيقاتتىعىنا قويىلار باستى تالاپ -ولاردىڭ ادام، قوعام، مەملەكەت تاراپىنان بەرىك سەنىمگە يە بولۋى -ەمپيريكالىق، ەكسپەريمەنتتىك نە لوگيكالىق عىلىم سالالارىنا جانە ولاردىڭ بىلىمدەرىنە قويىلاتىن وسىنداي تالاپپەن ساي كەلەتىندىگى، جانە وسى تالاپتىڭ ۇدەسىنەن شىعاتىندىعى بىردەن بايقالادى.
سەنىمگە يە شىنايى ءدىن مەن ءدىني بىلىمدەردىڭ جانە سەنىمگە يە عىلىمي بىلىمدەردىڭ قاتار ءجۇرۋ كەرەك ەكەندىگىن، ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە قارسى كەلمەيتىنىن جانە قاراما-قايشى ەمەس ەكەندىگىن، ولاردىڭ ەكەۋى دە اقيقاتقا باستار بىراق ەكى ءتۇرلى دەڭگەيدەگى شىنايى بىلىمدەر - اقيقاتتار ەكەندىگىن ءبىزدىڭ قوعامنىڭ دا مويىندار ۋاقىتى جەتكەن سياقتى.
ارداقتى سۇلتەكە!
ءسىز سوڭعى جىلدارى عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، ادەبيەت پەن ونەردىڭ، تاريح پەن پۋبليتسيستيكانىڭ نەبىر وزەكتى ماسەلەلەرىنە ارنالعان سۇبەلى ەڭبەكتەر جازىپ، ءوزىڭىزدىڭ كەمەلىنە ەندى كەلە باستاعان ەنتسيكلوپەديست تۆورچەستۆولىق تۇلعا ەكەندىگىڭىزدى پاش ەتۋدەسىز. جىلىنا بىرنەشە كىتاپتار جازىپ، وندىرە ەڭبەك ەتۋدىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان بۇل ەڭبەكتەرىڭىز جەكە-جەكە تالداۋدى، ادەيى زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى. بۇل ەڭبەكتەردىڭ ىشىندە مىنا مونوگرافيالار - جيزن(2002), يۋريستى كازاحستانا (2002), سافاري پو كونتينەنتام ميرا (2003), سمىسل جيزني (2007), پياتدەسات لەت: ودنو مگنوۆەنيە سوۆمەستنوي جيزني (2005), نازيدانيە (2007), ستانوۆلەنيە كونستيتۋتسي رەسپۋبليكي كازاحستان (2002),قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ قالىپتاسۋى (2005),تاۋەلسىز قازاقستان - ەگەمەندى مەملەكەت (2004), پروتسەسس پودگوتوۆكي پروەكتا نوۆوگو سويۋزنوگو دوگوۆورا ي رازۆالا سسسر (2009), سلوۆو پەرەد سوۆەستيۋ ي ەشافوتوم (2011) - ارنايى اتاۋدى تالاپ ەتەتىن، ارقايسىسىنىڭ كولەمى 20 باسپا تاباقتان كەم تۇسپەيتىن كەسەك-كەسەك ەڭبەكتەر.
ءبىز زاڭگەرلەر ءۇشىن، ارينە، ءسىزدىڭ مەملەكەت جانە قۇقىق ماسەلەلەرىنە ارنالعان ەڭبەكتەرىڭىز اسا قۇندى. ولاردا كوتەرىلگەن ماسەلەلەلەردى جانە ولاردىڭ زەردەلەنۋ تەرەڭدىگىن ءارى ناتيجەلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، زاڭ تانۋ ماسەلەلەرىنىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى توڭىرەگىندە بۇعان دەيىن وربىتكەن ويلاردى جالعاستىرا وتىرىپ ءسوز ساباقتاسام دەيمىن.
اقيقاتتى (حاق) تانۋعا جانە سوعان ساي حۇقتى تانۋعا ءوزىن-ءوزى اۋەل باستان سايلاپ باعىتتاعان ارنايى عىلىم سالاسى، ارينە، حۇقىقتانۋ عىلىمى ەكەندىگى بارشاعا ءمالىم. سوندىقتان جوعارىدا ايتىلعان اقيقاتتانۋ بيىگى مەن تالاپتارى تۇرعىسىنان قۇقىقتانۋ عىلىمىنىڭ بۇگىنگى جاعدايى مەن بولاشاق دامۋ باعىتتارى ءجايلى تۇبەگەيلى وي تولعاۋ -سۇرانىپ تۇرعان قاجەتتىلىك. الەمدىك دەڭگەيدە كوتەرىلىپ، دۇنيەجۇزىنىڭ بەلدى حۇقىقتانۋشى عالىمدارى تالداپ - زەرتتەۋگە ات سالىسىپ جاتقان بۇل ماسەلەنىڭ كەيبىر اسا وتكىر ءارى ەرەكشە وزەكتى كەيبىر تۇستارىنا ءبىز دە توقتالىپ وتسەك دەيمىز.
