كەزىندە الەمنىڭ جارتىسىن جاۋلاعان، ەرلىگىن دە، ات تىزگىنىن دە مۇحيت اتىرابىنا اپارىپ تىرەگەن شىڭعىس قاعان ءوزى جاۋلاپ العان ەل مەن جەرگە ەكى ءتۇرلى ەڭ ءادىل ساياسات ۇستانعان ەكەن. ءبىرى - جاۋلاپ العان ەلىنەن سالىق مولشەرىن ەشقاشان 10%-دان اسىرماعان بولسا، ەكىنشىسى  - جەرگىلىكتى جەردىڭ ءدىني سەنىمىنە قىسىم جاساماعان. ءبىرى - الەۋمەتتىك-الەۋەتتىك ماسەلە بولسا، ەكىنشىسى - رۋحاني-تانىمدىق ماسەلە. شىڭعىسحاننىڭ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءدىني تانىمىنا قيانات جاساماۋىنىڭ ءوزى كورەگەن ساياسات ەدى. ايتپەسە، جاۋلاپ العان قاۋىمعا جاۋلاپ الۋشى قاۋىم ءوز ءدىنى مەن ءدىلىن ەڭگىزۋگە ەمسىنەتىن. كەيبىر الەمدىك وپاتتار مەن اپاتتار ءدىننىڭ كەسىرىنەن بولدى: كرەست جورىقتارى، يسپانياداعى ينكۆيزيتسيا، كەيبىر افريكالىق تايپالاردىڭ ماگيالىق تۇسىنىككە بوي ۇرۋى، ەۋروپاداعى مىڭداعان ايەلدەر وتقا ورتەلۋى، قىتايداعى «مادەنيەت رەۆوليۋتسياسىنداعى» ءدىن وكىلدەرى مەن لاما تايپاسىنىڭ قىرعىنعا ۇشىراۋى، فرانتسۋزدار ءدىن دەسە دوكىر مىنەزىنە باساتىن دوكەيلىگىمەن تالاي عالىم-اقىندارىن قۇرباندىق ەتكەن جوق پا،  كونكيستاتورلار دەپ اتاپ جۇرگەن ەۋروپالىق ۇلتتاردىڭ امەريكا ۇندىستەرىن ءۇرىم-بۇتاعىمەن جويىپ جىبەرۋى، ازيانى «جارىق نۇرعا بولەۋشى» كەڭەستەردىڭ قىلىشىنان قان تامعان ساياساتىنان سولەكەت بولعان بەيكۇنا ۇلتتار مەن ۇلىستار ... ال شىڭعىسحان  بولسا: «حالىقتىڭ دىنىنە تيىسپە، ءوزىن جەڭگەنمەن دە، سەنىمىن جەڭە المايسىڭ»، - دەپ دانالىق تانىتتى. ال ورىس وتارى بولسا، مۇسىلمان قاۋىمىن شەتىنەن شوقىندىرۋمەن بولدى (قازىرگى تۇركى حالىقتارى سونىڭ دالەلى), حريستيان باسشىلار بيلىك قۇرعان ريم يمپەرياسى ءوزى جاۋلاعان تايپالارعا حريستيان ءدىنىن ەنگىزۋمەن بولدى. تەك، يسلام ءدىنىن ۇستانعان ازۋىن ايعا بىلەگەن وسمان تۇركىلەرى عانا ءدىن باسقىنشىلىعىن تۇتىنبادى.

