قازاقستاندا جىل سايىن ءوزىنىڭ اتى-جونىندەگى -وۆ، -ەۆ، -ين قوسىمشالارىنان ارىلىپ، قۇجاتتارىن قايتا راسىمدەپ جاتقاندار سانى ارتا تۇسۋدە. بۇل قازاق قوعامىنداعى قازاقيلانۋ ۇردىسىنەن قالىس قالماۋدىڭ قامى ما، الدە ونىڭ ساياسي سەبەپتەرى بار ما؟
جاقىندا ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم دا ءوزىنىڭ قۇجاتتارىن وۆ جالعاۋىنان تازارتتى. ول كوپتەن بەرى باسىلىم بەتتەرىندە ايدوس سارىم بولىپ اتالىپ جۇرسە دە، قۇجاتتارىنداعى «وۆ» دەگەن جالعاۋ مازا بەرمەپتى. سوندىقتان ول وتكەن ايدا حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىنا بارىپ، ارىز جازىپ، بارلىق قۇجاتتارىن جاڭارتتى. مۇنىڭ ءبىر عانا سەبەبى بار: ول - نامىس، ۇيات دەپ تۇسىندىرەدى ساياساتتانۋشى. «ەندىگى ۋاقىتتا مەنىڭ دە زامانداستىرىمدى «وسى جاۋىر بولعان يمپەرلىك جالعاۋلاردان باس تارتىڭدار، رەسەي «اپاتايعا» قوش دەڭدەر، قازاقشىلىققا ۇمتىلىڭدار» دەپ ايتۋعا تولىق قاقىم بار سياقتى»، - دەيدى ايدوس سارىم. 
بيىلعى جىلدان باستاپ -وۆ جالعاۋىنان ارىلعاندار قاتارىندا سەناتور مۇرات باقتيارۇلى دا بار. ول ادامنىڭ اتى-ءجونى ونىڭ تەگىنە عانا ەمەس، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنە دە مەڭزەيتىنىن ەسكە سالعان. «كەزىندە ورتاق سوۆەت ۇلتىن جاساعىلارى كەلگەنىمەن، بۇل جۇزەگە اسپاعانى ءمالىم. حالىقتىڭ وزگەشەلىگى ادامنىڭ اتى-ءجونى، ءتىلى، ءداستۇرى، ءدىنى جانە تاعى باسقا قۇندىلىقتارى ارقىلى كورىنەدى. ءبىزدىڭ ۇلتىمىز قازاق بولعاندىقتان، سوعان ءتان ەرەكشەلىكتەردى ساقتاعان دۇرىس»، - دەپ ەسەپتەيدى دەپۋتات. 

قازاقستاندا جىل سايىن ءوزىنىڭ اتى-جونىندەگى -وۆ، -ەۆ، -ين قوسىمشالارىنان ارىلىپ، قۇجاتتارىن قايتا راسىمدەپ جاتقاندار سانى ارتا تۇسۋدە. بۇل قازاق قوعامىنداعى قازاقيلانۋ ۇردىسىنەن قالىس قالماۋدىڭ قامى ما، الدە ونىڭ ساياسي سەبەپتەرى بار ما؟
جاقىندا ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم دا ءوزىنىڭ قۇجاتتارىن وۆ جالعاۋىنان تازارتتى. ول كوپتەن بەرى باسىلىم بەتتەرىندە ايدوس سارىم بولىپ اتالىپ جۇرسە دە، قۇجاتتارىنداعى «وۆ» دەگەن جالعاۋ مازا بەرمەپتى. سوندىقتان ول وتكەن ايدا حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىنا بارىپ، ارىز جازىپ، بارلىق قۇجاتتارىن جاڭارتتى. مۇنىڭ ءبىر عانا سەبەبى بار: ول - نامىس، ۇيات دەپ تۇسىندىرەدى ساياساتتانۋشى. «ەندىگى ۋاقىتتا مەنىڭ دە زامانداستىرىمدى «وسى جاۋىر بولعان يمپەرلىك جالعاۋلاردان باس تارتىڭدار، رەسەي «اپاتايعا» قوش دەڭدەر، قازاقشىلىققا ۇمتىلىڭدار» دەپ ايتۋعا تولىق قاقىم بار سياقتى»، - دەيدى ايدوس سارىم. 