ارينە، بۇل رەتتەگى ەڭ باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىر پاراسى - قۇقىقتانۋ عىلىمىنىڭ تانىمدىق تابيعاتى دەگەنىمىز نە، ونىڭ تانىمدىق ءپانى نەدە جانە وسى ءپاندى زەرتتەۋدەگى تانىمدىق مۇمكىندىگى (پوتەنتسيالى) قانداي ءارى تانىمدىق مۇمكىندىگىنىڭ شەگى نەدە، بۇل عىلىمنىڭ تانىمدىق كوكجيەكتەرىن كەڭەيتىپ عىلىمي پوتەنتسيالىن ارتتىرۋ جولدارى قانداي - دەگەن سۇراقتار بولسا كەرەك.
ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن ەڭ باستى قۇندىلىق دەپ ەسەپتەيتىن، جانە ولاردى ءوزىنىڭ ەڭ باستى زەرتتەۋ ءپانى دەپ قاراستىراتىن، سوعان ساي ولاردى جەكە-جەكە تىركەۋگە الىپ، اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ، كولەمى مەن مولشەرىن انىقتاپ جۇيەلەيتىن، ولاردى بۇكىل قوعامنىڭ جانە ونىڭ رەسمي وكىلى -مەملەكەتتىڭ ءارى مەملەكەتتىك بيلىك جۇيەسىنىڭ جانە ول قابىلدايتىن قۇقىقتىق-نورماتيۆتىك اكتىلەردىڭ قورعاۋى مەن قامقورىندا بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيتىن بۇگىنگى تاڭداعى قۇقىقتانۋ عىلىمى -ارينە، ەڭ الدىمەن ادام تانۋ عىلىمى.
ءوز قاعيدالارى مەن كاتەگوريالارىنىڭ، ۇعىمدارى مەن تۇسىنىكتەرىنىڭ اقيقاتتىعىن ەمپيريكالىق ءومىر فاكتىلىەرى مەن وقيعالارىنا، قوعامدىق تاجىريبيە مەن الەۋمەتتىك جانە ادامي سىناق -ەكسپەريمەنتتەرگە نەگىزدەيتىن جانە لوگيكالىق تالداۋلارعا جۇگىنەتىن زاڭ عىلىمى، ەكىنشىدەن ارينە، ەمپيريكالىق جانە ەكسپەريمەنتتىك عىلىمداردىڭ ءبىر سالاسى عانا. بۇل ايتىلعان پىكىردەن قۇقىقتانۋ عىلىمي فۋندامەنتالدى عىلىم سالاسى ەمەس، ول عىلىمي فۋندامەنتالدى زەرتتەۋلەر جۇرگىزە المايدى نەمەسە ونىڭ عىلىمي ناتيجەلەرى فۋندامەنتالدى عىلىمي ناتيجەگە جاتپايدى دەگەن وي تۋماۋى كەرەك.
قۇقىقتانۋ عىلىمي فۋندامەنتالدى ءمانى جانە ماڭىزى بار عىلىمي جەتىستىكتەرگە ءوز تۇجىرىمدارىنىڭ ەمپيريكالىق جانە ەكسپەريمەنتتىك دەڭگەيدەگى اقتقاتتىعى ارقىلى دا جەتە الادى. دەمەك، زاڭ عىلىمىن ەمپيريكالىق جانە ەكسپەريمەنتتىك دەڭگەيدە اقيقاتتىعى بار فۋندامەنتالدى عىلىم سالاسى دەپ ايتساق بولادى.
ەندىگى ماسەلە زاڭ عىلىمىنىڭ تانىمدىق دەڭگەيىن ونىڭ ەمپيريكالىق جانە ەكسپەريمەنتتىك سيپاتىمەن شەكتەپ تاستاماۋدا، كەرىسىنشە، ونىڭ تانىمدىق قابىلەتىن اقيقاتتى ىزدەۋدىڭ جانە ونىمەن ۇندەسۋدىڭ وزگە دە جولدارىن جانە مۇمكىندىكتەرىن پايدالانۋ ارقىلى اشا تۇسۋدە بولىپ تۇر. سوندا ءبىز زاڭ عىلىمىن وزگە دە ادام تانۋ، قوعام تانۋ جانە جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ مۇشكىل حالىنەن -ماتەريالدىق يگىلىكتەردى ءوندىرۋ جانە ەسەلەپ كوبەيتۋ مۇددەسىنە عانا قىزمەت ەتۋ تاعدىرىنان -قۇتقارىپ، عىلىمنىڭ شىن ماقساتى -ادام تانىمى كوكجيەگىن كەڭەيتۋ باعىتىندا قىزمەت ىستەۋگە جاعداي جاساي الامىز.
