جاقىندا شىعىس قازاقستان وبلىستىق "ديدار" گازەتiندە الiبەك قاڭتارباەۆتىڭ "قالاداعى قازاق بالالارى دارەتحانادا وقىپ جاتىر" (№82-83, 3-ماۋسىم، 2009 جىل) اتتى ماقالاسى جارىق كوردi. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى وسكەمەن قالاسىندا 300 مىڭنان استام تۇرعىن بار ەكەن. سوڭعى ساناق ناتيجەلەرi مۇنداعى تۇرعىننىڭ 40%-ى قازاق ەكەندiگiن كورسەتiپ وتىر. بiراق، سوعان قاراماستان قازاق تiلiندە ءدارiس بەرەتiن مەكتەپ پەن بالا باقشالار سانى قارىن اشتىراتىن كورiنەدi.

حالىق سۇرانىسىنا وراي نەگە ۇسىنىس جوق؟

جاقىندا شىعىس قازاقستان وبلىستىق "ديدار" گازەتiندە الiبەك قاڭتارباەۆتىڭ "قالاداعى قازاق بالالارى دارەتحانادا وقىپ جاتىر" (№82-83, 3-ماۋسىم، 2009 جىل) اتتى ماقالاسى جارىق كوردi. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى وسكەمەن قالاسىندا 300 مىڭنان استام تۇرعىن بار ەكەن. سوڭعى ساناق ناتيجەلەرi مۇنداعى تۇرعىننىڭ 40%-ى قازاق ەكەندiگiن كورسەتiپ وتىر. بiراق، سوعان قاراماستان قازاق تiلiندە ءدارiس بەرەتiن مەكتەپ پەن بالا باقشالار سانى قارىن اشتىراتىن كورiنەدi.

حالىق سۇرانىسىنا وراي نەگە ۇسىنىس جوق؟

قالادا قازاقتiلدi بالاباقشالار سانى 3-ەۋ عانا بولسا، 45 مەكتەپتiڭ 6-اۋى عانا قازاق تiلiندە ءدارiس بەرەدi. سونداي-اق، 14 مەكتەپتە ارالاس تiلدە بiلiم بەرiلەدi ەكەن. بايىرعى ۇلت قازاقتىڭ سانىنىڭ ەسەلەپ وسۋiنە وراي قازاق مەكتەبiندە بiلiم العىسى كەلەتiن بالالار مەن بالالارىن قازاق بالاباقشاعا بەرۋگە نيەتتi اتا-انالاردىڭ سانى دا كۇن سايىن ارتىپ وتىرعانعا ۇقسايدى.
بiراق سوعان قاراماستان وسكەمەندە جاڭادان اشىلىپ جاتقان قازاق مەكتەپتەرi تاعى جوق. ماقالا اۆتورى جاڭادان اشىلعان قازاق مەكتەپتەرi ورىس مەكتەپتەرiنەن قالعان ەسكi عيماراتتاردى قاناعات تۇتاتىندىعىن جازادى. سونداي-اق، الگi مەكتەپتەرگە 1961 جىلدان بەرi ەشقانداي جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگiزiلمەگەن ەكەن. سوراقىسى - قازاق مەكتەبiندە ورىننىڭ تارلىعىنان جەرتولەنi جانە دارەتحانانى جوندەپ كابينەتكە اينالدىرۋعا ءماجبۇر بولعان. تاعى بiر ايتا كەتەرلiگi وسكەمەندەگi ورىس مەكتەپتەرi كەڭ ءارi جاڭا عيماراتتاردى يەلەنiپ العان. ماقالا اۆتورىنىڭ ايتقانىن سوزبە-ءسوز جەتكiزسەك: "ورىستiلدi مەكتەپتەردiڭ جاعدايى بiزدەردەن الدەقايدا جاقسى. ماسەلەن، №31 مەكتەپ 1500 وقۋشىعا لايىقتالعان بولسا، وندا 630 وقۋشى عانا، №17 مەكتەپ 2100 وقۋشىعا ارنالسا، تيiسiنشە 780 وقۋشى، №39 مەكتەپ 1800 بالالىق، وندا بار-جوعى 860 وقۋشى عانا ەمiن-ەركiن بiلiم الىپ جاتىر. مەملەكەتتiك تiلدiڭ ماسەلەسi كوتەرiلگەندە قالالىق بiلiم بەرۋ ءبولiمi تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشiن ارالاس مەكتەپتەر اشقان، ولاردىڭ سانى - 14. ال، ارالاس مەكتەپتەردەگi قازاق بالالارى دۇرىس بiلiم الا المايدى، تiلدەرi ءدۇبارا بولىپ قالادى. ارالاس مەكتەپ - قاسiرەت، - دەگەندi ايتتى №44 ورالحان بوكەي اتىنداعى 1176 وقۋشىعا ءدارiس بەرiپ جاتقان ليتسەيدiڭ ديرەكتورى تاڭاتقان تۇمەنباەۆ" دەلiنگەن وندا. ماقالا اۆتورىنىڭ تۇيiندەۋiنشە، وسكەمەندەگi قازاق بالالارىنىڭ بۇگiنگi سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشiن كەمiندە 20 مەكتەپ قاجەت ەكەن.

