قر تاۋەلسىزدىگىن مەرەكەلەۋ كۇنى جاستاردىڭ «ەت» اكتسياسى گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەندى

ەلىمىزدىڭ تۋعان كۇنىنە وراي استاناداعى «حان شاتىر» ويىن-ساۋىق، ساۋدا ورتالىعىندا «قازبرەند» قوعامدىق قورى قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن اۋقىمدى اكتسيا ۇيىمداستىردى. اكتسيا بارىسىندا ەلوردالىق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى «قارا جورعا» ءبيىن ورىنداپ، كەلۋشى قوناقتارعا ۇلتتىق - ەت تاعامىنان ءدام تاتقىزدى.

دەرەككوز - قازاقپارات

ساداقا ەتتىڭ  تاعام رەتىندە قالىپتاسۋ ساتىلارى

قر تاۋەلسىزدىگىن مەرەكەلەۋ كۇنى جاستاردىڭ «ەت» اكتسياسى گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەندى

ەلىمىزدىڭ تۋعان كۇنىنە وراي استاناداعى «حان شاتىر» ويىن-ساۋىق، ساۋدا ورتالىعىندا «قازبرەند» قوعامدىق قورى قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن اۋقىمدى اكتسيا ۇيىمداستىردى. اكتسيا بارىسىندا ەلوردالىق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى «قارا جورعا» ءبيىن ورىنداپ، كەلۋشى قوناقتارعا ۇلتتىق - ەت تاعامىنان ءدام تاتقىزدى.

دەرەككوز - قازاقپارات

ساداقا ەتتىڭ  تاعام رەتىندە قالىپتاسۋ ساتىلارى

بۇگىندە قازاق،قىرعىز بەن باشقۇرتتىڭ باستى ەت تاعامى «بەشبارماك» اتالىپ ءجۇر. مۇنى بىرەۋلەر ورىستارعا دۇرىس اۋدارماعان ءتىلماشتاردان كورسە، بىرەۋلەر كىمنەن كورەرىن بىلمەي نامىستانۋمەن كەلەدى. ال، قازاقتا «بەشبارماك» ۇعىمى دا، «بەس بارماق» تىركەسى دە جوق دەۋشىلەر ارلانىپ، الگى «بەشبارماچيت ەتۋشىلەرمەن» بىج-تىج بولىپ ايتىسىپ ءجۇر. ونىڭ قاق ورتاسىندا بەلگىلى اقىن ءارى ايتىسكەر قونىسباي ءابىل اعامىز بار. ول كىسى ونشاقتى جىل بۇرىن، ءتىپتى، مەيرامحانالارمەن سوتتاسۋعا بارعانى دا ەسىمىزدە. ول تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا استاناداعى «حانشاتىردا» 20 توننا ەت اسىپ، گينەسس رەكوردىنا تىركەلۋدى ماقسات ەتۋشىلەرمەن دە ءبىراز تارتىستى. سەبەپ - تاعامنىڭ «بەشبارماك» اتاۋىمەن الەمدىك ارەناعا شىعۋى ەدى. بۇل از بولعانداي، كتك تەلەارناسى «بەشبارماك-شوۋ»  كورسەتىمىن قولعا الدى.

الايدا، بۇلارمەن بۇلايشا كۇرەسۋ تاعى دا ناتيجەسىز بولىپ قالا بەرمەك. سەبەپ، تاعى دا قازاقى تاعامدىق برەندكە اينالعان اسىمىزدىڭ اتاۋىنىڭ تىلىمىزدە ورنىقپاعانى! قايتەمىز، ونداي-ونداي بولا بەرەدى. ءتىپتى، كەيبىر ۇلتتاردىڭ اتاۋىن دا وزگە جۇرتتار قالىپتاستىراتىنى بار. بىراق، مىنا جاعدايمەن كەلىسە قويۋعا بولماس! «قازاقتا باس تاعامنىڭ دا اتاۋى جوق» دەگەن ءسوز - ىرىمعا دا  جاقسى ەمەس، ەلدىگىمىزگە دە سىن.