قۇقىقتانۋدىڭ ادام تانۋ عىلىمىنىڭ ءبىر سالاسى رەتىندەگى تانىمدىق كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، قۋاتىن ارتتارۋدىڭ باستى جولدارىنىڭ ءبىرى -ونى وعان تاڭىلعان اتەيستىك سەنىمنىڭ تار تانىمدىق قۇرساۋلارىنان ازات ەتۋ. اتەيستىك سەنىم جاراتىلىستا، جالپى عارىشتا ادامنان باسقا سانالى ءتىرى جان جوق، ادام الەمنىڭ جالعىز سانالى ءامىرشىسى دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا الادى. ارينە، اتەيزم وكىلدەرى جاراتىلىس عىلىمىنا جات بۇل قاعيدانى عىلىمي قاعيدا دەپ وزدەرىنىڭ اداسىپ جۇرگەندەرىن سەزە بەرمەۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، باسى اشىق ءبىر نارسە بار، ول- ەمپيريكالىق دەرەككە، ەكسپەريمەنتكە جانە لوگيكا سۇيەنگەن عىلىمي ىزدەنىستەر ادامنىڭ سەزىم مۇشەلەرى ارقىلى تىركەلگەن جانە تىركەلەتىن «بار» قۇبىلىستاردى عانا زەرتتەيدى. ال، ادامنىڭ سەزىم مۇشەلەرى ارقىلى تىركەلمەگەن جانە تىركەلۋى،بايقالۋى، قابىلدانۋى مۇمكىن ەمەس قۇبىلىستاردى زەرتتەمەيدى، ولاردى زەرتتەۋگە مۇمكىندىگى جوق ەكەندىگىن حابارلايدى، جانە ولاردى جوق قۇبىلىستار،جوق الەم دەمەيدى، مۇنداي تۇجىرىم جاسامايدى. ولاردى عىلىمي تۇردە تىركەلمەگەن «بايقالماعان» (كوزگە كورىنبەگەن، قولمەن ۇستالماعان) قۇبىلىستار دەپ اتايدى.
سوندىقتان عىلىم ادام تابيعاتىن اسىرا سىلتەۋگە، ونىڭ عىرىشتاعى ورنىن ابسوليۋتتەندىرۋگە جول بەرەتىن اقيقات ويعا جات «ادام الەمنىڭ ءامىرشىسى»، «ادامنان باسقا الەمدە سانالى جان جوق» دەگەن تۇجىرىمدار جاسامايدى. بۇل تۇجىرىمدار ادامدى «قۇدايلاندىرۋعا» باعىتتالعان ءدىني-سەنىمدەردىڭ ۇستانىمى ەكەندىگى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى. ونىڭ ۇستىنە عىلىم ءالى «سانا» دەگەن نە، «سانا يەسى بولۋ دەگەن نە» دەگەن سۇراقتارعا دا جاۋاپ تاپقان جوق.
قۇقىقتانۋ عىلىمى ءوزىنىڭ الەم، تابيعات، ادام تۋرالى تۇسىنىكتەرىن جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنان الادى. ال، جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ كوپتەگەن ۇعىم-تۇسىنىكتەرى، عىلىمي تۇجىرىمدارى اتەيستىك ءدىني-سەنىم جانە سوعان نەگىزدەلگەن دۇنيەتانىمدىق ىلىمدەر تۇرعىسىنان (ونىڭ ىشىندە ماركسيزم-لەنينيزم دە بار) اسا تەرەڭ ءارى استارلى بۇرمالاۋلارعا ۇشىراعان. مىنەكي، وسى بۇرمالاۋلاردى تاۋىپ، اشكەرەلەپ، سول ارقىلى قۇقىقتانۋ عىلىمىنىڭ الەم، تابيعات، ادام تۋرالى تۇسىنىكتەرىن ولارعا ەنگىزىلگەن اتەيستىك بۇرمالاۋلاردان تازارتۋ -زاڭ عىلىمدارىنىڭ تانىمدىق كوكجيەگىن كەڭەيتەر كەلەلى ىستەردىڭ ءبىرى.
اتەيستىك سەنىمدەگى ادامعا، ونىڭ قوعامىنا جانە مەملەكەتىنە، ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا دەگەن تانىمدىق قاعيدالاردان، كوزقاراستاردان، ۇعىم-تۇسىنىكتەردەن جانە ولارعا ەنگەن بۇرمالاۋلاردان تازارتۋ كەڭەستىك داۋىردە قالىپتاسقان قۇقىقتانۋ عىلىمىنا، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندىق زاڭ عىلىمىنا اسا قاجەت-اق.
ادامىڭ الەمدەگى ورنىنان اسىرا سىلتەۋ ونىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن دا اسىرا سىلتەۋگە، ولاردى پايدالانۋداعى ادام ءرولىن اسىرا سىلتەۋگە، ءسويتىپ ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن (قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى پايدالانۋداعى) شەكتەۋگە جول اشاتىندىعى بايقالۋدا.
ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن تەك جاعىمدى قۇبىلىس، تەك قۇندىلىق، تەك وڭ قۇبىلىس دەپ باعالاۋ -ولاردىڭ تابيعاتىن ءبىر جاقتى باعالاۋدىڭ، عىلىمي وبەكتيۆتىلىكتەن الشاق كەتۋدىڭ كورىنىسى ەكەندىگى جاسىرىن ەمەس. ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى -امبەباپ قۇبىلىستار، بارلىق ادامزاتقا ورتاق قاسيەتتەر جانە قۇندىلىقتار. بىراق ولاردىڭ قۇندىلىق رەتىندەگى تابيعاتى ولاردى قولدانعانعا جانە ىسكە اسقانعا دەيىن اينىماس جانە وزگەرمەس بولىپ كورىنگەنمەن، ىسكە اسىرۋ كەزىندە قۇبىلىپ كەتەتىندىگى، ءوڭىن وزگەرتىپ جىبەرەتىندىگى بايقالادى. قولدانىسقا تۇسكەن، پايدالانۋ پروتسەسىنە تۇسكەن ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى ولاردى وڭ نە تەرىس، پايدالى نە زياندى، قاۋىپتى جانە قاۋىپسىز باعىتتا نە ماقساتتا ىسكە اسىرۋلارىنا بايلانىستى جاعىمدى نە جاعىمسىز قۇبىلىستارعا اينالىپ كەتەدى. ەندى ولار تەك جاعىمدى، تەك وڭ، تەك پايدالى، تەك قۇندىلىق بولۋدان قالادى. تەك قۇندىلىق بولۋ تابيعاتىن جانە ماقساتىن وزگەرتىپ قۇنسىزدانۋى، تىپتەن زياندى ءارى قاۋىپتى قۇبىلىسقا -ويعا، سوزگە، ءىس-ارەكەتكە -اينالۋى مۇمكىن.
