قازاقستاننىڭ مەملەكەت رەتىندە فۋنكتسياسىن اتقارىپ تۇرۋى جانە قازاقستاننىڭ پوليەتنيكالىق كونتۋرىن ەسكەرە وتىرىپ ەتنيكارالىق قارىم-قاتىناس ماسەلەسىنە توقتالعاندا، ەرىكسىزدەن كوكەيىمىزدە قازاقستان ۇلتتىق مەملەكەت پە الدە «مەملەكەتتىك» دەگەن ۇعىم باسىمدىق بەرىلگەن ساياسي-اكىمشىلىك قۇرىلىم با دەگەن سۇراقتار تۋىندايدى.

قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە فۋنكتسياسىن اتقارا باستاعان تۇستا قازاقستانعا «مەملەكەتتىك» ۇعىمى باسىمدىق بەرلىگەن ساياسي-اكىمشىلىك قۇرىلىم دەگەن ۇستانىم ناسيحاتتالدى. ماسەلەن، ەكس-پرەزيدەنت ن. نازارباەۆتىڭ «قوعامنىڭ يدەيالىق ۇيىسۋى قازاقستان دامۋىنىڭ شارتى» («يدەينايا كونسوليداتسيا وبششەستۆا كاك ۋسلوۆيا پروگرەسسا كازاحستانا») اتتى تۇجىرىمداماسىندا مەملەكەتتى قۇرۋشى ەتنوستىڭ توڭىرەگىندە وزگە ەتنوستوردىڭ ۇيىسۋى، سول ارقىلى ۇلتتىق مەملەكەت ءتۇزۋ، ۇلتتىق كىمدىگىن (يدەنتيچنوست) ايقىنداۋ ماسەلەلەرى كەيىنگە شەگەرىلىپ، «مەملەكەتتىك» ۇعىمى العا شىعارىلىپ، قوعام ومىرىندەگى مەملەكەتتىڭ ءرولى كۇشەيتىلدى. ءارتۇرلى تۇجىرىمدامالىق ءھام يدەلولوگيالىق سيپاتى بار قۇجاتتاردا «ۇلتتىق» دەگەن ءسوزدىڭ ورىڭىنا «مەملەكەتتىك» دەگەن ءسوز قولدانىلدى. ماسەلەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن رەسمي قولدانىستا «ۇلتتىق يدەالوگيا» دەگەن ءسوز تىركەسىنىڭ ورىنىنا «مەملەكەتتىك يدەالوگيا» دەگەن ءسوز تىركەسى قولدانىلادى.

«مەملەكەتتىك» ۇعىمى شەڭبەرىندەگى ۇستانىمدى مەملەكەتتى قۇرۋشى قازاق ۇلتىنىڭ سول كەزدەگى ءوز جەرىندەگى ازشىلىعىمەن، سوعان بايلانىستى قوعامنىڭ ەتنيكالىق جانە كونفەسسيالىق جىكتەرگە ءبولىنۋ قاۋىپى بار دەگەن تەزيستەرمەن نەگىزدەدى. ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وتارسىزداندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزبەگىنىڭ ايتپاعاننىڭ وزىندە، قازاقستان جەرىندەگى كوپتەگەن ەتنوستاردىڭ ۇلتتىق كىمدىگىن (يدەنتيچنوست) ايقىنداۋ ارقىلى مەملەكەتتى قۇرۋشى قازاق ۇلتى توڭىرەگىندە وزگە ەتنوستاردىڭ ۇيىسىپ، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ۇدەرىسى اكىمشىلىك جولمەن تەجەلدى.

بۇل شىن مانىڭدە ۇلت ماسەلەسىنە قاتىستى دەموكراتيا، ەتنوستار تەڭدىگى مەن وزىندىك بولمىسى، ساياسي پليۋراليزم سياقتى ۇراندارمەن بەزەندىرىلگەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇستانعان ساياساتىنىڭ قاڭقاسى بولاتىن. مۇنداي جاعدايدا ۇلت ماسەلەسىندەگى ساياساتتىڭ كەڭەستىك مودەلىنە ومىرشەندىك سىيلاپ، شىنايىلىعىن ارتتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» ءتارىزدى دەكوراتيۆتىك ۇيىمدى اشۋ كەرەك بولدى.

