بىلتىر تامىز ايىندا اۋعانستان بيلىگى ەكىنشى رەت تالىپتەردىڭ قولىنا ءوتتى. بۇل لاڭكەستىك ۇيىم دەپ تابىلعان قوزعالىستىڭ XXI عاسىرداعى تۇتاس ەلدى الۋداعى العاشقى كورىنىسى. ەلدى ۇرەي بيلەپ، كوپتەگەن اۋعان وتباسى اتامەكەنىن تاستاپ، باسى اۋعان، باسپانا تابىلعان جاققا بوسىپ كەتتى.

23 ميلليون اۋعاندىق اشتىق جاعدايىندا وتىر

ولار بۇرىنعى «تاليبان» ءريجيمى ورنايدى دەپ قاۋىپتەندى. 1996 جىلدان 2001 جىلعا دەيىن اۋعانستاندى بيلەگەن تالىپتەر قاتاڭ شاريعات ۇستانىمىن ەنگىزىپ، اسىرەسە ايەلدەر قۇقىعىن اياققا تاپتادى. زاڭعا باعىنباعانداردى ۇرىپ-سوعىپ، ادام ويىنا كەلمەيتىن جازالاردى قولداندى. ساراپشىلار قازىرگى كەزدەگى  «تاليبانعا» سەنىمنەن گورى سەنىمسىزدىك باسىم ەكەنىن ايتادى.  سەبەبى، تالىپتەر ەلدەگى باق-قا «يسلامعا قايشى كەلەتىن» نەمەسە «ۇلتتىق قايراتكەرلەردى قورلايتىن» ماتەريالداردى جاريالاۋعا نەمەسە تاراتۋعا تىيىم سالاتىن «جۋرناليستيكانىڭ 11 ەرەجەسىن» جاريالادى. ساياباقتاردا دەمالۋعا ايەلدەر مەن ەرلەرگە بولەك-بولەك كۇندەر بەلگىلەندى. ايەلدەرگە ۇيدەن 72 شاقىرىمنان اساتىن جەردە ەر تۋىسىنسىز ساپارلاۋعا تىيىم سالدى. قىزداردىڭ ءبىلىم الۋى مەن ايەلدەردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋىنا قاتىستى ەسكى تيىمدار قايتا جانداندى. اۋعاندىق قىزدارعا ارنالعان باستاۋىش مەكتەپتەردىڭ كوپشىلىگى جابىق، ورتا جانە جوعارى ءبىلىم ايەلدەرگە تىيىم سالىنعان. تالىپتەردىڭ كەلۋىمەن گۋمانيتارلىق جاعداي ناشارلادى. بۇگىندە شامامەن 23 ميلليون اۋعاندىق اشتىق جاعدايىندا وتىر.

تاقىرىپقا وراي: اۋعان قازاقتارىنىڭ اششى شىندىعى

اۋعانستاندى تالىپتەر باسىپ العان سوڭ ەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتار قازاقستان ەلشىلىگىنە بارۋدى جيىلەتكەن. بىراق ەلشىلىك ەشقانداي جاۋاپ بەرمەگەن كورىنەدى. ولاردىڭ اراسىندا 10 جىلدان بەرى قازاقستان ەلشىلىگىنە قازاق ەكەنىن دالەلدەي الماي سابىلىپ جۇرگەن جۇرگەن ازاماتتار دا بار.

بىلتىر تامىزدا اۋعانداعى احۋال ۋشىعىپ، «تاليبان بليتسكريگى» باستالعاندا، ءبىز: «اۋعانداعى قازاقتىڭ جاعدايى نە بولماق؟», - دەپ بىرنەشە مارتە ساۋال قويدىق. پرەزيدەنت توقاەۆ ەدەل-جەدەل قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ جيىنىن وتكىزىپ، اۋعانستانداعى قازاقستان ازاماتتارى مەن ديپلوماتتارىنىڭ قاۋىپسىزدگىن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى تاپسىرما بەردى.