ءبىز بۇل جەردە ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن جوققا شىعارايىن دەپ، نە ولاردىڭ امبەبەاپتىق، بارلىق ادامزاتقا ورتاق ۋنيۆەرسالدىق قاسيەتتەرىن مويىندامايىن دەپ وتىرعان جوقپىز. ادام قۇقىقتىرى مەن بوستاندىقتارى وبەكتيۆتى -«بار» قۇبىلىستار، ولار بارلىق ادامزاتقا جانە ءاربىر ادامزاتقا تيەسىلى تەڭ ءارى ورتاق امبەباپ قاسيەتتەر. سوندىقتان ولاردىڭ وبەكتيۆتىلىگىن، «بارلىعىن» مويىنداۋ، قاجەتتى دەڭگەيدە قاناعاتتاردىرۋ جانە ىسكە اسىرۋ، اسىرا سىلتەۋدەن نە جەتە باعالاماۋدان قورعاۋ، بۇزىلماۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءاربىر جەكە ادامنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ باستى مىندەتى.
ءبىزدىڭ بۇل جەردە ايتپاعىمىز، ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن مويىنداماۋ، ولارعا نەمقۇرايلى نە سالعىرت قاراۋ، كونە-كورنەۋ جوققا شىعارۋ جانە ادەيى نۇقسان كەلتىرۋگە شاقىرۋ جانە كەلتىرۋ قانداي قاۋىپتى بولسا، ولاردى اسىرا سىلتەۋ دە، تەك وڭ قۇبىلىس، تەك جاعىمدى قۇبىلىس، ىشكى ءمانىن ماڭگى وزگەرتپەس ماڭگى قۇندىلىق دەپ باعالاۋ دا سونداي قاۋىپتى.
ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى تەك وڭ قۇبىلىس، تەك جاعىمدى قۇبىلىس، تەك قۇندىلىق كۇيىندە قالۋ ءۇشىن ولاردىڭ وسىنداي كۇيىن جانە كەلبەتىن ساقتايتىن ءارى وسى قالىپتان شىقپايتىن، وسى قاسيەتىنەن ايىرىلمايتىن دەڭگەيدە جانە كولەمدە پايدالانۋ كەرەك.
مىنەكي، بارلىق ماسەلە وسىندا.
ادام قۇندىلىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ تەك وڭ قۇبىلىس، تەك جاعىمدى قۇبىلىس، تەك قۇندىلىق تابيعاتىن ساقتاپ، جانە وسى قالىپتان ءارى دەڭگەيدەن اسپايتىن دارەجەدە ۇستاپ ىسكە اسىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك، قانداي شارالار قولدانۋ كەرەك؟ جالعىز زاڭ عىلىمىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادام تانۋ جانە الەم تانۋ، ونىڭ ىشىندە تىپتەن، ءدىن تانۋ عىلىمدارىنىڭ الدىندا تۇرعان، كەرەك دەسەڭىز بۇكىل ادامزات الدىندا تۇرعان ماسەلە وسى جانە وسىندا.
ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن بىرىڭعاي وڭ قۇبىلىس جانە قۇندىلىق ەسەبىندە پايدالانۋ نەمەسە (ياعني) ولاردى جەكە ادامعا دا، قوعامعا دا مەملەكەتكە دە بىردە-ءبىر زيان تيگىزبەي تەك پايدا اكەلەتىن دەڭگەيدە جانە كولەمدە ىسكە اسىرۋ -زاڭ تىلىندە قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى «قۇقىقتىق اۋماقتا» (پراۆاۆوە پولە) ىسكە اسىرۋ نە «قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىك اۋماعىندا، نەگىزىندە» ىسكە اسىرۋ دەپ اتالادى.
تۇپتەپ كەلگەندە، مەملەكەت قۇرۋ، مەملەكەتتىك بيلىك قۇرۋ دەگەنىمىزدىڭ ءوزى دە ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن تەك وڭ قۇبىلىس رەتىندە پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن «قۇقىقتىق اۋماق» قۇرۋ، «قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىك اۋماعىن» ءتۇزۋ دەگەن ءسوز. ال، ەگەمەن مەملەكەت قۇرۋ دەگەنىمىز بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ نە حالىقتىڭ الەم الدىنداعى ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنىپ، ءوزى مەكەن ەتەتىن تەرريتوريادا ءوز ۇلتىن نە حالقىن قۇرايتىن تۇلعالاردى ادام ءارى ادامزات رەتىندە تاني وتىرىپ، الەمدىك تالاپتارعا ساي دەربەس ۇلتتىق -تەرريتوريالىق نە حالىقتىق تەرريتوريالىق قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىك كەڭىستىگىن ۇيىمداستىرۋ بولىپ تابىلادى.