...قازاق - ءدىندى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، تانىمىنا سىڭدىرە بىلگەن حالىق. ورىس وتارشىلدىعى قازاقتى دىنىنەن ايىرا الماسىن بىلگەن كورىنەدى. الايدا ءوز ءدىنىن قازاقتىڭ وزىنە قارۋ قىلىپ قولدانعان. ءدىن ميسسيونەرلىك ساياساتتىڭ وزەگىنە اينالدى. قازاققا ىرگەنى جاقىنداتۋ ءۇشىن، قازاق دۇنيەتانىمىنا جىلىستاۋ ءۇشىن يسلامدى يىنتىرەك ەتتى.ماسەلەن، ەكاتەرينا ءىى قازاق دالاسىندا يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىنا كەدەرگى كەلتىرمەگەن، قۇران كىتاپتارىن اۋدارىپ، باستىرىپ، تاراتقان. بىرتە-بىرتە وسىلايشا حالىقتىڭ سەنىم-سەزىمىنە يەكتەي ەنىپ يە بولعاننان كەيىن ءوز جاسىرعان جاسقانباي جاراقتاپ ءوز ارەكەتىنە، جىمىسقى ساياساتىنا كوشتى. شالا-شارپى ءبىلىمى مەن بىلىگى بار دۇمشە تاتار-باشقۇرت مولدالارىن قازاق اراسىندا «ساۋات اشۋعا» جىبەردى. تاتار مولدالارى: «اللانىڭ بار ەكەنى حاق بولسا، پاتشانىڭ ايتقانى - ءۋاجىپ»، - دەپ سارناۋمەن بولدى. ياعني، قۇدايدىڭ بار ەكەنى راس بولسا، پاتشانىڭ ايتقانى - زاڭ، دەپ تاپسىرلەدى.«پاتشا اعزام قانداي ءدىن ۇستانسا، ونىڭ قۇزىرىنداعى بۇقارا دا سول دىنگە كىرۋى كەرەك ەكەندىگىن، دالەلدەۋگە ءتيىس» ەدى. كوسەمنىڭ، ەلباسىنىڭ ەلگە بيلىك قۇرۋىن ءتاڭىردىڭ نەسىبەسى دەپ بىلەتىن حالىققا وسىلايشا پاتشا جارلىقتارى كەدەرگىسىز تاراۋمەن بولدى. بۇل ساياساتتى قازاققا تۋىستىعى جاعىنان جاقىن حالىقتار ارقىلى جۇرگىزدى، الايدا بۇل شاريعات جارشىلارىنىڭ ناسيحاتىنا حالىق ءزارۋ ەمەس ەدى، حالىق اراسىندا حالىق اقىندارى ارقىلى اۋىزشا تاراعان ءدىني داستاندار مەن قيسسا-حيكاياتتار حالىق ءوز رۋحاني ءنارىن سۋسىنداتىپ، دۇنيەتانىمىن كەڭەيتىپ وتىراتىن.

پاتشا وكىمەتى ءبىر جاعىنان يسلامدى پايدالانۋ ارقىلى ساياساتىن جۇرگىزسە، ءبىر جاعىنان «ۇر دا جىق» شوقىندىرۋ ساياساتىمەن دە اينالىستى. پاتشا وكىمەتى حالىقتى، جەردى زەرتتەۋ ماقساتىندا دەگەن جەلەۋمەن پوپتار باسقارعان شوقىندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزۋشى ەكسپەديتسيالاردى اتتاندىرۋمەن بولدى. ولار حالىقتى قارۋمەن دە، ۋاعىزبەن الۋمەن دە قورقىتتى. يسا پايعامباردىڭ ءدىنى دۇرىس ەكەنىن، قۇداي - ءبىر، ول ادامزاتقا حريستيان ءدىنىن ورتاق ەتتى دەۋمەن بولدى، ال ەگەر حريستيان ءدىنىن قابىلداماسا، اقىرزاماننىڭ ورنايتىنىن ايتۋمەن ازعىندىرىپ وتىردى حالىقتى. كوشپەندىلەر دۇنيەتانىمىندا جوق اقىرزاماندىق (ەسحاتولوگيالىق) تانىم-تۇسىنىكتى، كەرسىنشە، ماڭگىلىككە، ماڭگىلىك ومىرگە ۇمتىلىس تانىمىن ءوشىرىپ، ورنىنا اقىرزاماندىق تۇسىنىكتى ەگىپ، حالىقتى ابدەن ازعىرعانداي، اساننان باستالعان مۇڭ-شەردىڭ ءسوڭىوز ەلىنىڭ ورىس وتارىنا ۇشىراپ، ازاتىنىن «زار زامان» اقىندارى - اقىرزامانعا بالاۋمەن بولدى... ەۋروپالىقتار قارا قۇرلىققا ءىنجىلدى «اماناتتاپ» بەرىپ، جەرىن تارتىپ العانى ءتارىزدى، ورىس وتارى دا قازاققا ءىنجىلدى تابىستاماق بولدى.

