ءحى عاسىرداعى تۇركى تىلدەرىنىڭ رۋحاني بايلانىسىن بايىپتاعان ماحمۇد قاشقاريدىڭ دا ماقسۇتى ­ تۇركىلىك تىلدەردىڭ ەڭ تازاسىن ۇرپاققا قالدىرۋ بولاتىن. تەزگە تۇسپەگەن، قايماعى بۇزىلماعان،  شىرىشتاي ۇيىعان ءتىلدى  قالدىرماق بولدى. سول سەبەپتى دە التاي-پامير اراسىنداعى تۇركى الەمىن شارلاپ، ءسوزىن سارالاپ، سوزدىك قۇراستىردى، العاشقى تۇركولوگ عالىم بولىپ تاريحتا ەسىمى قالدى...

ەگەر قازاقتىڭ ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى كۇرەسى كوشىم حاننان باستالدى دەسەك، ءتىل تازالىعى ءۇشىن كۇرەس سوناۋ ماحمۇت قاشقاري بابامىزدان باستالعان ەكەن-اۋ (1923 جىلدان باستاپ ەمەس)... سول ارنا جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى بۇقار مەن ابايعا، ىبىرايعا، ودان كەيىن الاش ارىستارىنىڭ بەس تۇعىرلى يدەياسىنىڭ ءبىرى - قازاق ءتىلى ماسەلەسىن شەشە بىلگەن احاڭعا جالعاستى.

كۇرەس ءار كەزەڭدە ءارتۇرلى سيپات الدى... پاتشا ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋشى تاتار مولدالارى دا ءدىندى ۋاعىزداماق بولىپ ءاليفتى تاياق دەپ تانىماي ءتىلدى شۇبارلادى جانە دە دەرەكتەردى دە سول مولدالار جازاتىن جانە ارقاشان ءوز تىلىمەن ارالاستىرىپ تۇسىنىكسىز تىلدە جازاتىن. بۇل «شابۋىلعا» قالقانىن توسقان - ۇلى اباي ەدى. بۇگىنگى تاڭدا بۇل سارىن مۇحتار شاحانوۆ اعامىزدىڭ شوقتىعىنا ءبىتتى.

ءحى عاسىرداعى تۇركى تىلدەرىنىڭ رۋحاني بايلانىسىن بايىپتاعان ماحمۇد قاشقاريدىڭ دا ماقسۇتى ­ تۇركىلىك تىلدەردىڭ ەڭ تازاسىن ۇرپاققا قالدىرۋ بولاتىن. تەزگە تۇسپەگەن، قايماعى بۇزىلماعان،  شىرىشتاي ۇيىعان ءتىلدى  قالدىرماق بولدى. سول سەبەپتى دە التاي-پامير اراسىنداعى تۇركى الەمىن شارلاپ، ءسوزىن سارالاپ، سوزدىك قۇراستىردى، العاشقى تۇركولوگ عالىم بولىپ تاريحتا ەسىمى قالدى...

ەگەر قازاقتىڭ ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى كۇرەسى كوشىم حاننان باستالدى دەسەك، ءتىل تازالىعى ءۇشىن كۇرەس سوناۋ ماحمۇت قاشقاري بابامىزدان باستالعان ەكەن-اۋ (1923 جىلدان باستاپ ەمەس)... سول ارنا جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى بۇقار مەن ابايعا، ىبىرايعا، ودان كەيىن الاش ارىستارىنىڭ بەس تۇعىرلى يدەياسىنىڭ ءبىرى - قازاق ءتىلى ماسەلەسىن شەشە بىلگەن احاڭعا جالعاستى.

كۇرەس ءار كەزەڭدە ءارتۇرلى سيپات الدى... پاتشا ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋشى تاتار مولدالارى دا ءدىندى ۋاعىزداماق بولىپ ءاليفتى تاياق دەپ تانىماي ءتىلدى شۇبارلادى جانە دە دەرەكتەردى دە سول مولدالار جازاتىن جانە ارقاشان ءوز تىلىمەن ارالاستىرىپ تۇسىنىكسىز تىلدە جازاتىن. بۇل «شابۋىلعا» قالقانىن توسقان - ۇلى اباي ەدى. بۇگىنگى تاڭدا بۇل سارىن مۇحتار شاحانوۆ اعامىزدىڭ شوقتىعىنا ءبىتتى.