بايقاپ وتىرعانىمىزداي، جەكە ادام ءۇشىن دە، قوعام مەن مەملەكەت ءۇشىن دە، تىپتەن بۇكىل ادامزات ءۇشىن پايدالى ءارى قاۋىپسىز باعىت، وڭ نيەت، دۇرىس جول بولىپ تابىلاتىن «قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىك كەڭىستىگى» عانا ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىعىنىڭ قۇندىلىق تابيعاتىن اينىتپاي دا وزگەرتپەي پايدالانۋعا بەلگىلى ءبىر مۇمكىندىكتەر جاساي الادى. دەمەك، ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قۇندىلىققا اينالدىراتىن باستى قۇرال -وڭ نيەت، وڭ باعىت، دۇرىس ماقسات، جاقسىلىققا باستار جول. سول سياقتى، ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قۇنسىزداندىراتىن دا، ولارعا «تەرىس زارياد» بەرىپ، جاعىمدى قۇبىلىستان جاعىمسىز، وڭ قۇبىلىستان تەرىس، قاۋىپسىزدەن قاۋىپتى، پايدالىدان زياندىعا اينالدىراتىن دا وسى نيەت، تىلەك، ماقسات، باعىت -بىراق ەندى تەرىس نيەت، ارام تىلەك، جالعان باعىت، زياندى ماقسات، جاماندىققا باستار جول. وسىنداي «قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىكتەن ادا كەڭىستىكتە»، «قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىگى جوق اۋماقتا» ىسكە اسقان ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى پايدالىدان زياندى، قۇندىدان قۇنسىز ءارى قاۋىپتى، وڭنان تەرىس قۇبىلىسقا اينالىپ شىعا كەلەدى.
ارينە، مۇنداي «قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىكتەن تولىق ادا كەڭىستىك»، «تۇگەلدەي جانە بىرجاقتى قۇقىقسىز اۋماق» بولمايدى. ءبىز بۇل جەردە ءوز ويىمىزدى تولىق جەتكىزۋ ءۇشىن اسىرەۋلەۋگە بارىپ، وسىنداي «قۇقىقسىز كەڭىستىكتىڭ» ويداعى مودەلىن عانا سۋرەتتەپ وتىرمىز. بىراق قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىگى تولىعىمەن جوق ادام بولۋى مۇمكىن. بۇل ەسسىز ادام (نەۆمەنياەمىي). ال، «تولىق قۇقىقتىق جاۋاپسىز» قوعام بولۋ ءۇشىن ونداعى تۇرعىنداردىڭ ءبارى ەسسىز بولۋى كەرەك. ادامزات تاريحىنداعى مۇنداي قوعامدار تۋرالى دەرەك ءازىر تابىلعان ەمەس.
قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىك اۋماعى قۇقىقتىق جاۋاپسىزدىق كەڭىستىگىنە اينالعان كەزدە ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى دا ەندى، سايكەسىنشە، ادام بۇزىقتىعى مەن باسبۇزارلىعىنا اينالىپ شىعا كەلەدى.
ادام قۇقىقتارىنىڭ ادام بۇزاقىلىعىنا، ال ادام بوستاندىقتارىنىڭ ادام باسبۇزارلىعىنا اينالۋىن دا، جانە مۇنداي بۇزاقىلىقتار مەن باسبۇزارلىقتاردىڭ تۇرلەرىن، سيپاتتارىن جانە ولارعا قولدانىلار جاۋاپكەرشىلىك (جازا) تۇرلەرىن دە زاڭ عىلىمى زەرتتەيدى. بىراق، ەندى مۇنداي ادام بۇزاقىلىقتارى مەن باسبۇزارلىقتارى زاڭ تىلىندە قۇقىق بۇزۋشىلىق (پراۆو-نارۋشەنيە) دەپ اتالادى دا «قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ تۇرلەرى»، «قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىك»، ولاردىڭ نىساندارى جايلى ۇعىمدار اياسىندا بۇل قۇبىلىستار دا جان-جاقتى زەرتتەلەدى.
ال، ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن ولاردى ىسكە اسىرۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىك شەگىنەن شىقپاي جانە سولارعا ءارى لايىقتى ىسكە اسىرۋ -قۇقىقتىق تارتىپتىلىك، قۇقىقتىق بەلسەندىلىك، قۇقىقتىق بىلىمدىلىك، قۇقىقتىق مادەنيەت ۇعىمدارى اياسىندا قاراستىرىلادى. جانە مۇنداي وي، ءسوز، ءىس-ارەكەتتەر جۇيەسى ادام، قوعام، مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، قورعالىپ، مورالدىك جانە ماتەريالدىق تۇرعىدان ىنتالاندىرىلادى. جاۋاپتى تۇلعا، جاۋاپكەرشىلىگى مول قۇقىق سۋبەكتىسى رەتىندە وڭ قۇقىقتىق باعاعا، «جاعىمدى قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىككە» -قۇقىقتىق قۇرمەتكە تارتىلادى، سىي-سياپاتقا، ماقتاۋ-ماداققا بولەنەدى.