ءدال وسىنداي قايشىلىقتار جايىندا بiز بۇعان دەيiن الماتىداعى جاعدايعا بايلانىستى بiرنەشە دۇركiن ماسەلە كوتەرگەن ەدiك. سول كەزدەرi الماتىدا جاڭادان 22 مەكتەپ سالىنىپ، 22-سi دە قازاق مەكتەبiنە اينالادى دەلiنگەن بولاتىن. وكiنiشكە قاراي، ادەمi ەرتەگiنiڭ اقىرىن الەم تاپىرىققا اينالدىراتىن مىستان كەمپiر سياقتى، كوپتەگەن قيالدارىمىزدى داعدارىس جەلگە ۇشىرىپ جiبەردi. الماتىنى ءاپ-ساتتە قازاق مەكتەپتەرiمەن تولتىرۋ جايلى ارماندارىمىز جۇزەگە اسپاي قالدى. جالپى، الماتى مەن استانا جانە باسقا دا iرi قالالارداعى قازاق مەكتەبiنiڭ سانى جانە ونى كوبەيتۋ تۋرالى اڭگiمەلەر ايتىلعالى قاي زامان. بiراق، بۇل iستە iلگەرiلەۋشiلiك بايقالمايدى.
كوپتەگەن ۇلت زيالىلارى مەملەكەتتiك تiلدi تۇعىرىنا قوندىرۋ ءۇشiن تومەننەن قوزعالىس قاجەتتiگiن جيi كولدەنەڭ تارتادى. بiراق، تومەندەگiلەردiڭ سۇرانىسىن ەلەڭ ەتiپ جاتقان بيلiك جوق. ەگەر، ەلدەگi بايىرعى ۇلتتىڭ ۇلەس سالماعى 67%-عا جەتكەن بولسا، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا دەگەن سۇرانىستار دا جىل وتكەن سايىن ارتا تۇسەتiنi داۋسىز. الايدا، بيلiك تۇبەگەيلi رەفورمانى نەدەن باستاۋ كەرەكتiگiن ءالi تۇيسiنبەگەن سەكiلدi. اۋەلi بiلiم سالاسىن ۇلتتىق تۇرعىدان رەفورمالاۋ كەرەك. رەفورما بىلاي تۇرسىن مەملەكەتتiك تiلدە بiلiم العىسى كەلەتiن ۇرپاقتىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋدى باستى مەجە تۇتقان ءجون. قازiر جوو-لاردا دا ءدال وسىنداي جاعداي ورىن العان. ەگەر، قازاق مەكتەبiنiڭ تۇلەگi جوعارى وقۋ ورنىنا 80-90 ۇپايمەن قول جەتكiزە الماي جاتسا، ورىس مەكتەبiنiڭ تۇلەگi بۇل اسۋدى 50-60 ۇپايمەن-اق باعىندىرا الادى. بiراق، بiلiم جانە عىلىم مينيسترلiگi بۇل ماسەلەلەرگە كوز جۇمىپ قانا قاراپ وتىر. بۇگiندە بiلiم سالاسىنا بولiنەتiن گرانتتى پايىزدىق مەجەمەن ەمەس، بiلiم ساپاسىنا وراي، ياعني ۇبت-دا جيناعان ۇپايىنىڭ سانىنا وراي بولەتiن كەز جەتتi.