جالپى اۋعانستاندا قازاقستاننىڭ ديپلوماتيالىق كورپۋسىنان بولەك ەتنيكالىق قازاقتار دا تۇرادى. ولاردىڭ بارلىعى كسرو كەزەڭىندەگى قۋدالاۋ مەن اشارشىلىقتان ءماجبۇرلى تۇردە اۋىپ كەتكەندەردىڭ ۇرپاقتارى. قازاقستاننىڭ كوشى-قون باعدارلاماسى بۇل ازاماتتارعا دا تىكەلەي قاتىسى بار. اۋعانستاندا ناقتى قازاق سانىنىڭ قانشا ەكەنى بەلگىسىز. ءتۇرلى اقپارات كوزدەرى ولاردىڭ سانىن 900-1000 اراسىندا دەپ كورسەتەدى. 1991-2000 جىلدار اراسىندا 1719 قازاق اۋعانستاننان ەلگە ورالعانى جايلى دەرەكتەر بار.

اۋعانداعى قازاقتاردىڭ سانى: ءسىم نە دەپ ەدى؟

ءبىز سۇراۋ سالدىق. سول كەزدە ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ رەسمي وكىلى ايبەك سمادياروۆ: «اۋعانستاندا ناقتى 200-گە جۋىق ەتنيكالىق قازاق بار»، - دەپ اقپارات بەرگەن بولاتىن.

«بىزدە بار مالىمەتتەرگە سايكەس، اۋعانستان اۋماعىندا 15-كە جۋىق ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ وتباسى تۇرادى. ناقتىراق، 200-گە جۋىق ەتنيكالىق قازاق. كەيبىر باق اۋعانستاندا بىرنەشە مىڭ ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ تۇراتىنى تۋرالى تەكسەرىلمەگەن اقپارات تاراتتى. بۇل شىندىققا سايكەس كەلمەيدى. وسىعان بايلانىستى اقپاراتتى مۇقيات قايتا تەكسەرۋدى جانە قاجەتسىز دۇرلىكتىرمەۋدى سۇرايمىز. ءبىز ءتيىستى جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىرمىز جانە اۋعانستانداعى قازاقتارمەن تۇراقتى بايلانىستامىز»، - دەدى ول.

سونىمەن قوسا، ايبەك سمادياروۆ اۋعانستانداعى قازاقستان ەلشىلىگىنە جولىعىپ، وزدەرىن قازاقپىز دەپ تانىستىرعان توپتاردىڭ كوبى قازاق تىلىندە سويلەي المايتىنىن، اۋعانستانعا قالاي بارعانى تۋرالى جالپى تاريحي دەرەكتەر كەلتىرە المايتىنىن ايتقان بولاتىن.

بىراق شىن، مانىندە اۋعان جەرىندە 100 مىڭ مەن 300 مىڭ ارالىعىنداعى قانداستارىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقانى تۋرالى  الەۋمەتتىك جەلىدە اقپارات تارادى. ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ قولىندا ۇلتى- قازاق دەپ كورسەتىلگەن تولقۇجاتى بار.

100-300 مىڭ قازاق: ءسىم جالعان ايتقان با؟

ءبىز اۋعانستاندا تۋعان، بۇگىندە دانيا مەملەكەتىندە تۇرىپ جاتقان ەتنيكالىق قازاق، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ كانديداتى قاجى اكبار ايۋبي مىرزاعا حاارلاسىپ، اۋعانستانداعى قانداستار تۋرالى سۇراپ-بىلدىك...

قاجى اكبار ايۋبي، اۋعانستان قازاعى (دانيا):

- ءوزىمنىڭ اتا-بابالارىم اۋعان جەرىنە ەڭ سوڭعى كوشپەن 1930 جىلدارى كوشىپ بارعان. سول كەزدە قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ ۇرپاقتارى انا تىلىندە سويلەي الادى، قازىرگى كۇنى ولاردىڭ 80 پايىزى قازاقستانعا كوشىپ باردى. بىراق، اۋعانستاندا قازاق قوعامىن قۇرعان قانداستار «جەرگىلىكتى ۇلتتارمەن اسسيملياتسياعا ءتۇسىپ، انا ءتىلى مەن تاريحىن ۇمىتقان قازاقتار سانى بۇگىندە 100 مىڭ مەن 300 مىڭ ارالىعىندا ەكەنىن» ايتادى. كوپشىلىگىنىڭ قولىندا ۇلتى-قازاق دەگەن تولقۇجاتى بار.