ال ءتىل شە؟ تۇركى تەكتەس تىلدەردىڭ ىشىنەن تيەگى تولعامالى ءتىرى، سۇرەسى سەتىنەمەگەن ءسىرى ءتىل ءوزىمىزدىڭ ­- قازاق ءتىلى ەمەس پە؟! مۇنداي تۇجىرىم جاسارلىقتاي نەگىز بار، ارينە. ەڭ ءبىرىنشى، قازاق - تەكتى تۇركىلەردىڭ كيەلى، ارۋاقتى اتامەكەنىنىڭ ءتاڭىرلى يەسى. ماعجان تىلىمەن تۇرلەگەندە، «كوپ تۇرىك ەنشى الىپ تاراسقاندا، قازاققا قارا شاڭىراق قالعان جوق پا؟!». كەيىنگى كەزدە عالىمدارىمىز قازاق ءتىلى ەجەلگى تۇركى تىلىنە قازىرگى وزگە تۇركى تىلدەرىنە قاراعاندا الدەقايدا جاقىن ەكەنىن ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇر. ەكىنشىدەن، نەگە تۇركىتانۋشى شەتەلدىك عالىمدار قازاق ءتىلىنىڭ كوركەمدىلىگىنە كەلگەندە تامسانا، تاڭىرقاي، قىزىعا جازادى. «قازاق ءتىلى تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ تازا ءارى باي تىلگە جاتادى»،- دەيدى وريەنتاليست عالىم پ. م.مەليورانسكي. ال شىعىستانۋشى، فولكلورتانۋشى ۆ.ۆ. رادلوۆ: «قازاق ءتىلى - يسلامنىڭ بۇلدىرگىشتىك اسەرىنە ۇشىراماي تۇپكى تازا تۇرىك-تۇركى سيپاتىن ساقتاپ قالعان ءتىل»، - دەيدى قازاق ءتىلىنىڭ «تازالىعى مەن تابيعيلىعىنا، وبرازدىلىعىنا»  تۇششىنىپ.

ال ميسسيونەر ن.ي يلينسكي: «ەرتەدەگى تۇركىلەر تۇرمىسىنىڭ كوپتەگەن ىزدەرىن وزىندە ساقتاپ قالعان قازاق ءتىلىن مەن ەرەكشە ۇناتتىم. قازاق دالاسى مەنىڭ حالىق تىلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمدى مۇلدە قالىپتاستىردى، وعان مەن تىلدىك زەرتتەۋ ءۇشىن ناعىز تاپتىرمايتىن قۇجات رەتىندە قاراي باستادىم»، -دەيدى سىرىن اقتارىپ. سول سياقتى:

ال تۇركولوگ ي.بەنتسينگ: «عىلىمي، ادەبي، تىلدىك جانە تاريحي تۇرعىدان قاراعاندا قازاق ءتىلى تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ اسەم، وتە باي ءتىلدىڭ ءبىرى».

تۇركىتانۋشى س.ۆ. مالوۆ: «قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ بەينەلىلىگى، سۋرەتتىلىگى جاعىنان باسقا تۇرىك، نەمەسە تۇركى تىلدەرىنەن ءاردايىم بولەكشەلەنىپ تۇرادى. قازاق ءوزىنىڭ اۋىزەكى كوركەم  تىلىمەن، ايشىقتى اسەم فولكلورىمەن بۇرىن  دا، قازىر دە داڭقى شىعىپ جۇرگەن حالىق». تاتار عالىمى ا. ساادي: «قازىرگى ەڭ تازا، ەڭ باي، ەڭ تابيعي جانە بۇزىلماي، بۇرىنعى قالپىندا ساقتالىپ قالعان ءبىر ءتىل بولسا، ول قازاق ءتىلى جانە قازاق ادەبيەتى، شىن عىلىم ءۇشىن ءبىز مۇنى اشىق ايتۋىمىز كەرەك».