بيىلعى جىلدان باستاپ -وۆ جالعاۋىنان ارىلعاندار قاتارىندا سەناتور مۇرات باقتيارۇلى دا بار. ول ادامنىڭ اتى-ءجونى ونىڭ تەگىنە عانا ەمەس، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنە دە مەڭزەيتىنىن ەسكە سالعان. «كەزىندە ورتاق سوۆەت ۇلتىن جاساعىلارى كەلگەنىمەن، بۇل جۇزەگە اسپاعانى ءمالىم. حالىقتىڭ وزگەشەلىگى ادامنىڭ اتى-ءجونى، ءتىلى، ءداستۇرى، ءدىنى جانە تاعى باسقا قۇندىلىقتارى ارقىلى كورىنەدى. ءبىزدىڭ ۇلتىمىز قازاق بولعاندىقتان، سوعان ءتان ەرەكشەلىكتەردى ساقتاعان دۇرىس»، - دەپ ەسەپتەيدى دەپۋتات. 
ايدوس سارىمنىڭ ويىنشا، «وۆ»-»ەۆ»-تەردەن قۇتىلۋعا ازاماتتاردىڭ تەك ەرىنشەكتىگى، سالعىرتتىعى مەن جالقاۋلىعى كەدەرگى بولىپ تۇر. «ال بۇل شارۋاعا - قاعاز تولتىرۋ، كەڭەس الۋ، سۋرەتكە تۇسۋگە (بارلىعى ءبىر جەردە) نەبارى 30-40 مينۋتتاي ۋاقىتىم كەتتى. ءبىر اپتادان كەيىن بارىپ جاڭا ۇلگىدەگى قۇجاتتارىمدى قولىما الدىم. ەسەسىنە، جاڭا قۇجاتتاردىڭ مۇمكىندىكتەرى دە كوپ ەكەنىنە كوز جەتكىزدىم. بۇل «ەلەكتروندى ساندىق قول» سياقتى زاماناۋي مۇمكىندىكتەردى پايدالانۋعا جول اشادى ەكەن»، - دەيدى ساراپشى.

ازات سانا ادامنىڭ اتىن دۇرىس جازۋدان باستالادى...
سەناتور عاريفوللا ەسىم -وۆ جالعاۋىن قۇجاتتارىنان كەڭەس ءداۋىرى كەزىندە جويىپتى. «سول ۋاقىتتا بۇل تۋرالى ارنايى زاڭ جوقتىعىنا قاراماستان، ماعان قۇجاتتارىمدى وزگەرتىپ بەردى»، - دەيدى سەناتور. ونىڭ ايتۋىنشا، ادامنىڭ اتى-جونىندە كوپ ءمان بار. «ازات سانا دەگەن ادامنىڭ ءوزىنىڭ اتىن، تەگىن دۇرىس جازۋدان باستالادى. اتى-ءجونى تۇزەلمەسە، ول ادامنىڭ ءبىر اياعى - تاۋەلسىزدىكتە، ەكىنشىسى - كەڭەستىك، كوممۋنيستىك داۋىردە قالعانمەن بىردەي».