الايدا كۇندەلىكتى ءومىردىڭ شىندىعىنان الىستا جاتقان قازاقستان بيلىگىنىڭ ۇلت ماسەلەسىندەگى ساياساتى جەمىستى بولدى دەپ ايتا المايمىز. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان ۋاقىتتان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن رەسمي اقپاراتتا «الەۋمەتتىك كيكىلجىن» دەپ باعا بەرىلگەن ەتنوس ارالىق ونداعان جانجالدار ورىن الدى، بۇلاردىڭ سوڭعى وسى تاياۋدا عانا قوردايدا بولىپ ءوتتى. بۇل جانجالداردىڭ بارلىعىندا جانجالداسۋشى جاقتىڭ ءبىر تارابى كوبىنەسە مەملەكەتتى قۇرۋشى ەتنوستىڭ وكىلى، ياعني قازاق ۇلتىنىڭ ازاماتتارى بولىپ تابىلادى.

«قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» ءتارىزدى كونستيتۋتسيالىق مارتەبە بەرىلگەن كۇشتى ۇيىمى بار، قازاقستانداعى ۇلت ماسەلەسىندە بيلىكتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان «ساليقالى ساياساتى» نەگە وسىنداي جانجالداردىڭ ورىن الۋىنا جول بەردى، نەگە جانجالداسۋشى جاقتىڭ ءبىر تاراپى قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى بولىپ كەلەدى دەگەن سۇراقتار تۋىندايدى؟

وسى تۇستا قازاقستان بيلىگى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ۇدەرىسىن جاساندى جولمەن تەجەگەنىمەندە، ءوزىنىڭ ۇلت ماسەلەسىندەگى ستراتەگيالىق تۇجىرىمىندا مەملەكەتتى قۇرۋشى قازاق ۇلتىنىڭ تابيعي ءوسىمىن ەسكەرمەگەنىن، قازاق قلتىنىڭ دەموگرافيالىق ءوسىمى ەرتەمە كەشپە كۇن تارتىبىنە «ۇلتتىق مەملەكەت» قۇرۋ ماسەلەسىن قوياتىنىڭ الدىن الا بىلمەگەنىن اتاپ وتەمىز.

عالىم امانگەلدى ايتالى اعانىڭ «ۇلتتىڭ ءبىر ادامىن قورلاۋ بارلىق ۇلتتى قورلاۋمەن بىردەي» دەگەن ماقالاسىندا كورسەتىلگەندەي: «ادامدار اراسىنداعى داۋ، قاقتىعىس، جانجال – الەۋمەتتىك توپتاردىڭ پوزيتسيالارى، كوزقاراستارى، مۇددەلەرى قارسىلىعىنان تۋادى. سونداي داۋ-جانجالداردىڭ ءبىر قىرى – ۇلتارالىق (ەتنوسارالىق) قاقتىعىس. ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ شيلەنىسۋىنە، كۇردەلەنىپ، ءتىپتى اسقىنىپ قاقتىعىستارعا ۇلاسۋىنا جالپى مەملەكەتتەگى ۇلتارالىق قاتىناستار احۋالى اسەر ەتەدى. قازاق ەلىنىڭ دە ۇلتارالىق احۋالىنىڭ ءوز تاريحى، پسيحولوگيالىق وزگەشەلىكتەرى جوق ەمەس».

ءبىز ءوز تاراپىمىزدان بۇگىندەگى قازاقستانداعى ەتنوسارالىق قاتىناستار احۋالىنىڭ تاريحي تامىرى، كەڭەستەر بيلىگى زامانىڭدا «ينتەرناتسيونالدىق پرينتسپ جانە حالىقتاردىڭ تەڭدىگى» دەگەن ۇستانىممەن، جەرگىلىكتى اۆتوحتوندى ەتنوس – قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە نۇسقان كەلتىرە وتىرىپ جۇرگىزگەن كەڭەستىك يدەالوگيامەن بايلانىستى دەپ پايىمدايمىز.

ياعني، جوعارىدا كورسەتىلگەن ماقالادا ايتىلعانداي: «ءسوزدىڭ تەرەڭ ماعىناسىندا قازىرگى قازاقستان اۋماعى، ءبىز قازاقتار جانە كوپ ەتنودياسپورالار مەكەندەيتىن ورىس ءتىلدى بۇرىنعى سوۆەت ەلىنىڭ تەرريتورياسى» بولدىق.

عالىمنىڭ ايتۋىنشا بۇگىندەگى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇرامى كەلەسىدەي:

1. مەملەكەت قۇراۋشى، ءارتۇرلى دەڭگەيدە اسسيميلياتسياعا ۇشىراعان قازاق ۇلتى (ەتنوسى);

2. سوتسياليزمگە دەيىن جانە كەڭەس زامانىندا قازاق جەرىنە قونىس اۋدارعان ورىس، باسقا دا سلاۆيان تەكتى دياسپورالار.