ال ماعجان جۇماباەۆ: «تۇرىك تىلىمەن سويلەيمىز دەگەن تۇرىك بالالارى كۇندەردە ءبىر كۇن اينالىپ قازاق تىلىنە كەلمەكشى، قازاق ءتىلىن قولدانباقشى» («پەداگوگيكا» ەڭبەگىندە), - دەيدى. وسىناۋ ويلار تىزبەگىن وقي وتىرا قالاي رۋحتانبايسىڭ، قالايشا ماقتانىش كەرنەمەيدى كەۋدەنى؟...

ۇلتتى تىلىنەن ايىرىپ ماڭگۇرتكە اينالدىرماق بولىپ ورىس ەلى تالاي تالاپاي جاسادى. بىراق اسقان ەپتىلىكپەن جىمىسقى ساياسات جۇرگىزگەن پاتشا وكىمەتى ىبىرايداي تۇلعالاردى دا ساياساتىنىڭ وزەگىنە اينالدىردى. قازاق ءتىلىنىڭ بولمىسىنا قايشى كيريلليتسانى ىبىراي ارقىلى قازاققا اكەپ تاڭدى... ۇلكەن  زاڭدىلىققا باعىنعان قازاق ءتىلى بىرتە-بىرتە الفاۆيت ارقىلى ءوز تابيعي قۇبىلىسىنان ايىرىلا باستادى. ال ىبىرايلار ول جىپسىمە ساياساتتى مەزگىلىنەن كەش ءتۇسىندى عوي، ورىس ارىپتەستەرىنەن قاتتى جەرىدى عوي، ءومىرىنىڭ سوڭعى ساپارىندا امانات ەتىپ 99 مولدانىڭ ءوز باسىنا قۇران باعىشتاۋىن، ال ورىس ارىپتەستەرىنىڭ ءبىرىن دە جاقىنداتپاۋىن ءوتىنىپتى... ءتىل ءۇشىن كۇرەسەمىن دەپ ءجۇرىپ سۇرقيا ساياساتتىڭ قۇربانىنا اينالىپ، تىلىنە قيانات جاساپ الدى. ىبىرايدىڭ كۇرەسى وكىنىشپەن اياقتالدى. بىراق ىبىرايعا دەيىن كيريلليتسا قارپىن قولدانعان جانە وتە ءساتتى پايدالانعان - ۆيسساريون رادلوۆ (ول دا ميسسيونەر بولار) ەكەن...

كىم ءبىلسىن، ەگەر حح عاسىرداعى قىتاي زيالىلارى سياقتى ۇلتتىق بولمىستى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن تاريحتى ءتىرىلتىپ، اتا-باباسىنىڭ ەجەلگى گرافيكاسىن تاريح قويناۋىنان ارشىپ الىپ، لاتىن گرافيكاسىنىڭ ورنىنا پايدالانعانىنداي ءبىز دە كەزىندە كيريلليتسانىڭ ينتەرۆەنتسياسىنا ۇشىراماعاندا تالاي دۇنيەمىزدى ساقتاپ قالار ما ەدىك.  ەسەسىنە، ءحىىى عاسىرداعى ەڭ ءىرى تۇلعا، الەمنىڭ امىرشىسىنە اينالعان قىپشاق بەيبارىس بابامىز وزگە ەلدە سۇلتان بولا تۇرا، ءوز تامىرىنان جازىپ قالا تۇرا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءوز انا ءتىلى - قىپشاق تىلىندە -  سويلەپ وتكەن ەكەن، اراب حالقىمەن ءتىلماش ارقىلى سويلەسكەن ەكەن. مىنە، بۇل - ناعىز قايىسپاس قارا نار كۇرەس... ەڭ جانكەشتى كۇرەس... رۋح دەگەن وسىنداي اسقاق بولۋى ءتيىس، سەبەبى رۋحى بيىك جان جەڭىلمەك ەمەس. رۋحى بيىك ادامنىڭ جانى دا - تازا، ءدىلى دە - تازا...