جۇرگىزىلگەن اناليتيكالىق شولۋ ادام قۇندىلىقتارى مەن بوستاندىقتارىن ولاردىڭ قۇندىلىق تابيعاتىن بۇزباي پايدالانۋدىڭ باستى باعىتى جانە قۇرالى -ولار ىسكە اساتىن قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىك اۋماعىن كەڭەيتۋ جانە كۇشەيتۋ ەكەندىگىن كورسەتەدى. سوعان ساي قۇقىقتىق جاۋاپسىزدىق اۋماقتارىن، «ارالدارىن» قىسقارتىپ، السىرەتىپ، ولاردى ومىردەن تولىق الاستاۋ مۇمكىن بولماسا دا، بارىنشا شەتتەتىپ ۇستايتىن شارالاردى قاراستىرۋ كەرەك. ءسويتىپ، ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن وسىنداي قۇقىقتىق جاۋاپسىزدىق اۋماقتارىنا ءوتىپ كەتپەۋىن، سوندىقتان، ولاردىڭ وسىنداي «ترانزيتتىك» وتكەلدەرىنە بەرىك توسقاۋىلدار قويىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. تىپتەن، قۇقىقتىق جاۋاپسىزدىق اۋماعىنا ءوتىپ كەتكەندەرىنىڭ وزدەرىنە دە بۇزاقىلىق پەن باسسىزدىقتىڭ اسا اۋىر جانە وتە زيان نىساندارىن يەمدەنبەي تۇرعان كەزدەرىندە تەز زالالسىزداندىرۋ شارالارىن قولدانىپ، ولاردى «رەابيليتاتسيادان» وتكىزىپ، قايتادان قۇقىقتىق جاۋاپتىلىق اۋماعىنا ءوتۋىن، جانە وسى اۋماقتا تۇراقتانىپ، ىسكە اسۋىنا بار جاعدايدى جاساۋ كەرەك.
مىنەكي، قۇقىقتىق جاۋاپتىلىق نەمەسە قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىك دەگەنىمىز نە، ونى كۇشەيتۋدىڭ جولدارى قانداي دەگەن سۇراققا جاڭا دەڭگەيدە قايتا اينالىپ كەلدىك.
قۇقىقتىق جاۋاپكەرىشىلىك يەسى بولىپ تەك قۇقىق سۋبەكتىسى عانا تابىلا الادى. ال، قۇقىق سۋبەكتىسى بولىپ تەك ەستى ادام (ۆمەنياەمىي) عانا سانالاتىنى -الەم مويىنداعان اقيقات. ولاي بولسا ادام ەستىلىگىن ارتتىرۋ - ادامي قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىكتى ارتتىراتىن جانە قۇقىقتىق جاۋاپكرشىلىك كەڭىستىگىن كەڭەيتەتىن ءارى كۇشەيتەتىن باستى باعىت ەكەندىگى وزىنەن-ءوزى كورىنىپ تۇر. ارينە، ومىرگە ەستى ادام نە ەسسىز ادام اكەلۋ -ول جاراتۋشىنىڭ ءىسى، ادامنىڭ، ادام عىلىمىنىڭ بۇل پروتسەسكە ارالاسۋى نەعايبىل، تىپتەن، مۇمكىن ەمەس شارا. ال، بىراق، ەستى تۋعان ادامنىڭ ەستىلىك قابىلەتىنىڭ بارىنشا اشىلۋىنا جاعداي جاساۋ -ارينە بۇل،تەك جەكە ادامنىڭ عانا ءىسى بولىپ قالماۋى كەرەك، بۇكىل قوعامنىڭ مەملەكەتتىڭ ىسىنە اينالۋى كەرەك.
مىنەكي، وسى جەردە زاڭ عىلىمىنىڭ دا بۇل ىسكە اتسالىسار مۇمكىندىگى بار. ەستى ادامنىڭ ەستىلىگىن ايقىنداي ءتۇسۋدىڭ جانە وسى ماعىنادا ادام ەستىلىگىن ارتتىرا ءتۇسۋدىڭ ءبىر جولى - ونىڭ قۇقىق سۋبەكتىسى رەتىندەگى جانە سوعان ساي قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىك يەسى رەتىندەگى قابىلەتىن، مۇمكىندىكتەرىن مولايتا ءتۇسۋ جانە سوعان جاعداي جاساۋ.
قۇقىق سۋبەكتىسى كىمنىڭ الدىندا جاۋاپتى؟ ارينە، ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ، سوسىن وزگە قۇقىق سۋبەكتىلەرىنىڭ -وزگە ادامداردىڭ، قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ -الدىندا جاۋاپتى.
اتەيستىك ءدىني سەنىم جەتەگىندەگى قۇقىقتىق سانا ادام جاۋاپكەرشىلىگىن وسى جوعارىدا كەلتىرىلگەن تىزبەكپەن شەكتەيدى جانە وسىلاردان باسقا (ادام، قوعام، مەملەكەت) ەشكىمگە ادام جاۋاپ بەرمەيدى دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى عىلىمي ويعا جات قورىتىندى جاسايدى.