الايدا قازاق وسىناۋ ءباتۋاسىز شوقىندىرۋ ساياساتىنا ۇنەمى قارسىلىق كورەسەتۋمەن بولدى. قازاقتىڭ اتا-باباسى وسى كۇنگە دەيىن جەتى حالىقتىڭ شاپقىنشىلىعىن كورسە دە، ءوز ءدىن-دىلىنەن، رۋحاني تانىمىنان تانعان ەمەس. ال شوقىندىرۋ زامانىندا قوشكە كەمەڭگەرۇلى ءوز ەڭبەگىندە يمانى كۇشتى قازاقتىڭ رۋح اسقاقتىعىن «دۇنيەگە قىزىعىپ ورىس قالالارىنداعى قازاق جۇمىسكەرلەردەن، اشارشىلىق جىلداردا ءولىم حالىنە جەتكەندەردەن، رۋدان پانا تابا الماي قالاعا تىعىلعان عاشىق جارلاردان بىرەن-ساران شوقىنعاندار بولدى. بۇلاردىڭ ىشىنەن دە كوبى ءبىراز جىل تۇرىپ، ساحارانى ساعىنىپ، قايتادان قازاققا شىعىپ كەتتى. ميسسيونەرلەردىڭ اشىق ۇندەي باستاعانىنان سەمەي وبلىسىنان قىتاي شىعىپ كەتكەن ەلدەر، كىشى جۇزدەن بۇقارا، حيۋا، كىشى ازيا، تۇركياعا شىعىپ كەتكەن اۋىلدار بولدى»،  دەپ باعالادى. قازاق وتارلاۋشىلار ويلاعانداي نادان ەمەس ەدى، سار دالانى سارباۋىر بولىپ كەزىپ جۇرگەنىمەن دالانىڭ كەڭدىگىندەي ويلاي الاتىن، بارلاي الاتىن حالىق ەدى، مۇنى وزگەلەر تۇسىنبەدى. قازاق قاسارىسۋمەن بولدى. شوقىنعان تەك تەكسىز كەدەيلەر ەدى، كەيىن سول كەدەيلەر كەڭەس كەزىندە دە اسپەتتەلگەن ەدى، الايدا سول تۇل تاقىر كەدەيلەردىڭ وزدەرىنىڭ تاۋبەسى كۇشتى ەدى. ءوز دۇنيەتانىمىنا سايكەس كەلمەيتىن حريستيان ءدىنىن ۇستانۋعا قازاق جەتەسىز ەدى، ميسسيونەر فيلارەت سينكوۆسكيدىڭ جازبالارىندا بىلاي دەلىنگەن: «... جاڭا شوقىندىرىلعانداردىڭ ءومىرىن باقىلاۋدان كورىنىپ وتىرعانىنداي، ولار وزدەرى قابىلداعان دىنگە بارىنشا نەمقۇرايلى قارايدى جانە ونى تەرەڭىرەك يگەرۋگە مۇلدەم قۇلىقسىز ەدى». ارينە، الەۋمەتتىك سەبەپتەر دە بار، الايدا بۇل ءدىن حالىقتىڭ ساناسىنا سەلتەۋ سالا المادى، شىندىعى - سول. قازاق قوعامىن جان-تانىمەن سەزىنە الاتىن قازاقى رۋحتاعى الاشوردالىقتار دا شوقىندىرۋ-ميسسيونەرلىك ساياساتىنا بارىنشا قارسى تۇرۋعا تىرىستى. شوقىندىرۋدىڭ باستى ماقساتى تۇسىنىكتى بولار: قازاقتى ورىستاندىرۋ، ال ەگەر شوقىندىرۋعا كونبەسە، وندا كۇشپەن حالىقتى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋ، امەريكالىق ۇندىستەردى قان قاساپ قىرعىنعا ۇشىراتقانى ءتارىزدى. بىراق قازاق قارسىلىق كورەسەتكەن سەبەبى شوقىندىرۋدىڭ كەلەسى ساتىسىنا اياق باستى، كۇشپەن شوقىندىرۋ (كرەست جورىعى), ال ودان كەيىنگى ساتى حالىقتى گەنوتسيدكە ۇشىراتۋ (كەڭەس كەزىندەگى قولدان جاسالعان گەنوتسيد).