3. كۇشپەن جەر اۋدارىلىپ كەلگەن دياسپورالار: (نەمىس، شەشەن، تاعى باسقالار), نەگىزىنەن ورىستىلدىلەر.

4. تۇرىكتەكتەس ءدىنى يسلام، قازاق تىلىنەن گورى ورىس تىلىنە بەيىمدىلەر.

5. تاريحي وتاندارىندا مەملەكەتتىلىگى جوق، باسىم ءورىستىلدى ۇساق ەتنودياسپورالار.

مىسالى، قازاقستاندا 51 944 دۇنگەن تۇرادى، ولاردىڭ 49 پايىزى قازاقشا ەركىن سويلەيدى، ونىڭ 21,6 پايىزى قازاقشا وقي بىلەدى، ال ونىڭ 16,6 جازا بىلەدى. سول سياقتى دۇگەن ۇلتىنىڭ 98,7 پايىزى ورىس ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن، ونىڭ 92,8 پايىزى ورىس تىلىندە وقي الادى، 10 پايىزدان استامى جازا الادى. بۇل رەسمي دەرەكتەر.

كورىپ وتىرعاندارىنىزداي ءارتۇرلى تاريحي سەبەپتەرمەن قازاق جەرىنە قوڭىس اۋدارىپ كەلگەن وزگە ەتنوس وكىلدەرىنىڭ كوپشىلىگى ورىس تىلىندە سويلەپ، وسى ءتىلدى قولاي كورەدى. بۇل كەڭەستىك يدەالوگيانىڭ جەمىسى، جانە دە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن وسى يدەالوگيا ۇستانىمدارىنىڭ ۇلت ماسەلەسىندەگى مەملەكەتتىك ساياساتتا ساباقتاسىپ جۇرگىزىلۋىنىڭ ناتيجەسى.

2020 جىلدىڭ اقپان ايىنداعى قورداي جەرىندە بولعان وقيعانىڭ سەبەپ سالدارلارى ەلىمىزدىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىندە جان-جاقتى تالدانىپ جاتىر. بيلىكتىڭ ۇلت ماسەلەنەسىنە قاتىستى جۇرگىزىپ وتىرعان ساياسات تۇرعىسىنان قورداي وقيعاسىنىڭ ورىن الۋ نەگىزىنە ءۇنىلىپ كورسەك.

قورداي وقيعاسى 2020 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ باسىندا مانسانشى اۋىلىندا جەرگىلىكتى دۇنعان ۇلتى وكىلدەرىنىڭ قازاق ۇلتىنىڭ جاسى كەلگەن ۇلكەن قارياسى مەن ونىڭ ەكى ۇلىن ەش سەبەپسىز ساباۋى، ءبىر كۇننەن كەيىن سول اۋىلداعى دۇنعان ۇلتى وكىلدەرى مەن جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىنداعى جانجالدىڭ سەبەپتەرىنەن ورىن الدى. بۇل قورداي وقيعاسىنا تۇرىتكى بولعان وقيعالار تىزبەگى.

ال قورداي وقيعاسىنىڭ تۋىنداۋىنىڭ باستى سەبەبى بۇل جىلدار بويى قازاق جانە دۇنعان ەتنوستارى اراسىندا شەشىلمەي كەلە جاتقان كەلەسىدەي تۇيىتكىلدى ماسەلەلەردىڭ بولۋى: مەملەكەت ىشىندەگى مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداي، جەرگىلىكتى جەردە دۇنعان ديسپوراسىنىڭ تىعىز شوعىرلانىپ ورنالاسۋى، جەرگىلىكتى وزگە ەتنوس وكىلدەرىمەن ارالاس-قۇرالاستىقتىڭ بولماۋى، لوكالدىق دەڭگەيدەگى الەۋمەتتىك تەڭدىكتىڭ بولماۋى، دۇعان ۇلتى وكىلدەرى تاراپىنان زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتەرىنىڭ ورىن الىپ جانە دە ولاردىڭ زاڭ شەڭبەرىندە جازالانباۋى، ايىپتى دۇنعان ۇلتى وكىلدەرىنىڭ ۇنەمى جازادان جەڭىل قۇتىلىپ كەتۋى، وسىنداي وقيعالارعا بايلانىستى حالىقتىڭ قۇقىققورعاۋ ورگاندارىنا دەگەن سەنىمىنىڭ جوعالۋى.

ال ەندى وسىنداي احۋالدىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان قانداي جاعداي دەگەن سۇراققا جاۋاپتى ىزدەيتىن بولساق، ءبىز مەملەكەتتىڭ ۇلت ماسەلەسىنە قاتىستى جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا بارىپ تىرەلەمىز.