بۇل تاراپتا ءبىرشاما تالپىنىستار دا بولعان سەكىلدى، بىراق ەشتەڭە شىقپاي ءجۇر.وسى جولى ءبىز دە تالپىنىپ، تاقىرىپتى سىلكىپ كورەيىك. قازەكەڭنىڭ قاي ۇسىنىستى دا جولاتپاي، «موڭكۋى» مۇمكىن، بىراق ۇلتتىق نامىستىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋدان باسقا الابوتەن نيەتىمىز جوق... سونىمەن، قازاقتىڭ باستى تاعامى تاريحي قالاي قالىپتاستى؟ نەگە اتاۋى بولمادى؟

قازاقشا ەت تاعامىنىڭ ايگىلى بولۋى حح عاسىردان باستاۋ الادى، بۇل كەزەڭگە دەيىنگى ونىڭ رەسميلەنگەن تاريحىن ازىرگە تابا قويمادىق.ال، قىرعىز، باشقۇرت باۋىرلار سوڭعى 3-4 عاسىر بويى قازاقپەن قوڭسىلاس بولعاندىقتان دا، تاريحي ارالاستىقتان دا «بەشبارماكتىڭ» تاعدىرىن بىرگە ءبولىسىپ كەلەدى. قالاي بولعاندا دا، قازاقتىڭ بۇل تاعامىنىڭ مويىندالۋى مەن رەسمي ايگىلەنۋى حح عاسىرداعى قازاق جەرىنە ورىستاردىڭ سىنالاي كەلىپ، ولاردىڭ قازاق تۇرمىسىنا كىرىگە باستاۋىمەن تىعىز بايلانىستا.

جالپى العاندا، ايتۋلى بۇل تاعامنىڭ تۇركىلەردە تەك قانا باشقۇرت، قىرعىز، قازاقتا قالىپتاسۋىنا قاراعاندا ونىڭ مىناداي ءۇش ساتىدان تۇراتىن تاريحي ءتۇزىمىنىڭ بولعاندىعى بايقالادى. اۋەلگى ساتى - ەتتىڭ ەجەلگى قۇرباندىق جورالعىسىنىڭ (ريتۋالدىڭ)  اتريبۋتى رەتىندە مىڭداعان جىلدار بويىنا تۇتىنىستا بولعاندىعى. اۋەلى مال باۋىزداردا وعان باتا بەرىلەتىنى، بۇعان قوسا مۇشەلەنىپ، سۋعا پىسىرىلەتىن ەتتىڭ ون ەكى جىلىككە (بولماسا توعىز نە جەتى مۇشەگە) جىكتەلىپ تارتىلاتىنىن باستى دايەك كورەمىز. باتا بەرۋ ارقىلى مالدىڭ جوعارعى الەمگە، ارۋاقتارعا قۇرباندىعىن مارتەبەلەۋ جۇزەگە اسادى دا، مالدىڭ ەتى سوڭعى پلاندا قورەك رەتىندە اۋىز تيۋ ۇدەرىسى قاراستىرىلعان.

جالپى، ونەكىلىك بۇل كوزقاراس تۇركىلەردىڭ عارىشتىق قۇرىلىمدى ون ەكى مۇشەگە جىكتەۋدەن تۋىنداعان تانىمىندا جاتىر. ون ەكى مۇشەل، ون ەكى تايپا (ون ەكى ساققا جۇگىرتۋ) سەكىلدى ونداعان عاسىر بويىنا بۇزىلماي كەلە جاتقان جىكتەۋ ۋاقىت پەن كەڭىستى ادامزاتتىڭ ەجەلگى ەرتە تانىمىنا اينالدىرعان تۇركىلەردىڭ اتا-باباسىنىڭ ەرەجەسىندەي بۇلجىتپاي الىپ كەلە جاتقاندىعىن جوققا شىعارا المايمىز. بۇلايشا ون ەكىگە جىكتەلۋ مالدىڭ ون ەكى جىلىگىنىڭ بولعاندىعىنان ەمەس، ونىڭ سۇيەگى مەن جىلىك سانى ودان دا كوپ. ماسەلە - ەجەلگى دەيتۇركىلەردىڭ (پروتوتۇركى - سەرىكبول قوندىباي تەرمينى)  ونەكىمۇشەلدىك ۋاقىت پەن عارىشتىق كەڭىس قۇرىلىمىن تانىعاندىعىنا قاتىستى بەرىلەتىن قۇرباندىقتىڭ تۋىنداۋىندا ەدى.