ال، نەگىزىنەن، اۋعانستان قازاقتارىنىڭ تاريحى بۇدان دا تەرەڭدە جاتىر. بۇل سوزىمىزگە شەتەل زەرتتەۋشىلەرىنىڭ جازىپ كەتكەن كىتاپتارى دالەل بولا الادى. قازاقتار اۋعان جەرىنە وسىدان 200-300 جىل بۇرىن كوشىپ بارعان. 1935 جىلى شۆەتسيالىق گۋننار ياررينگ دەگەن عالىم اۋعانستانعا بارىپ، تۇركى حالىقتارىن زەرتتەيدى. ونىڭ زەرتتەۋ كىتابى شۆەتسيانىڭ لۋند ۋنيۆەرسيتەتىندە 1939 جىلى جارىق كورەدى. زەرتتەۋ جۇمىسىندا قازاقتار تۋرالى دەرەكتەرگە ءبىر بەت ارناعان. ول جەردە قازاقتار اۋعانستاننىڭ ءار ءتۇرلى اۋماعىندا جايىلا ورنالاسقانى جازىلادى. عالىم 200 قازاق وتباسىن كەزدەستىرەدى. ءبىر قىزىعى، ول قازاقتىڭ كوپ رۋىن وزبەك ۇلتىنىڭ قۇرامىنا كىرگىزگەن. زەرتتەۋشى ول كەزدە قاي رۋدىڭ كىمگە تيەسىلى ەكەنىن بىلمەگەن بولۋى مۇمكىن. وزبەك رۋلارىنىڭ ىشىندە: جالايىر، قوڭىرات، الشىن، ارعىن، نايمان، قىپشاق، ۇزاي، قاڭلى، تابىن، تاما، تاز، سارىباس رۋلارى جازىلعان. ءارى وزبەكتەردىڭ ءبىر بولىگى وزدەرىن «ورتا ءجۇزبىز» دەپ اتاعان. بۇل كادىمگى قازاقتىڭ - ورتا ءجۇزى. قىپشاق رۋىنا كىرەتىن 5000 «وزبەك» بارى دا ايتىلادى.

سونداي-اق، لوندوندا 1819-1825 جىلدارى جارىق كورگەن ۋيليام مۋركروفت جانە دجوردج ترەبەك اتتى ساياحاتشىلاردىڭ كىتابىندا دا اۋعان جەرىندەگى قازاقتار تۋرالى مالىمەتتەر بەرىلەدى. ولار اۋعانستانداعى وزبەكتەر مەن قازاقتاردى سانى جاعىنان باسىم ۇلتتار دەپ اتايدى. قازاقتىڭ ءبىراز رۋلارى تۋرالى جازىپ كەتەدى.

قازىرگى كۇنى اۋعانستاندا 8 ميلليونعا جۋىق وزبەك بار، سونىڭ ەڭ از دەگەندە 1 ميلليونى قازاق.

مەن ءوزىم تاريحشى ەمەسپىن، سوندىقتان، قازاقستاننىڭ مىقتى تاريحشىلارى وسى ماسەلەنى قولعا السا دەگەن تىلەگىم بار. مەملەكەتتەن كوڭىل بولىنسە، اۋعان قازاقتارىنا قازاق ءتىلىن ۇيرەتىپ، تاريحىن وقىتاتىن مۇعالىمدەر تاعايىندالسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى. كوز الدىمىزدا تاريحي دەرەكتەر تۇر، سونى زەرتتەپ، اۋعانستانداعى قانداستارىمىزدىڭ ناقتى سانى ايقىندالۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. قازاقستان بۇدان جاپا شەكپەيدى. سەبەبى، مۇنداعى قازاقتار وزگەشە ءبىر قۇرىلىمى بار كىشكەنتاي مەملەكەت سەكىلدى كۇن كەشىپ جاتىر. 30-40 شاقتى شوعىرلانا ورنالاسقان قازاق اۋىلدارىنىڭ  ىشىندە دارىگەرى دە، مۇعالىمى دە، ينجەنەرى دە بار، ساۋاتتى ماماندار جەتەرلىك. وزدەرى ەگىنشىلىك اۋماقتا قونىستانعان. ەگىنمەن اينالىساتىن، جەر جايىن بىلەتىن جاندار. قازاقستاننىڭ جەرى كەڭ عوي. بۇل كىسىلەرگە تەحنيكا مەن جەر بەرسەڭ، ءبارىن ىستەيدى. ولار قىرىق جىل سوعىستا كۇن كەشكەن، ءومىردىڭ ىستىعى مەن سۋىعىنا ابدەن شىنىققان، قانداي جاعدايدا دا ءومىر سۇرە الاتىن ەڭبەكقور جاندار. ولار «تۇلعا داعدارىسىن (Identity crisis)» باستان كەشىپ جۇرگەن ادامدار. «مەن كىممىن؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ، ءتۇپ-تامىرىن بىلگىسى كەلەدى. سوندىقتان ولارعا كومەكتەسۋ كەرەك. مەملەكەت رەتىندە قازاقستان قول سوزۋى قاجەت دەپ ويلايمىن.