ماسەلەگە بىردەن تۇسپەس بۇرىن ءبىز وتكەنگە ءسال شەگىنىس جاساپ، مۇنداي احۋال تاريحي قالاي قالىپتاستى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورسەك.

قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن مەملەكەتتىگىن قۇرۋ تاريحىنا قىسقاشا شولۋ

قازاق  ۇلتى، مەملەكەتتىگى بار الەمنىڭ باسقا حالىقتارى ءتارىزدى رۋلىق-تايپالىق قۇرلىستان باستاپ ەتنيكالىق بىرەگەي ۇلت ءتۇزىپ، مەملەكەتتىك قۇرعان ۇدەرىستى باسىنان وتكەرگەن  ۇلتتاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.

قازاق ۇلتىنىڭ ەتنوگەنەز ۇدەرىسىنە كوز جىبەرەر بولساق، قازاق ۇلتىن قۇراۋشى رۋ-تايپالاردىڭ ەتنوستىق بەلگىلەرى مەن سيپاتى ءداۋىرىمىزدىڭ ءبىرىنشى مىڭجىلدىعىندا قالىپتاستى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.

قازاقتان شىققان، كاسىبي تۇردە تاريحتى زەرتتەۋمەن اينالىسقان،  العاشقى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن م. تىنىشباەۆتىڭ «قىرعىز-قازاق حالقى تاريحىنىڭ ماتەريالدارى» («ماتەريالى ك يستوري كيرگيز-كازاكسكوگو نارودا». ەسكەرتپە: 1925 جىلعا دەيىن پاتشالى رەسەي يمپەياسى سالىپ بەرىپ كەتكەن سوقپاقپەن رەسمي اينالىمدا قازاق ۇلتىنىڭ اتاۋىن – «قىرعىز-قازاق» دەپ اتاۋ ورىن العان) دەگەن ەڭبەگىمەن تانىسا وتىرىپ، قازاق حالقىن قۇرايتىن رۋ-تايپالاردىڭ گەنەولوگيالىق تاريحىنا ەگجەي-تەگجەيلى توقتالعان. اتالعان ەڭبەككە قاراپ وتىرىپ بۇگىندەگى قازاق ۇلتىن قۇراۋشى رۋ-تايپالاردى بىرىكتىرۋشى 3 ورتاق بەلگىسى بولعانىن اڭعارامىز. ولار: ورتاق ءتىلى، سالت-ءداستۇرى، شارۋاشىلىعى. وسىنداي بىرەگەيلىگى بار رۋ-تايپالار قازىرگى موڭعوليانىڭ تەرىسكەيى مەن باتىسى، التاي، تارباعاتاي، جەتىسۋ، سارىارقا، ماڭعىستاۋ مەن ەدىل-جايىققا دەيىنگى اۋماقتى قامتىپ جاتتى.

تاريحشى ءھام جازۋشى، ءارى زەرتتەۋشى م. ماعاۋيننىڭ «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» ەڭبەگىندە التىن وردا مەملەكەتىنىڭ سول قاناتىن قۇرايتىن شىعىس بولىگى كوك وردا دەپ اتالاتىنى ايتالادى. بۇل وزىندىك   اۆتونوميالىق بەلگىلەرى بار مەملەكەتتىك قۇرىلىم ىشىندەگى دەربەس سۋبەكت سانالاتىندى، ءارى كوك وردانىڭ حالقى جوعارىدا اتالعان 3 ورتاق بەلگىلەرى نەگىزىندە ەتنوستىق جانە ساياسي بىرلىككە قول جەتكىزگەن ەل بولعانى باياندالادى.

زەرتتەۋشىنىڭ پايىمداۋىنشا التىن وردانىڭ ىدىراۋى مەن كوك وردانىڭ ءوز الدىنا تاۋەلسىز مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا اينالۋى، مەملەكەتتى قۇرۋشى رۋ-تايپالاردىڭ ءبىر ۇلت بولىپ تانىلۋىنا، وردالانىپ ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋىنا مۇمكىندىك اشقان. الايدا، ءتۇرلى تاريحي وقيعالار مەن ساياسي تارتىستاردىڭ ناتيجەسىندە بۇل ۇدەرىستىڭ اياقتالۋى تاعى دا ءبىر عاسىرعا كەيىنگە شەگەرىلدى.