سوعىم سويۋ داستۇرىنە قاتىستى «جىلىكتەمە» شاراسى دا وسى تالاپتان تۋىنداعان عۇرىپتىڭ ءبىر كورىنىسى بولىپ تابىلادى. سوڭعى ەكى مىڭ جىلدان اساتىن ۋاقىت بويىنا سەميتتەرگە تەلىنىپ جۇرگەن، ءوز ۇلىن جاراتقانيە قۇرمەتىنە قۇربان ەتۋگە دەگەن نيەت پەن وعان كوك (اسپان) قوشقارىنىڭ ءتۇسۋى جونىندەگى يبراحىم (ابرام) ەسىمىنە قاتىستى ايگىلى ميف التايلىق دەيتۇركىلەردىڭ ەجەلگى تانىمدارىنىڭ جۇرناعى بولۋى كەرەك. ول ءوز الدىنا قاراستىرۋدى قاجەتسىنەتىن تاريح بولسا دا، ونىڭ بۇگىندە يسلام ءدىنىنىڭ باستى جورالعىسىنا اينالۋىنا تۇركىلەردىڭ اۋەلگى يسلامدىق كانونداردى بەكىتۋگە قاتىسى بارلىعى وسىندايدا بايقالىپ قالادى. ايتپەسە، ول عۇرىپتى يۋدەي ءدىنى وزىنە بۇرىن قابىلداماس پا ەدى؟!

ءسويتىپ، اۋەل باستاعى مالدى قۇربان ەتۋ جورالعىسى، ونىڭ مۇشەلەنىپ جىلىكتەلۋى - بۇگىنگى «بەشبارماك» تاعامىنىڭ استرو-تەولوگيالىق العىشارتى ءارى سىيپاتى بولىپ ءتۇزىلدى. بۇل كەزدە ۇساق مالدىڭ باسىن، ءىرى مالدىڭ شەكەسىن تارتۋ، جامباس، اسىق جىلىك، توقپان جىلىك، جاۋىرىن، ءتوس، قۇيمىشاق،ءتىپتى قۇلاق، سىيراق پەن بۇيرەكتى بىلاي قويعاندا جەلكەگە دەيىن عۇرىپتىق داستارحاندا ءوز ورنىن الىپ، ءاربىر دەنە مۇشەسىنە ءوز ادرەساتىن بەكىتۋمەن بىرگە، ءاربىر تۇلعانىڭ قوعامداعى ورنى مەن كوكتىڭ الدىنداعى ءتورىن ناقتىلاعان بولاتىن. وسىلايشا قازاقتارداعى ەت جەۋ ءداستۇرى ەڭ الدىمەن، تاعامدى ەمەس، قۇرباندىقتى پاش ەتكەن ءۇردىس بولاتىن، سوندىقتان دا قۇربان مالدىڭ ەتى ءوز الدىنا تاعام رەتىندە قاراستىرىلماعان، اتاۋ بەرىلمەي كەلگەن.

مالساداقا شاراسى اۋىزەكى تىلدە «ەت جەۋ» دەپ ايتىلدى دا، مالساداقا  اكتسياسىنىڭ ءبىر شاراسى رەتىندە «قازاقى ەتكە» اتاۋ قالىپتاستىرىلماي كەلدى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا «قازاقشا ەت» (مياسو پو- كازاحسكي) رەتىندەگى ءسوز تىركەسىمەن اتالعانمەن، تۇراقتامادى. بۇل تاعامدى شىمكەنت ماڭايىنىڭ تۇرعىندارى «قامىراۋقات» اتايتىندىعىن العا تارتادى، الايدا، وڭتۇستىككە ءتان «قامىراۋقات» پەن ارقانىڭ ەتتى اسى مۇلدەم بولەك تاعامدار ەكەنىن ەسكەرمەۋ مۇمكىن ەمەس: «قامىراۋقاتتىڭ» اتالىپ تۇرعانداي، قامىرى باسىم بولىپ، ازداعان ەت دامدەۋىشتىڭ ءرولىن اتقارادى، ال ناعىز قازاقى ەت تاعامىنىڭ سورپاسىنا پىسىرىلەتىن جايمانان تاعامعا باستى ءرول اتقارمايدى; باتىس ايماقتا جانە باسقا دا جەرلەرىمىزدە قامىردىڭ ورنىنا كۇرىش تە سالىناتىنى بار.