"لاد"-تىڭ بايبالامىن قالاي تۇسIنەمIز؟

قىزىعى، اتالعان ماقالا وزگەلەردەن گورi ورىس-سلاۆيان ۇيىمدارىنىڭ قىتىعىنا تيگەن ەكەن. ءدال وسى ماقالاعا وراي شىعىس قازاقستان وبلىستىق "لاد" ورىس-سلاۆيان ۇيىمى مالiمدەمە جاساپ، "ماقالانىڭ وزەگiندە ۇلتارالىق ارازدىقتى قوزدىرعىش يدەيا جاتىر" دەپ بايبالام سالادى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، اتالعان ماقالا مەملەكەتتiڭ جۇرگiزiپ وتىرعان ۇلتارالىق كەلiسiم جايلى ساياساتىنا قايشى كەلەتiن كورiنەدi.
بiرiنشiدەن لادتىقتار ماقالا قالاداعى ناقتى جاعدايعا ساي ەمەس ەكەندiگiن ايتادى. ەكiنشiدەن، بۇل ماقالا مەملەكەتتiڭ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋشى گازەتتە جارىق كورگەندiكتەن، جەرگiلiكتi بيلiك وكiلدەرiنiڭ دە وي-پiكiرiمەن سايكەس كەلەتiندiگiن ايتادى. ءسويتiپ، شىعىس قازاقستان وبلىسى اكiمiنە حات جازىپ، "بۇل ماقالانىڭ جارىق كورۋiنە جول بەرگەن ادامدارعا شارا قولدانۋىن سۇراۋدى جانە قالاداعى بiلiم سالاسى تۋرالى شىنايى اقپاراتتى جاريالاپ، ماقالادا ايتىلعان دەرەكتەردi جوققا شىعارۋىن تالاپ ەتەمiز. ەگەر، بۇلاي بولماعان جاعدايدا اتالعان ماسەلە بويىنشا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ "سووتەچەستۆەننيك" كەڭەسiنە ءارi قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتiنە ۇندەۋ جاريالايتىن بولامىز" دەلiنگەن. دەمەك، قوقان-لوققى كورسەتiپ، رەسەي فەدەراتسياسى ارقىلى قورقىتىپ-ۇركiتۋگە كوشiپتi لادتىقتار.
بiرiنشiدەن، ماقالا اۆتورى ناقتى دەرەكتەر مەن دايەكتەردi كەلتiرە وتىرىپ، قالاداعى ناقتى جاعدايدى الاقانداعىداي جايىپ سالعان. بۇل جەردە ارتىق-اۋىس ەشتەڭە جوق. تەك بايىرعى ۇلت وكiلدەرiنiڭ زاڭدى تالابى عانا ايتىلعان.
ەكiنشiدەن، رەسەي فەدەراتسياسىنداعى "سووتەچەستۆەننيك" كەڭەسi بiر ەلدiڭ iشكi iسiنە ارالاسا المايدى. لادتىقتاردىڭ ۇلتى ورىس بولعانىمەن، ازاماتتىعى - قازاقتىكi. سوندىقتان دا، ولار وزگە ەلدەن اراشا سۇراپ، ولاردىڭ اقىلىنا جۇگiنە المايدى. ءارi ەشقانداي ساياسي قىسىمعا ۇشىراپ وتىرعان جوق.
ۇشiنشiدەن، قازاق تiلi - مەملەكەتتiك تiل. مەملەكەتتiك تiلدiڭ كۇنiن جوقتاۋ - ۇلتارالىق ارازدىقتى قوزدىرۋ ەمەس. دەمەك، لادتىڭ بايبالامى دا ورىنسىز.

«تۇركىستان» گازەتى، 16.07.2009