كوك وردانىڭ اۋماعىندا ءوز بيلىگىن جۇرگىزگەن كوشپەلى وزبەك مەملەكتىنىڭ بيلەۋشىسى شايباني ابىلقايىر حاننان توقاي تەمىر ۇرپاقتارى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ قاراۋىنداعى قالىڭ حالىقپەن 1456 جىلى ءبولىنىپ شىعۋ وقيعاسى، ءبىر عاسىرعا كەيىن شەگەرىلگەن ۇدەرىستى جانداندىرىپ، قازاق ۇلتىنىڭ تاريح ساحاناسىنا شىعىپ، مەملەكەتتىگىن قۇرۋىنا قولايلى العىشارت جاسادى، قازاق ۇلتىنىڭ ەتنوگەنەز ۇدەرىسى كەلەسى جوعارى كەزەڭگە ءوتتى.

وسى وقيعادان كەيىن قازاق حاندىعى دەپ اتالاتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ اياسىندا قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تۇپكىلىكتى ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋ ۇدەرىسى ءجۇردى. شىن مانىندە قازاق حاندىعى ۇلتتىق مەملەكەتتكە اينالدى. بۇل پريموردياليستىك تەوريادا ايتىلاتىن ەتنوۇلت، ەتنوۇلتتىق مەملەكەت ەدى. بۇل ۋاقىتتا مەملەكەت ءبىر ەتنوستان قۇرالۋىنا بايلانىستى قازاق حاندىعىنىڭ قوعامدىق ساياسي ومىرىندە ۇلت ماسەلەسى دەگەن سۇراق بولمادى.

الايدا، قازاق حاندىعى رەسەي پاتشالىعى بوداۋىنا ءوتۋ كەزەڭىنەن باستاپ، باسىبايلى كرەپوسنويلىق قۇقىقتىڭ جويىلۋىنا وراي رەسەيدىڭ ىشكى ولكەلەرىنەن شارۋالاردىڭ بىرتىندەپ قازاق جەرىنە قوڭىس اۋدار باستاۋى،  ال 20 عاسىردىڭ باسىنداعى ءستولىپيننىڭ اگرارلىق رەفورماسىنىڭ سالدارىنان قاراشەكپەن ورىس شارۋالارىنىڭ رەسەيدىڭ ىشكى اۋداندارىنان قازاق جەرلەرىنە جاپپاي قوڭىس اۋدارۋى قازاق جەرىنىڭ ەتنودەموگرافيالىق كەلبەتىن وزگەرتتى.

عالىم م. مىرزاحمەتوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىنە سايكەس كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنا قاجەتتى جەرلەر بوس جاتقان جەرلەر بولىپ ەسەپتەلىنىپ، ولار سكۆوتتەرستۆولىق  ادىسپەن رەسەيدىڭ ىشكى اۋداندارىنان كەلگەن ورىس شارۋالارىمەن باسىپ الىنا باستادى. پاتشالى رەسەي ۇكىمەتى تاراپىنان «ۆودۆورەنيە» ساياساتى ماقساتتى تۇردە جۇرگىزىلىپ، كەيبىر اۋماقتارداعى سلاۆيان تەكتەس ەتنوس وكىلدەرىنىڭ سانى جەرگىلىكتى قازاقتاردان باسىم جاعدايعا جەتتى.

ارحيۆ دەرەكتەرى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارسانىڭدا 45 ملن. دەسياتينا ەڭ شۇرايلى قازاق جەرى پاتشالى رەسەي مەملەكەتىنىڭ قورىنا الىنىپ، قازاق جەرىنە قوڭىس اۋدارىپ كەلگەن 1,5 سلاۆيان تەكتەس حالىقتارعا بەرىلگەنىن ايعاقتايدى.

قازاق جەرىندە وسى تەكتەس ساياسي، ەتنو-دەموگرافيالىق وقيعالاردىڭ ورىن الۋى ۇلت ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە وتكىر قويا باستادى. ءىس-قاعازدارىنىڭ، اكىمشىلىك، سوت ىستەرىنىڭ بارلىعى ورىس تىلىندە قارالۋى جەرگىلىكتى ۇلت – قازاق ۇلتىنىڭ تىلدىك ديسكريميناتسياعا ۇشىراۋىنا، ورىس ءتىلىنىڭ قوعامدىق ۇستەم سيپات الۋىنا، قازاق جانە ورىس ەتنوس وكىلدەرىنىڭ اراسىنداعى ىستەردىڭ كوپ جاعدايدا ءادىل شەشىلمەۋى سياقتى كەلەڭسىز جايتتەرمەن اياقتالۋىنا اكەلىپ سوقتى.

ۇلت ماسەلەسى پاتشالى رەسەي بيلىگىنىڭ قۇلاپ، بولشەۆيكتىك كەڭەس بيلىگىنىڭ كەلۋىمەن كۇردەلى كەزەڭىنە ءوتتى.

جالعاسى بار...

امانكەلدى سادۋاقاس

Abai.kz