بۇل اسا ەجەلگى جورالعى و باستا دەيتۇركىلەردىڭ عالامدىق قۇرىلىمدى جىكتەۋگە بولاتىن بولشەكتەردەن تۇراتىنىن مەڭزەگەن تىلسىم ءبىلىمنىڭ بولعاندىعىن اڭعارتادى. جانە دە عارىشتىق ءاربىر ەگجەيدىڭ (دەتال) ءوز ورنى بولعاندىعىن ءارى ونىڭ وزىنە ءتان قاتىناستىڭ قاجەتتىگىن ۇقتىراتىن الدەبىر عالامدىق دەڭگەيدەگى زاڭدىلىقتان حاباردار ەتەدى. تاڭىرلىك رۋحاني سۇرانىس داستۇرلىك سىيپات رەتىندە داستارقان ماڭىندا وسىلاي تۇزىلگەنمەن، تاعام رەتىندە قالىپتاسىپ ۇلگەرۋ ءۇشىن كەلەسى ساتىلار قاجەت بولاتىن.

كەلەسى ساتىلىق العىشارت - تۇركىلىك (قازاقى) تابىنىس سىيپاتى بار قۇرباندىق جورالعىسى، ەندى  ءداستۇر جورالعىسى رەتىندە ءتۇزىلۋدى قامتىدى: مۇشەلەنىپ پىسىرىلگەن ەتتىڭ بۇرىنعىداي، كوكتەگى قۇدىرەتتەرگە قۇرباندىق رەتىندە ەمەس، جەردەگى قادىر تۇتارلىق تۇلعالارعا ارنالۋى، ياعني ەجەلگى تۇركىلىك تانىم بويىنشا كوكتىڭ جىبەرگەن قىدىر پەرىشتەسى رەتىندە قوناققا، ابىزدىق قاسيەت تۇتۋشىلارى (نوسيتەل) ەسەبىندە اقساقالدارعا، كوك-ءتاڭىردىڭ سەبەپ-سالدار زاڭىنان تۋىندايتىن قۇدا-جەكجاتتىق سالتاناتتاردا تارتىلۋى جايىلا باستادى. بۇل كەزەڭ، ءسىرا تاڭىرلىك دۇنيەتانىمعا تايتالاس يسلامدىق يدەولوگيانىڭ دالاعا ورنىعا باستاۋىنا دەيىن امان-ەسەن جەتىپ قويماي، قازاقتاردىڭ يسلامدانۋ داۋىرىندە دە ءوز ماڭىزى مەن ءمانىن جويمادى. ءاربىر سويىلاتىن مال (قۇرمالدىق) بۇرىنعىداي كوككە ەمەس، قوناققا، اقساقالعا، سىيلى تۇلعاعا عانا ارنالعانىمەن، بۇل ءداستۇر بۇرىنعى تانىمنىڭ جۇرناعى بولاتىن: كوپ جاعدايدا، اسىرەسە، شەكە، باس اسىلعاندا ءالى كۇنگە دەيىن جوعارعى الەمگە ارنالىپ يسلامدىق دۇعا وقىلىپ، بەت سىيپالادى. بۇل - اتالمىش جورالعىنىڭ باسقا يدەولوگيالىق تالاپقا بەيىمدەلىپ، جاڭا رۋحاني تەتىككە اينالۋى بولاتىن.

سوڭعى ساتى حح عاسىرداعى قازاق ۇلتىنىڭ ەتنوس رەتىندە ءوزىن ايگىلەۋى مەن ايقىنداۋى ءۇشىن ءارى بەكىتۋىنە قاجەتتى ەتنوفاكتوردىڭ ءبىرى رەتىندە قالىپتاسۋدان كورىنىس تاپتى. بۇل كەزدە اتالعان راسىمدەر مەن جورالعىلار ورىندالىپ قويماي، بۇرىنعى قۇرباندىق اتريبۋتى ەندى ۇلتتىق تاعام سىيپاتىنا كوشتى.

جوعارىداعى ۇقتىرىمداردى قورىتا كەلە، قازاقى ەت اسى تاعام رەتىندە جۋىردا عانا ءتۇزىلىپ وتىر، بۇعان دەيىن ول اتالمىش جورالعىلاردىڭ اتريبۋتى رەتىندە باستى ماڭىزعا يە بولعاندىقتان، تاعام ەسەبىندە ءوز الدىنا ارنايى اتالماي كەلدى. بۇل ماسەلەنىڭ تامىرى تەرەڭدە سەكىلدى. مالدىڭ ءتۇر-ءتۇسى مەن سىيپاتىنىڭ وزىنە ونداعان ءسوز تەلىگەن اتا-بابامىزدىڭ بۇل تاعامعا كەلگەندە ساراڭدىق تانىتقانى نەسى دەگەن قىيسىندى ساۋال تۋىندايدى. سۇراقتىڭ تەرەڭىنە بويلاپ كورەيىك.