سونىمەن اقىرى قازاقتى يسلامنان قابىرعاسىن قاقىراتىپ بولشەكتەپ الا الماسىن تولىق تۇسىنگەن پاتشا وكىمەتى ەندى ورتا عاسىرلارداعى مۇسىلمان الەمىنە، يەرۋساليمگە، قارسى ءدىن سوعىسىن جاساعان كرەست جورىعىنداي قازاققا دا«اجىرىق سوعىسىن» (ت. جۇرتباي) ۇيىمداستىرماق بولدى. بىراق ءتاڭىرى قازاقتى توبەسىنەن تۇتىپ توباسىنان قاقپادى، تاريح تارانتاسى وزگە تىزگىنگە تەلىندى. الايدا قازاق شوقىندىرۋ شىرعالاڭىنان امان قالعانىمەن، ودان زور ناۋبەت نالەتى ءتونىپ كەلە جاتقان ەدى. ول - قۇدايسىزدىق ءداۋىرى، اتەيستىك زامان زالالى ەدى. يمپەراليزم داۋىرىنەن باستالعان قۇدايسىزدىق ءداۋىرى قازاققا دا كەلىپ جەتتى، نەمىس فيلوسوفى ف. نيشتسە ءحىح عاسىردا ايتقان «قۇداي ءولدى» زامانى كەلدى. جەتپىس جىل قازاق دالاسىندا دارۆينيزم دۇرىلدەپ تۇردى. حالىق ساناسىنا ماتەرياليستىك سانا عانا ءسىڭدىرىلدى. «ءدىن-اپيىن» رەتىندە عانا سيپاتتالدى. بىراق ون عاسىرلىق يسلام مەن كوشپەندى فيلوسوفياسىنىڭ سينتەزىنەن سۇزىلگەن قازاق سانا-سەزىمى سۇزەكتەي سوزىلىپ بولسىن، تارامىستاي تىرمىسىپ بولسىن ءوز اتا دىنىنەن اتقۇيرىعىن كەسە قويمادى، ساقتاپ قالدى تانىمىن. ەكى جارىم عاسىرلىق سانا سوققىسىنان ەسەڭگىرەسە دە ەسىن ەلىنەن جازبادى. بۇگىندە اتا دىنىمىزگە قايتا قاۋىشتىق.

الايدا دىنىمىزگە ورالساق تا وڭالا الماي وتىرمىز. قازىردە قوعامىمىزدا ءدىني ماسەلەلەر ءورشىپ تە، كەرىسىپ تە تۇر. وسىناۋ ءدىني ماسەلەلەردىڭ تۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى - وتكەن اتا-بابامىزدىڭ يسلام ءدىنىن ۇستانعان دۇنيەتانىمىن دۇرىس تۇجىرىمداي الماي، تۇيسىگىمىز ارقىلى (قانشا دەگەنمەن رۋحاني كەمتار ۇرپاقپىز عوي اتا-بابا فيلوسوفياسىن ءالى دۇرىس تۇسىنە الماي وتىرعان)  سەزىنە، تۇيسىنە الماۋ كەسىرىمىزدەن...