ءدىني سەنىم ىقپالىنان تازا عىلىمي وي، ونىڭ ىشىندە قۇقىقتىق عىلىمي وي دا ادامنىڭ وزگە ادام، قوعام، مەملەكەت جانە ءوز ارى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىككە قوسا، اللا الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن جوققا شىعارمايدى. مۇنداي جاۋاپكەرشىلىك ونى مويىنداعان ادام، قوعام، مەملەكەت ءۇشىن بار جاۋاپكەرشىلىك تە، ال ونى مويىنداماعان قۇقىق سۋبەكتىلەرى ءۇشىن مويىنداماعان، ياعني ولار ءۇشىن عانا جوق، ولاردىڭ تاراپىنان مويىندالماعان جاۋاپكەرشىلىك بولىپ قانا ەسەپتەلەدى.
عىلىمي قۇقىق تانىم اللا الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنداۋ «اللا بار» دەگەن ءدىني سەنىمگە نەگىزدەلگەنىن تىركەي وتىرىپ، اللا الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنداماۋ دا «اللا جوق» دەگەن ءدىني سەنىمگە نەگىزدەلگەنىن اشىق ايتادى. اللا بار دەگەن تۇجىرىم قانداي ءدىني سەنىم بولسا، «اللا جوق» دەگەن تۇجىرىم دا عىلىمي ەكسپەريمەنت ارقىلى دالەدەنبەگەن جانە دالەلدەنۋى مۇمكىن ەمەس، سونداي ءدىني سەنىم. اتەيستىك ءدىني سەنىم جەتەگىندەگىلەر بۇل تۇجىرىمدى عىلىمي وي جەمىسى دەپ اداسىپ جۇرگەندەرىن بىلۋلەرى كەرەك.
الەمدىك قۇقىق تانىمدىق وي ادامنىڭ وزگە ادام الدىنداعى، قوعام جانە مەملەكەت الدىنداعى، ءوز ارى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى اللا الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنداۋمەن تولىقتىرۋى -ادام ەستىلىگىن ارتتىرا ءتۇسۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە قاراستىرۋدا. قازاقستاندىق قۇقىق تانىم جانە وسى عىلىم وكىلدەرى دە الەمدىك زاڭ عىلىمىنىڭ وسى ويلاۋ ۇردىسىنە جەتە نازار اۋدارعانى، جەتە زەردەلەگەنى جانە باسشىلىققا الۋ مۇمكىنىكتەرىن قاراستىرعانى ابزال.
ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىگى كەڭىستىگىن كەڭەيتۋدىڭ جانە ونى قۋاتتاندىرا ءتۇسۋدىڭ تاعى ءبىر جولى -جالپى قوعامنىڭ جانە مەملەكەتتىڭ ەستىلىگىن -تولەرانتتىلىعىن، بەيبىتشىلدىگىن، سابىرلىلىعىن، كەلىسىمشىلدىگىن -زاڭ تىلىمەن ايتقاندا زايىرلىلىعىن (سۆەتسكوست) ارتتىرا ءتۇسۋ.
بۇگىنگى تاڭدا ءدىندى، ءدىني سەنىمدى، ادامنىڭ ار بوستاندىعىن جانە ءدىندى تاڭداۋ بوستاندىعىن مويىنداماعان جانە وسى مويىداۋلارىن رەسمي تۇردە -زاڭ جۇزىندە بەكىتپەگەن مەملەكەت -زايىرلى ەمەس مەملەكەت جوق. بۇكىل الەم مەملەكەتتەرى -زايىرلى مەملەكەتتەر. زايىرلىلىق -دەموكراتيالىق، الەۋمەتتىك جانە قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ اجىراماس قاسيەتى، ونىڭ قۇرامداس ءبىر بەلگىسىنىڭ سيپاتى عانا.
الەم مەملەكەتتەرىن ولاردىڭ قاي دىنگە باسىمدىق بەرىپ، قاي ءدىندى قولدايتىندارىنا بايلانىستى مونوتەيستىك، پوليتەيستىك نە اتەيستىك سيپاتتاعى زايىرلى مەملەكەتتەر دەپ بولۋگە بولادى. مونوتەيستىك سيپاتتاعى زايىرلى مەملەكەتتەر قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىك تىزبەگىنە ادامىڭ وزگە ادامدار، قوعام، مەملەكەت جانە ءوز ارى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىنە قوسا ءبىر اللا الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى دە جاتقىزسا، اتەيستىك سيپاتتاعى زايىرلى مەملەكەتتەر اللا الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى بۇل تىزبەككە كىرگىزبەيدى. ال، پوليتەيستىك سيپاتتاعى زايىرلى مەملەكەتتەر كوپ قۇدايلىلىق سەنىمدەرىنە بايلانىستى ءبىر اللاعا ەمەس، كوپتەگەن قۇدايلار الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالدىرادى.