اس اتاسى - ەت، اس اناسى - نان

شەگىنىس. قازاقى ەتتىڭ قالىپتاسۋىنا بۇرىنعى ەكى ءتۇرلى قۇرباندىق اكتىسىنىڭ بىرىگۋى باستى تۇرتكى بولدى.ونىڭ بىرەۋى - اتالمىش مال قۇرباندىعى بولسا، ەكىنشىسى - نان قۇرباندىعى.

نان قۇرباندىعى تۇركىلەردە شەلپەك، كۇلشە تۇرىندە ءپىسىرىلىپ، جوعارعى الەمگە دۇعامەن، جورالعىمەن باعىشتالىپ كەلدى. جەتى شەلپەك ءپىسىرىلىپ، ءيىس شىعارۋ ارقىلى ارۋاقتاردى قورەكتەندىرۋ عۇرپى مەن استرولوگيالىق-كۇنتىزبەلىك مەرەكەلەردىڭ باستى اتريبۋتى اتالعان ساداقا نان ءپىسىرۋ بەرتىن كەلە، ءتۇرلى ءدىني عۇرىپتارعا اينالدى. بۇگىندە جۇما سايىن شەلپەك ءپىسىرىپ تاراتۋ مۇسىلمان تۇركىلەردە قالىپتاستى.

جالپى، شەلپەك پەن تاندىر ناندارى و باستا كوكتىڭ الپەتى تانىلعان ايدىڭ قۇرمەتىنە پىسىرىلسە كەرەك. دوڭگەلەك ءپىشىندى قامىردى ءپىسىرۋدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ەكى ءداستۇرى بولاتىن: بىرەۋى تاندىر پەشتە قۇرعاقتاي ءپىسىرۋ بولسا، ەكىنشىسى - مالدىڭ توڭمايىنا شىجعىرىپ ءپىسىرۋ. ال، سوڭعى عاسىر تۇركىلەرگە قامىردى سۋعا ءپىسىرۋ تەحنولوگياسىن بەردى.

بالكىم، نان ءپىسىرىمنىڭ بۇل ءتۇرى بۇرىننان دا بار بولۋى ىقتيمال. وتە نازىك تە جۇمساق ناندى ايدىڭ قۇرمەتىنە ءپىسىرۋىن جالاڭ پايىمداساق تا، قاپ تاۋىنىڭ جۇرتتارىندا «لاۆاش» نانى قۇرعاقتاي پىسىرگەنى بولماسا، سورپاعا پىسىرىلەتىن قازاقتىڭ جايما نانىنا بارىنشا تۋىس. بۇل  ناننىڭ اتاۋى لاپ - جابۋ، اش - اس ەجەلگى تۇركى سوزدەرىنەن بىرىككەن. لاۆاشتىڭ قازاقى نۇسقاسى «قازانجاپپاي» اتالادى: قازاننىڭ ءتۇبىن مايلاپ، جۇقا ىسىلعان جايما ناندى جاپسىرادى دا، قازاندى وتتىڭ تابىنا توڭكەرەدى.  كازىرگى كەزدە قازاق تىلىندە «لاپ ەتۋ» تىركەسى وتتىڭ الاۋىنا قاتىستى ايتىلادى. وڭتۇستىكتە «جاپپا نان» اتالاتىن قازانجاپپاي نانى تۇركىلەردىڭ ايدىڭ تولۋ قۇرمەتىنە پىسىرىلگەن جورالعىسى بولۋى كەرەك. توڭكەرىلگەن قازان - اسپاندى، ال وعان جاپسىرىلعان دوڭگەلەك نان - ايدى بىلدىرەدى، تۇركىلەر بۇل عۇرىپتى تولعان ايدىڭ جايلى بولۋىن تىلەۋدەن تۋىنداتقان. بۇگىندە ونىڭ ارعى ءمانى ەمەس، «قازانجاپپاي» اتالۋى ارقىلى بۇل عۇرىپتىڭ تەحنولوگياسى عانا ساقتالعان.