ءبىز ءوز رۋحاني يگىلىگىمىزدى يگەرە الماي جاتقانىمىزدا مۇسىلمان الەمىنە جاسالىپ جاتقان رۋحاني شابۋىلدار ەندى باسقا فورماتقا كوشتى. ەندى مۇسىلمان تۇتاستىعىن ىشىنەن ءىرىتۋ ارقىلى، ىشىنەن وت سالۋ ارقىلى رۋحاني «ۇرىس» جاسالۋدا، سەبەبى مۇسىلمانداردىڭ بىرلىگىن بۇزىپ، ءوز دىنىنەن وڭايلىقپەن ايىرا المايتىنىن باتىس تولىق ءتۇسىندى.

ءدال وسى سياقتى ورىس يمپەرياليزمى دە، وزگەلەر دە قازاقتى اتا دىنىنەن اداستىرا المايتىنىن تۇسىندە دە ءوز ىشىنەن ىدىراتۋعا، باسقا مۇسىلمان مينيكەڭىستىكتەرىن اكەلىپ تىقپالاۋدا. ناتيجەسىندە قوعامنىڭ ءدىن تۇرعىسىنان بۇگىندە بۇتىندىگى ءبۇلىندى. مۇسىلمانداردىڭ ءدىنىن ءوز ىشىندە بولشەكتەپ، 73 تارماققا ءبولىپ ءبىر-بىرىنە قارسى قويا باستادى. يسلامدى مۇسىلماننىڭ وزىنە دە، الەمگە دە جەككورىنىشتى ەتە باستادى. ال بىزدە  سوناۋ ورىس وتارىنىڭ ەلدىڭ ءدىلىن، ءدىنىن وزگەرپەك بولعان ميسسيونەرلىك ساياساتى مەملەكەتتىك زاڭىمىزعا دەيىن اۋىزدىقتاپ الدى. عالىم تۇرسىن جۇرتباي «ءدىني نانىم، سەنىم بوستاندىعى تۋرالى» قابىلدانعان زاڭنىڭ رەسەيدىڭ ميسسيونەرلىك شوقىندىرۋ ساياساتىنىڭ قاۋلىسىنىڭ كوشىرمەسى ەكەنىن، تەك فورماسى باسقا ەكەنىن ايتادى. دەمەك، سوناۋ عاسىرلاردان باستالعان ميسسيونەرلىك ءالى جالعاسۋدا عوي جانە بۇل ميسسيونەرلىك ءبىز ويلاعاننان دا وراسان اسەر ەتۋ پوزيتسياسىندا.