قازىر ونىڭ ايتۋىنشا، -وۆ، -ەۆتەن ارىلۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن زاڭ بار. ياعني فاميليانى ەكى جاعدايدا جازۋعا بولادى: ءبىرىنشىسى - ادامنىڭ ەسىمى جانە ەشقانداي جالعاۋسىز اكەسىنىڭ اتى كورسەتىلەدى. ەكىنشىسى - ادامنىڭ ەسىمى، سونان كەيىن كىمنىڭ ۇلى، قىزى ەكەندىگى جازىلادى. «باۋىرجان مومىشۇلى كەڭەستىك زاماندا اسقان باتىرلىق جاساپ، ءوزىن مومىشۇلى دەپ جازدىردى. بۇل قازاققا، اتى-ءجونىنىڭ اتالۋىنا، قازاقتىڭ ات قويۋىنا بايلانىستى ءبىر جاقسى ۇلگى ەدى. بىراق تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جىل وتسە دە، ءالى سوعان جەتە الماي كەلەمىز. كوپتەگەن ازاماتتارعا كەڭەستىك داستۇردەگى قالىپ ۇنايتىن ءتارىزدى»، - دەيدى سەناتور. دەگەنمەن ونىڭ ايتۋىنشا، سەناتتا جاقسى ءۇردىس قالىپتاسقان. ماسەلەن، قايرات ءمامي، عاريفوللا ەسىم، مۇرات باقتيارۇلى، سەرىك اقىلباي سياقتى سەناتورلار كەڭەستىك جالعاۋدان باياعىدا قۇتىلعان. ەندى ازاماتتاردىڭ اتى-جوندەرىن جازۋدىڭ جاڭاشا ءداستۇرى نىعايا تۇسەتىن شىعار دەپ ويلايدى سەناتور.

عاريفوللا ەسىم، سەناتور: 
- قازىر جاستاردىڭ كوپ­شى­لىگى وزدەرىنىڭ اتى-جوندەرىن تۇزەدى. جاستار دەگەنىمىز - بولاشاق. ال كەيىن جاستاردىڭ اتى-جوندەرى باسقاشا، بۇرىنعى ۇرپاقتىڭ اتتارى وزگەشە جازىلسا، تۇسىنبەستىك ورىن الماي ما؟ جاستار: «ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز، اتالارىمىز كەڭەس داۋىرىنەن كەتپەي، سوندا قالعان ەكەن» دەمەي مە؟ سول ءسوزدى ەستىمەۋىمىز كەرەك. بۇل ماسەلەنىڭ ءبىر ادامعا قاتىسى جوق. ول - نۇرسۇلتان نازارباەۆ. مەملەكەت باسشىسى ەل ءۇشىن وتە ماڭىزدى قۇجاتتارعا قول قويعاندىقتان، ەرتەڭ سوعان ءارتۇرلى تۇسىنىكتەر بولماۋى ءتيىس. 
تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر تۇعىرى - ادامنىڭ اتى مەن تەگىن دۇرىستاۋ بولىپ سانالسا، فاميليالارعا قاراپ ويلانا بەرۋگە بولادى. ەگەر تاۋەلسىزدىكتى تەرەڭ تەڭىز دەسەك، اتى-ءجونىنىڭ قالاي جازىلاتىندىعى سوعان سۇڭگۋىمىزدىڭ دەڭگەيىن كورسەتەدى. ادامنىڭ ومىرگە كەلۋى - قۇت. ال دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىنگى ەكىنشى قاسيەتتى ءىسى - بالاعا ات قويۋ. ەندى وسى اتتى بيىك الىپ ءجۇرۋ كەرەك. مىسالى، ماعان عاريفوللا دەگەن ات قويسا، ونى سولاي بۇزباي، اتاۋ كەرەك. ونىڭ تاعى ءبىر ورىسشا نۇسقاسى بولماي، ءبىر عانا سوزبەن اتالۋى ءتيىس. سوسىن ع.ەسىم دەپ قىسقارتىپ جازۋ - ماعان جاسالعان قيانات. اتى-ءجونىم سولاي جازىلسا، وعان قاتتى نارازى سەزىمدە بولامىن. نەگە مەنىڭ اتىمدى تولىق جازبايدى؟ بۇل قايدان شىققان؟ مەنىڭ ءوزىم ع.ەسىم دەپ بەرگەن قۇجاتتارعا قول قويماي، ولاردى قايتارىپ بەرەمىن.