ال «چەبۋرەك» (قاتەلەسپەسەك - گۇرزىلەردىڭ تاعامى) اتالىپ جۇرگەن جۇقا جايماعا ەت سالىپ قۋىرۋ دا، الگى نان ساداقانىڭ ءبىر نۇسقاسى دەۋگە ابدەن بولادى. مۇنىڭ  ءتىپتى، مىيىققا كۇلكى ۇيىرەر تۇسى سول: «چەبۋرەك» ءسوزىنىڭ ەسكى قىپشاقى «شۇبەرەك» ءسوزى ەكەنى داۋسىز، ناننىڭ بارىنشا جۇقالىعىن ايگىلەپ تۇر. اسىرەسە، «شۇبەرەك» ناننىڭ تۋعان ايعا ۇقساس  جارتىلاي تۇلعاسى دا، ءبىزدىڭ جوعارىدا كەلتىرگەن پايىمىمىزدى قوستاپ تۇر. شاماسى، ەجەلگى تۇركىلەردىڭ جاڭا تۋعان اي قۇرمەتىنە ارناپ پىسىرگەن تاعامى بولۋى ابدەن مۇمكىن. دەمەك، ەت پەن ناننىڭ «دۋەتى» تۇركىلەردە ەجەلدەن بولعانى! ارعى تۇركىلەردى ايتپاعاندا، بەرگى قىپشاقتاردىڭ قاپ جۇرتتارىنا، اسىرەسە، ارمياندار مەن گۇرزىلەرگە قاتىستى تاريحى  ءمالىم.

وسىلايشا، بۇگىنگى قازاقى ەت تاعامى جوعارىدا ءسوز ەتىلگەن مالساداقا مەن نانساداقا اتريبۋتتارىن تاعى دا بىرىكتىرگەن تاريحي تۋىندىعا اينالدى. «بەشبارماك» نەگىزىنەن ەت پەن «جايما» اتالاتىن تولعان اي كەلبەتتى، دوڭگەلەتە جايىلعان قامىردى سورپاعا ءپىسىرۋ ۇدەرىسىنەن تۋىندادى دا، وعان بۇگىندە ءتۇرلى تۇزدىقتار، كوكونىستەر مەن دامدەۋىشتەر قوسىلىپ، سوڭعى 30-40 جىل ىشىندە ۇلتتىق تاعام  مازمۇنىنا يە بولدى. بىرقاتار ماڭايدا جايمانى سول كۇيىندە سورپاعا سالىپ پىسىرەدى، ال كوپ تاراعان تەحنولوگيا بويىنشا، جابىسىپ قالماس ءۇشىن جايمانى جاپىراقتاپ كەسىپ پىسىرەدى. ءبىر قىزىعى، كوكشەتاۋ جاقتا ءالى كۇنگە دەيىن ەتكە جايما سالماي ءپىسىرۋ ءداستۇرى ءىشىنارا ساقتالىپ وتىر. بۇل مالساداقانىڭ تازا ەتتىك سىيپاتىن تاعى دا كورسەتەتىن دايەك.

تۇركىلەردە اۋەلدەن-اق استىڭ اناسى مەن اتاسى دەگەن ۇعىم بار. بۇگىنگى تۇرىكتەر «انا يەمەگى» دەگەن ۇعىمدى باستى تاعامعا باعىتتايدى، قازاقتا دا «اس اناسى - نان، اس اتاسى - ەت» دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان. بۇل ۇقتىرىم جوعارىدا اتالعان نانساداقا مەن مالساداقانى مەڭزەپ تۇر. ەندى سول استىڭ «اتاسى» مەن «اناسى» بىرىككەن اتالمىش تاعام قازاقتا دا، قىرعىزدا دا، باشقۇرتتا دا ورىسشا قارابايىر تۇردە «بەشبارماك» اتالىپ كەتكەنى وكىنىشتى.

اساتا: استىڭ دا  اتاسى، اتانىڭ دا اسى

«بەشبارماققا» نامىستانۋ ارقىلى جاۋاپ بەرۋ ءوز ناتيجەسىن بەرەر ەمەس. اسىرەسە، «بەس بارماق» تىركەسىنىڭ قازاقتا جوق ەكەندىگىمەن «بەشبارماكتان» قۇتىلا الماسىمىز بەلگىلى. سەبەبى، «ساۋساقتى» قىپشاقتار ايتسا، «بارماق» دەپ وعىز باۋىرلار اتايدى، ەكەۋى دە ءبىزدىڭ ءسوزىمىز. بۇل جەردە ءمان بەرەتىن تاريحي ءبىر كورىنىس بار: قۇرباندىق پەن ساداقانىڭ ءمانى كوكتەن الاقان جايىپ تىلەۋ مەن سۇراۋ بولسا، بۇگىنگى «بەشبارماق» اسىمىز كوكتەن الاقانعا (بارماق پەن ساۋساققا ەمەس) تۇسكەن سول سىباعا مەن نەسىبەنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى! ەندەشە «بەشبارماق» - جاي عانا اس ەمەس، اتانى (ارۋاقتى) قۇرمەت تۇتار اس! بۇگىنگى قالىپتاسقان «بەشبارماق» قازاقتىڭ تانىمىنا سايكەس ءۇش تۇسپەن تانىلاتىن ءدامدى بىرىكتىرگەن: قىزىل - ەت، اق - نان، كوك - كوكونىس. بۇعان سورپاعا قوسىلاتىن سۇتتىك تاعام قۇرتتى قوسىڭىز. اتالىق تانىمدى بويىنا سىيعىزعان اتامىزدىڭ اسى رەتىندە بارىنشا قۇرمەتتەۋگە لايىق تاعامدى بەس ساۋساقپەن اسپەتتەۋ قىيسىنعا سىيىمسىز.