قازاق ءدىندى تۇتىنعانمەن، حاديستە دە، قۇراندا دا ەسكەرتىلگەندەي اسا قاتتى بەرىلمەدى، ءدىني دوگمالىققا سالىنبادى، فاناتيك بولمادى، الايدا اسا پاراساتتىلىقپەن ۇستاندى. كوشپەندىلەردى قانشا زەرتتەسە دە تەگى بولەك، كوشپەندىلەر دۇنيەسىن «ىستىق سەزىمىمەن» تۇيسىنە المايتىن  رادلوۆتار قازاقتىڭ ءدىننىڭ كەيبىر قاعيدالارىن تۇتىنىپ، كەيبىر قاعيدالارىن ەسكەرمەيتىنىن ايتا كەلىپ، بۇل حالىقتى شوقىندىرۋ وڭاي دەپ ويلادى. بىراق تا تارلان تاريحتىڭ ءوزى بۇل تەوريانىڭ تەرىس ەكەنىن دالەلدىپ بەردى، قازاق ءالى كۇنگە دەيىن (قۇدايعا شۇكىر!..) ءدىنىن ايىرىلمادى. سوعان قاراماستان، سول ايىرىلماي ۇدەرىسىنە ساي ميسسيونەرلىك تە جالعاسا، جاندانا ءتۇستى. تۇركىستاندى «ەكىنشى مەككەگە» بالاعان ءارى ءيسى تۇرىك ناسىلدەستەردىڭ وسىناۋ قۇتتى قونىستى بايىرعى اتا جۇرتىنىڭ قارا شاڭىراعى دەپ تانىعان تەكتى حالىق تۇركىستاندى ءارى قارا شاڭىراق، ءارى ءدىني ورتالىق سانادى. اتا-بابا قونىسىنا قانشالىقتى سەرت بولسا، اتا دىنگە دە سونشا ءمارت ەدى. «قازاق دىنگە ناشار كۇيدەن وتكەن، ەندى قازاقتى باسقا دىنگە اۋىستىرام دەي قۇر اۋرەشىلىك»، - دەيدى قازاقتى ءتىن تۇيسىگىمەن تۇيسىنە الاتىن احاڭ، احمەت بايتۇرسىنۇلى. جانە دە سولاي تۇيسىنە وتىرىپ اراب الىپبيىنە نەگىزدەلگەن توتە جازۋدى جاسادى.

اتا-بابامىز قابىلداعان يسلام ءدىنى 1250 جىل بويىنا قازاقتارمەن بىرگە جاساسىپ كەلەدى...دەمەك، ءدىندى جۇرەگىمەن قابىلداي بىلگەن اتا-بابامىزدىڭ سان عاسىرلار بويى جەر ءۇشىن قالاي كۇرەسسە، ءدىن ءۇشىن دە ءدال سولاي كۇرەسكەنىن تاريحتان بىلە وتىرىپ قالايشا بۇگىن ءوز دىنىمىزدەن وزەگىمىزدى وزگەرتپەكپىز.  ال سول ورىس ويراڭىندا وماقاسپاعان قازاق بۇگىن تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا وسالدىق تانىتىپ، ويعا ورالماس وجار ازعىندىققا بارىپ وتىرعانىنا تاڭىم بار. سول ورىس يدەولوگ-ميسسيونەرلەرى ورىنداي الماعان ءىستى بۇگىنگى قازاق ءوز قولىمەن جاساپ-جاسقاپ وتىر. جوعارىدا ايتقانىمداي، قوعامىمىزداعى ءدىني ماسەلەلەردىڭ كوبى - ءوز اتا-بابامىزدىڭ ءدىني تۇيسىگىن دۇرىس تۇسىنە الماي جاتقانىمىزدان. سەبەبى قازاقتىڭ ومىرشەڭدىك مادەنيەتى مەن تۇرمىس-قاراكەتى مۇسىلماندىقپەن ولشەنگەن ەدى، يسلامعا قايشى كەلەتىن تانىمى بولمادى، بولعان تانىم-تۇسىنىكتەردىڭ ءوزى ۋاقىت وتە ۋاقتالىپ وتىردى، نە يسلامعا ءسىڭىسىپ كەتتى. وسىناۋ تانىم-تۇسىنىگى تابيعاتتىڭ تىلسىمىنداي تىلسىم جاتاتىن ۇلى حالىقتىڭ دۇنيەتانىم كوكجيەگى دالانىڭ دارحان كەڭدىگىندەي كەمەل ەدى. وسىناۋ تاريحتىڭ تالاي تالاپاي تەزىنەن وتكەن تەكتى ۇرپاق ءالى دە ءوز تۇيسىگىن وياتىپ، الىستان ويلايتىن قىراعىلىعىنا باسىپ ءوز اتا ءدىنىن وزىنە قايتارىپ الارىنا، بولشەكتەمەي تۇتاتىنىنا سەنەمىن... سەبەبى قاندا بار تەكتىلىك تەگىن ءۇزۋى مۇمكىن ەمەس...

«Abai.kz»