...جانى ءسىرى قازاق تاعدىر تەزىنە قايىسپاي قايسار رۋح تانىتىپ، وسى كۇنگە دەيىن تاريحىن جانكەشتى كۇرەسپەن وتكەردى. قياننان قۇرىسقان ءار قيىنشىلىقتان تۋعان قايعى-قاسىرەتتىڭ كوبەسىن سوگىپ، شيىرشىق اتىپ شامىرقانا ءتۇستى. تاستۇلەكتەي تۇلەپ تاۋەلسىزدىك دەگەن تۇعىردا قومداندى. بىراق، بىراق، وسىناۋ تاعدىر تاۋقىمەتىنە تەگەۋرىندى توزىمدىلىكپەن قارسى تۇرا بىلگەن تەكتى قازاق تاۋەلسىزدىك بايراعىن باسىرەلگەننەن بەرى ءوز دۇنيەسىنە ءوزى بوس بەلبەۋ بولا باستادى. تاعى دا ءتىل دەگەن «تۇيىق»، مۇشكىل ماسەلە، ارقاسى جاۋىر بولىپ، قاجىعان ماسەلە. كەبەجەسى كەرى تارتقان قىڭىر دا قىسىر ماسەلە. ايتا، ايتا قۇلاق تا ۇيرەنىپ قالعان. ەندى قايتسىن! «رۋحسىز ەل ­- قۇلىقسىز ەل» (تەمىرحان مەدەتبەك). بىراق، ءتىلدىڭ ماسەلەسى بولەك. سەبەبى «ءتىل بايلىعى، ءتىل تازالىعى - ۇلت قاسيەتىنىڭ، سالت-سانانىڭ نەگىزگى ونەگەسى، ناعىز بەلگىسى» (ب. مومىشۇلى) ەمەس پە؟! ۇلتتىق قۇندىلىق ۇلتتىق تانىمنان باستالادى. ال تانىمنىڭ ءوزى ويلاۋدان باستالاتىنى، ال وي ءتىل ارقىلى جەتكىزىلەتىنى بەلگىلى ەمەس پە؟

كەزىندە وناماستيكالىق اتاۋلاردى ورىس تىلىنە كالكالاپ ەدىك: شاعالالى - شاگلينسكايا، بوران - بۋرىە، اقسۋ - بەلوۆود، مۇزتاۋ - بەلۋحا، بالىقتى - رىباچە، بەستاۋ - پياتيگورسك، كوكشەتاۋ - سينەگورە، دەپ. تەمىر دەگەن ەسىمىمىز تيمۋر، شولپانىمىز ۆەنەرا بولىپ كەتىپ ەدى. ءتىپتى، كەشەگى كۇنگە دەيىن مۇحتار اۋەزوۆتى «شىعىستىڭ شولوحوۆى»، قاجىمۇقاندى «قازاقتىڭ پودۋبنىيى»، ماعجاندى «قازاقتىڭ پۋشكينى»، جامبىلدى «قازاقتىڭ گومەرى»، قاسىمدى «قازاقتىڭ ماياكوۆسيى»، بەيىمبەتتى «قازاقتىڭ چەحوۆى»، مۇقاعاليدى «قازاقتىڭ ەسەنينى» دەپ كەلگەن جوقپىز با؟! سول تانىم بۇگىن «تامىرىن تەرەڭگە سۇڭگىتتى».

ح. دوسمۇحامەدۇلى: «مادەنيەت قۋعان ەلدىڭ، ەڭ الدىمەن، ءتىلى وزگەرمەكشى»، ­- دەگەن دىتتەگەندى ءدوپ باساتىن ويى دۇرىس-اۋ، شىركىن. سوندا ءبىز باتىسقا قاراپ بوشالايتىن، باتىسقا قاراپ قۇيرىق كۇزەپ، جالىن تارايتىن ەل بولعانىمىز عوي؟  باتىس پروگرەسشىل وركەنيەت دەدىك، كەلىستىك. بىراق شىعىس وركەنيەتى ­- ادامگەرشىلىكتى، فيلوسوفيالىق قوعام. ءاۋ باستا سولاي بولعان. سونىڭ ىشىندە باتىس پەن شىعىستى شىعىرشىقتاي بايلانىستىرعان كوشپەندىلەر وركەنيەتى دە ورەسى بيىك ەدى. ياعني، ءبىزدىڭ وركەنيەت. وسىناۋ ۇلى دالا دۇنيەتانىمى دارحان دا دانا ەدى. ءورىسى كەڭ، ءورىمى ونەگەلى ەدى. ال قازىر سوناۋ وتكەننەن وزەۋرەپ جەتكەن كونەنى كەمەلدەندىرىپ، ساناعا ءسىڭدىرىپ، كوكىرەككە توقۋ ورنىنا ىڭعايىمىز جاتتىڭ ىعىنا جىعىلۋدا. سول سەبەپتى دە ءتىلىمىز وزگەردى دە كەتتى. نەگە؟ سەبەبى ۇلتتىق سانا جوق، ۇلتتىق رۋح جادىلانىپ، جەر باۋىرلاپ قالعان.