قازاقى ەت اتاۋىن لايىقتى تۇردە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، وعان اۋەلى بارىنشا عىلىمي لوگيكالىق قىيسىنمەن ادىپتەلگەن نەگىزدەمە كەرەك. جوعارىدا كەلتىرىلگەن از-كەم دايەك سونىڭ باسى دەۋگە بولار. بۇل نەگىزدەمە اۋەلى ءار جاققا تارتاتىن قازاقتاردىڭ، تۇركىلەردىڭ پىكىرىن ءبىر جولعا تۇسىرمەك. اتالمىش دايەك ەت تاعامىنىڭ «استىڭ اتاسى» مەن «اتانىڭ اسى» ەكەنىن بىلدىرەتىنىنە كوز جەتكىزەدى. ودان ءارى بار بولعانى ەتتىڭ باستى ماڭىزىن بىلدىرەتىن «اساتا» ءسوزىن قالىپتاستىرۋ عانا قالادى، بۇل ءسوز اتالعان تىركەستەردىڭ سىعىندىسى عانا: اس - اتا; ال «اتا» ءسوزى - شىعۋ تەگىن عانا بىلدىرمەيدى، بارلىق جوعارعى تانىمدار مەن داستۇرلەردىڭ توعىسىن بىلدىرەتىن ۇعىم.

ەندى اتاقتى اسىمىزدىڭ سىيپاتىنا كەلسەك،بۇل تاعامعا استى قولمەن جەۋ عانا ءتان ەمەس، ەبرازيانىڭ ءاپايتوس دالاسىنان باستاپ سوناۋ ءۇندى تۇبەگىنە دەيىنگى ەناپات اۋماقتاعى جۇرتتىڭ بارلىعى دەرلىك قويۋ تاماقتى قولمەن قىلعىتادى: پالاۋ، مانتى ت.ت. ءتىپتى، ۇندىلەر دە استى قولمەن جەيدى.ايتپاقشى ولاردىڭ نەگىزگى اسى دا شەلپەك سەكىلدى نان ەكەنىن كينودان كورىپ ءجۇرمىز! ال، قاسيەتتى استى قۇرالمەن ەمەس، قولمەن جەۋ ادامزاتتىڭ بارىنە ورتاق دەۋگە بولادى، ورىستار ساداقا اسى جايىلعان داستارقانعا شانىشقى جولاتپايدى. ەلدىڭ باتىسىنداعى اۋىلدىق جەرلەردەگى اعايىندار ەت ۇستىندە اراق ىشپەيدى، توست ايتپايدى، ونى شايعا قالدىرادى.كەرىسىنشە، ەت جەلىنەردە بولماسا جەلىنىپ بولعاسىن دۇعا وقىلادى. بۇل - ەت تاعامىنىڭ مالساداقانى قاسيەت تۇتۋدان قالعان عۇرىپتىڭ جۇرناعى ەكەنىن بىلدىرەدى. بۇل - «بەشبارماقتىڭ» باسقا تاعامدارعا قاراعاندا اتالىق جولىن كورسەتەدى.