قازاقستان مەملەكەتى مونواتەيستىك سەنىمدى قولدايتىن زايىرلى مەملەكەت. ءار ادامىڭ ار-وجدان بوستاندىعىنا قۇقىعى كونستيتۋتسيامىزدىڭ 22 بابىندا بەكىتىلگەن. رەسپۋبليكانىڭ «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» 2011 جىلى 11 قازاندا قابىلدانعان زاڭىنا سايكەس، حانافيتتىك باعىتتاعى يسلامنىڭ جانە حريستياندىق پراۆوسلاۆيەنىڭ حالىقتىڭ مادەني جانە رۋحاني ومىرىندەگى تاريحي ورىنى مويىندالادى. بىراق ءبىزدىڭ مەملەكەت جانە ونىڭ زاڭدارى اللا الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك جايلى ماسەلە كوتەرمەيدى جانە قوزعامايدى. بۇل -بۇگىنگى كۇنى قالىپتاسقان تاريحي قۇقىقتىق شىندىق.
ەسكەرتەتىن ءبىر ءجايت، الەمنىڭ مونوتەيستىك سەنىمدەگى ەڭ وزىق دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق جانە زايىرلى دەگەن بارلىق مەملەكەتتەرى ونىڭ ىشىندە اقش، باتىس ەۆروپا مەملەكەتتەرى (انگليا،يسپانيا، گەرمانيا، ت.ب.) دە بار، ءوز ازاماتتارىنىڭ اللا الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن ولاردىڭ قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىكتەرىنىڭ قۇرامداس بولىگە دەپ ەسەپتەيدى، جانە مۇنداي جاۋاپكەرشىلىكتى زاڭ جۇزىندە مويىنداۋ ءوز مەملەكەتتەرىنىڭ پايدا بولىپ، ءومىر سۇرۋلەرىنىڭ جانە نىعايىپ -كوركەيۋلەرىنىڭ باستى كونستيتۋتسيالىق -قۇقىقتىق پرينتسيپتەرىنىڭ ءبىرى ەسەبىندە باعالايدى.
قازاقستاننىڭ زاڭگەر عالىمدارى الەمدىك مەملەكەتتەردىڭ زايىرلىلىق تاجىريبيەلەرىن زەرتتەي وتىرىپ، ەگەمەن مەملەكەتىمىزدىڭ زايىرلىلىق ۇستانىمدارىن جانە نەگىزدەرىن ودان ءارى بەكىتە ءتۇسۋ ءجايلى تۇشىمدى ويلارىن ورتاعا سالارى ءسوزسىز.
ادامدى، ونىڭ ەستىلىك قابىلەتى مەن جاۋاپكەرشىلىك كەڭىستىگىن، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن كەمسىتپەي دە اسىرا سىلتەمەي، ولاردىڭ اقيقاتقا ساي ءالى بەيمالىم وبەكتيۆتى تابيعاتتارىن ايقارا اشۋ -زاڭ عىلىمى سالاسىنداعى بولاشاق زەرتتەۋلەردىڭ باستى باعىتى بولىپ قالا بەرمەك.
قۇرمەتتى سۇلتان سارتايۇلى!
كەز كەلگەن عىلىم سالاسىنداعى ەڭ ماڭىزدى جانە ەڭ وزەكتى ماسەلەلەر وسى عىلىمنىڭ نەگىزىن قالاعان، وعان وراسا زور ۇلەس قوسقان جانە ونىڭ بەلدى وكىلى بولىپ تابىلاتىن تۇلعالاردىڭ ەڭبەكتەرىندە ەڭ العاش رەت قارالادى، زەرتتەلەدى جانە ءوز شەشىمىن تابادى. مەن جوعارىدا كوتەرگەن جانە قازىرگى زامان تالابىنا ساي جاۋاپ بەرۋگە تىرىسقان زاڭ عىلىمىنىڭ دۇنيەتانىمدىق ماندەگى سۇبەلى سۇراقتارى دا ءسىزدىڭ ەڭبەكتەرىڭىزدە، سۇحبات-سوزدەرىڭىزدە، لەكتسيالارىڭىزدا تالاي رەت كوتەرىلىپ، تالقىلانعان جانە زەردەلەنگەن.
ءسىزدىڭ مەرەي تويىڭىز بۇكىل قازاق زاڭگەرلەرىنىڭ عانا ەمەس، الىس جانە جاقىن شەت ەلدەردەگى بارلىق زاڭگەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ اتاپ وتەر ۇلكەن مەرەكەسى. ءوزىڭىزدىڭ قۇرمەتىڭىزگە ارناپ، مەملەكەت پەن قوعامعا سىڭىرگەن ەڭبەگىڭىزدى، عىلىمداعى ەرەن جەتىستىكتەرىڭىزدى مويىنداپ، اقىندار-جىردان، سازگەرلەر -ءان مەن كۇيدەن، ال عالىمدار -ورەلى ويدان شاشۋ شاشار سالتاناتتى ءسات.
ءىنىڭىزدىڭ بۇل ەڭبەگىن وزىڭىزبەن سۇحباتتاسۋ، وي ءبولىسۋ، كۇردەلى ماسەلەلەردى ۇستازبەن بىرىگىپ تالقىلاۋ ءۇردىسىن جالعاستىرۋ تالابى دەپ ەسەپتەپ، 85 جاسقا جەتكەن تورقالى تويىڭىزعا تارتىلار سانسىز سىيلىقتار مەن تولاسسىز تارتۋلاردىڭ ءبىرى رەتىندە قابىلداعايسىز.
كەنجاليەۆ زايلاعي جانتۋعانۇلى،
زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
«Abai.kz»