ەندەشە... كىم كىنالى؟! ءوزىمىز. دەمەك، كوشتى تۇزەيتىن، سۇرلەيتىن دە ءوزىمىز! جالپى بۇگىنگى زامان ساياساتپەن مادەنيەتتى قالىپتاستىراتىن زامان عوي. سول ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى وركەندەتىپ، گۇلدەندىرىپ، جاسارتىپ قوعامدىق ومىرگە ەنگىزسەك، ۇلتتىق رۋحىمىز سوندا عانا ەڭسەرىلەر ەدى. تاعى دا سول ۇلتتىق سانانىڭ جوقتىعىنا كەلىپ تىرەلەدى. م.شوقاي «ۇلتتىق رۋحتىڭ نەگىزى - ۇلتتىق ءتىل» دەگەن رۋحاني ۇندەستىك ەلباسىمىزدىڭ «ۇلتتىق سانا ۇلتتىق تىلمەن قالىپتاسادى» دەگەن كوزدەگەندى ورىپ تۇسىرەتىن ورىندى پىكىر-ۇستانىمىمەن جەلىلەندى. كەزىندە الاش پارتياسى قالاپ كەتكەن يدەيا، باعدارلامالاردى بۇگىنگى تاڭدا ورىندايتىن زامان تۋدى. سونىڭ ىشىندە ءتىل ماسەلەسى دە! ىستەلىپ جاتقان شارالار بار. بىراق ناتيجە جوق. ءۇمىت بار، ­- ­ قارقىن جوق. قاراشا حالىق قاي تىلدە سويلەسە، حان دا سول تىلدە سويلەيدى. دەمەك، باسشىلار قازاق تىلىندە سويلەۋدى قاراشادان بۇرىن باستاسىن. سەبەبى باسشىلاردىڭ ءوزى حالىققا ۇلگى بولا ءبىلۋى كەرەك. ال انا تىلگە قاتىستى ماسەلەر تىكەلەي سول باسشىلاردىڭ  قۇزىرىندا ەكەنى داۋسىز. م. شاحانوۆتاي اردالى، م. قۇل-مۇحاممەد، م. جولداسبەك، م. اۋەزوۆ اعالارىمىزداي ۇلت مۇددەسىن قىزعىشتاي قورعاعان ۇلتجاندى بيلىك يەلەرى بولسا، قازاق ءتىلىنىڭ قارىمى قاتايار ەدى.  ال مىناۋ ۇرپاققا ءتىل ارقىلى ۇلتتىق سانانى سىڭدىرمەسەك، توبىرعا اينالادى دا كەتەدى. شىركىن، بۇگىنگى قازاق حالقىنا انا ءتىلىنىڭ سوڭعى ۇرپاعىن اسقان جانكەشتىلىكپەن ساقتاپ قالعان، قازىر ەل بوپ وتىرعان ەۆرەي حالقىنىڭ تاعلىمىن بەرسە عوي... بىراق، بۇل رۋحسىزدىق قاسىرەتى دە وتپەلى كەزەڭ عوي. تەك مەزگىلىنەن كەش ويانىپ، وپىق جەمەسەك بولعانى... ەگەر بۇكىل تۇرىك باۋىرلارى ءتۇسىنىسسىن دەسەك، بىرىكسىن دەسەك، بۇكىل تۇركى ءتىلىنىڭ وزەگى  - قازاق ءتىلىنىڭ قاعاناعىن قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسايىق...

قىمبات Cىلامبەكوۆ

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ

فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ 2-كۋرس ستۋدەنتى

«Abai.kz»