ەندەشە، «قازاقى ەت» جەۋگە قولدىڭ دا، ساۋساقتىڭ دا قاتىسىنىڭ ماڭىزى مەيلىنشە از. باستى سىيپات: ىرىكتەلگەن ەت پەن نان، باسقا دا دامدەۋىشتەر ارالاسقان كۇيىندە الاقانعا الىنعان اس باس بارماقتىڭ كومەگىمەن اۋىزعا اساتا جەلىنەدى; سونىمەن بىرگە اقساقالدار مەن قادىرلى ادامدار تاراپىنان «اساتۋ» ءراسىمى جاسالادى، بۇل - «نەسىبە» اتالاتىن كوكتىڭ بۇيىرىمىن پاش ەتۋ; ونىڭ ۇستىنە بۇل تاعامعا قاتىستى «اس»، «اسام» (اسالاتىن الاقانداعى ءبىر اسام ەت), «اسىم» (4-5 ادامعا شاقتالىپ اسىلاتىن ءبىر اسىم ەت), «اساۋ» ت.ت. سوزدەرمەن دايەكتەلگەن ۇعىمدار بار. ەڭ باستىسى - عاسىرلار بويعى كوككە قاراپ، تاڭىردەن تىلەگەن نەسىبەمىزدى اللاتاعالا الاقانىمىزعا سالىپ اساتقانداي، ۇلى اسىمىز قالىپتاسىپتى! قازاقتىڭ مىڭداعان جىلعى تانىمى مەن بولمىسىن بويىنا جىيعان استىڭ اتاسى تۋىلىپتى!

جوعارىدا ۇسىنىلعان «اساتا» ءسوزى اتالعان راسىمدەر مەن ۇدەرىستەردىڭ ءبارىن قامتيدى. باستىسى - لەكسەما دەموكراتيالىق دىبىستاردان قۇرالعان: بۇل ءسوزدى سول كۇيىندە كەز كەلگەن تىلدە وزگەرىسسىز جازىپ، ايتۋعا بولادى. لينگۆيستيكالىق جاساۋ جولىنا توقتالساق، ول «اتامەكەن»، «اتاجۇرت»،«حانشاتىر» سەكىلدى اتالى سوزدەردىڭ ىزىمەن، قوس زات ەسىمنىڭ كىرىگۋى ارقىلى جاسالىپ تۇر. الايدا، بۇل سوزدەر سايكەس تۇردە «اتانىڭ مەكەنى»، «حاننىڭ شاتىرى» دەگەن قارابايىر ۇعىمنان بارىنشا تەرەڭ «اتالىق مارتەبەلى مەكەن»، «اتالىق ماڭىزدى ورىن»،  «حاندىق دارەجەلى شاتىر» دەگەن مازمۇندى بەرەدى. سول سەكىلدى «اساتا» دا «استىڭ اتاسى» دەگەننەن گورى، «استىڭ تەگى، مارتەبەسى» دەگەن ۇعىمدى مەڭزەيدى. كەرەكسىز ۇعىمدارعا بولا قىيسىنسىز نەولوگيزم تۋدىرىپ جۇرگەندە، اتالى اسىمىزدى اسپەتتەيتىندەي ءبىر سوزگە توقتايتىن ۋاقىت جەتتى.

ەندى ەنىپ كەتكەن «بەشبارماكتان» قالاي قۇتىلامىز؟ اۋەلى «بەشبارماكتى» جاقشالاتىپ، ال سىرتىنا «اساتانى» جازۋ ارقىلى جانە ونى بارلىق وتاندىق مەيرامحانالاردى قوعامدىق تۇردە باقىلاۋمەن قالىپتاستىرۋعا ابدەن بولادى. ونىڭ ۇستىنە ونىڭ تاريحى مەن ماعىناسىن اشىپ جازىپ تاراتۋ ارقىلى، ۋيكيپەديا سەكىلدى اشىق ەنتسيكلوپەدياعا تۇزەتۋ ەنگىزىپ، باشقۇرت، قىرعىز باۋىرلارمەن كەلىسۋ شارالارى كەرەك-اق.

اتالمىش استى قاراستىرۋ ارقىلى ءبىز بار بولعانى تۇركىلىك اس دايىنداۋ ۇلگىسىن عانا ەمەس، ونىڭ اتالۋ ءداستۇرىن دە ءسوز ەتتىك. سول سەبەپتى، بارىنشا ءدال دە مازمۇنىن اشاتىنداي استىڭ اتاۋى تۇركىلىك تانىمعا مەيلىنشە جۋىق باستى دايەكتىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا، اسىمىزدىڭ اتاسىن دا، اتامىزدىڭ اسىن دا وزىنە لايىق اتاۋ ءبىزدىڭ ۇرپاق ءۇشىن ۇلكەن سىن ءارى نامىس! ويتكەنى، قازاق ءۇشىن بار استىڭ اتاسىنداي تاعامدى «بەشبارماقپەن» اتاۋ - قىيانات ءارى ەرسى.

«Abai.kz»