سەبەبى ادامنىڭ اتى-ءجونىن قىسقارتۋ، ينيتسيال دەگەن كەڭەس داۋىرىندە شىققان. بۇل ۋاقىتتا ادامدى تۇلعا رەتىندە قۇرمەتتەۋ، ونى قاجەت ەتۋ بولمادى. قازىر كەيدە كوشەلەردە، مىسالى، ج.تاشەنوۆ دەپ قويا سالادى. ال قاي جەردە بولماسىن، ادامنىڭ اتى جازىلۋى كەرەك. كەڭەس ءداۋiرىنىڭ وزىندە كارل ماركستى ەشقاشان ك.ماركس دەگەن جوق. ويتكەنى بۇل سول كەزدەگى ماركسيزمگە دەگەن قۇرمەتتى اڭعارتادى. قايسىسى اتى، قايسىسى فاميليا دەگەنگە تالاس بولماۋى كەرەك. «نەكە جانە وتباسى» دەگەن زاڭ قابىلداعاندا مىنانداي ۇسىنىس بەرگەن ەدىم: ەڭ الدىمەن ادامنىڭ اتى، سودان كەيىن ونىڭ تەگى جازىلادى. بىراق بۇل ۇسىنىس وتپەي قالدى. سوندا ايتىپ ەدىم، داۆيد ريكاردو، حوسني مۋباراك، باراك وباما، انگەلا مەركەل دەيمىز، ولاردىڭ ەشقايسىسىن قىسقارتپاي ايتامىز. دۇنيەدە قالىپتاسقان ۇعىم - سولاي. تۇلعانى قادىر تۇتقان جەردە ادامنىڭ اتى ءبىرىنشى تۇرادى.
قازاق ادامنىڭ اتىن بۇرىننان قۇرمەتتەگەن. مىسالى، ورىس تىلىندە مىرزا دەگەن ءسوزدى فاميلياعا قاتىستى ايتسا، شىعىستا، اسىرەسە، قازاقتا ونى ادامنىڭ اتىنان كەيىن جازادى. ال «ادامنىڭ اتىن قۇرمەتتەۋ - ادامنىڭ تۇلعالىق قاسيەتىن قادىرلەۋ. ادامنىڭ اتىن دۇرىس ايتۋ، وعان ءىلتيپات ءبىلدىرۋ، سول اتقا لايىق بولۋ - اتتى شىعاراتىن ادامنىڭ بويىنداعى قازىنانى شىعارۋ.

تاقىرىپقا وراي:
-وۆ، -ەۆ تەكسىزدىكتىڭ بەلگىسى مە؟
ورىس حالقىندا فاميليا ءداستۇرى كىرگەن كەزدە: «چي ۆى، حلوپى (chlopi - ورتاعاسىرلىق پولشاداعى باسىبايلى شارۋالار - رەد.)?» دەپ سۇراعاندارعا: «ءبىز بالەنشەنىكىمىز، ياعني، ىلىك سەپتىگىندە -وۆ،-ەۆ قولدانىلىپ، فاميليانى ايتقان»، - دەيدى سەناتور عاريفوللا ەسىم. 
ۆيكيپەديا ەلەكتروندى ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، XVI عاسىردان باستاپ -وۆيچ دەپ اكەسىنىڭ اتىمەن اتاۋ تەك كونە ورىس كىنازدەرى مەن اقسۇيەكتەر قۇزىرىنداعى ايرىقشا مارتەبە سانالعان. ال قارادان شىققاندارعا قىسقاشا -وۆ، -ەۆ، -ين قوسىمشالارى قولدانىلعان. مىسالى، ۆاسيلي يۆانوۆ (ۆاسيلي يۆاندىكى) دەپ اتالادى. جالپى، «فاميليا» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ريم يمپەرياسىنداعى قوجايىندار وتباسى مەن ولاردىڭ قۇلدارىنان تۇراتىن قاۋىمداستىقتى اڭعارتقان. بۇل ءسوز ەۋروپا مەن رەسەيدە دە ۇزاق ۋاقىت وسى ماعىنادا قولدانىلعان.ءتىپتى XIX عاسىردا باسىبايلى شارۋالار ءوزىنىڭ قوجايىنىنىڭ فاميلياسىن العان.

نۇرجان جەڭىس

"ايقىن" گازەتى