ولار قازىرگى كۇنى اۋعانستاندا قازاق قوعامىن قۇرىپ، ءوز مادەنيەتىن، ءتىلىن، تاريحىن وقۋعا قۇلشىنىپ وتىر. اتا-مەكەنىنە ورالۋعا تالپىنىپ وتىرعان قانداستاردى كەۋدەسىنەن يتەرۋگە بولمايدى. ولار قازاقستان ءۇشىن ۇلكەن كاپيتال بولار ەدى. ساياسي-ەكونوميكالىق تۇرعىدا جەتىستىكتەرگە جەتۋگە بولادى.

بىراق قازاقستان بيلىگى تاراپىنان ازىرگە ەشقانداي قوزعالىس جوق. ەلشىلىكتىڭ ءوزى انە-مىنە دەپ بويىن اۋلاق ۇستاپ وتىر. قانداستارىمىز قيىن-قىستاۋ زاماندا ورىس پەن قىتايدىڭ، اعىلشىننىڭ قىسپاعىندا قالعان كەزدە اۋعان جەرىنە اۋىپ، سودان پانا تاپتى. اۋعانستان كەلىمسەك قازاقتاردى رەسەيگە ساتىپ بەرۋىنە بولاتىن ەدى، بىراق ولاي ىستەمەدى. قازاقتار اۋعان اسكەرى قۇرامىندا وزبەكتەرمەن بىرگە، رەسەيگە قارسى سوعىسقا قاتىستى.

كەشەگى كۇنى تالىپتەر بيلىككە كەلگەن كەزدە ەلدى ۇرەي بيلەدى. قيىنشىلىققا تاپ بولدى. سول كەزدە مۇنداعى ادامدارعا ەشبىر قوعامدىق ۇيىمنان كومەك قولىن سوزعاندار تابىلمادى. اۋعانستانداعى قازاقستان ەلشىلىگىنە بارسا، ەلشىلىك كىرگىزبەي، قاعازدارىن الىپ، كەيىن جاۋاپ قاتپاعان. ءتىپتى 10 جىلدان بەرى قازاق ەكەنىن دالەلدەي الماي جۇرگەن قانداستار بار. اۋعانستانعا امەريكا اسكەرى كىرگەنگە دەيىن قازاقتاردى اۋعان بيلىگى «قازاق» دەپ تانىماعان. كەيىن اۋعانستان ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەرەتىن كىسى زەرتتەۋ جاساپ، سونىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىك قۇجاتقا قازاق دەگەن ۇلت ەنگىزىلدى، تالاي قانداس «ۇلتى-قازاق» دەگەن قۇجات الدى. الايدا قۇجاتىن كورسەتسە دە ەلشىلىك قابىلداماي جۇرگەن ازاماتتار بار. سونىڭ ءبىرى – حاميدۋللا قاداش اتتى باۋىرىمىز. ۋنيۆەرسيتەتتە مۇعالىم بولىپ ىستەيدى. كىشى ءجۇز، بايىۇلى، تاز رۋىنان. اكەسىنىڭ اتى - شارافۋددين، اتاسىنىڭ اتى - شەرمىت. بىلگە-حان، سانجار-بەك، اتا-بەك اتتى ءۇش ۇلى بار. ءوزى قازاق ءتىلىن قايتا ۇيرەنگەن. ەلشىلىككە بارسا، «قازاقستاندا تۋىستارىڭ بار ەكەنىن دالەلدە» دەپ جاۋاپ قايتارعان. مىنە، وسىنداي جاعداي.

ءتۇيىن. اۋعانستانداعى قازاقتار ماسەلەسىن كوتەرىپ، ءجيى بايلانىسىپ وتىرعان ساراپشى بىزگە وسىنداي مالىمەت بەردى. ەندەشە ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى 200 وتباسى دەگەن دەرەكتى نەگە سۇيەنىپ ايتتى؟ جاعدايدى ءاتۇستى زەرتتەگەن بە؟ الدە قانداستار ماسەلەسىن قاراۋعا جاي عانا قۇلىقسىز با؟

اتا-بابالارى ەكى-ءۇش عاسىر بۇرىن قونىس اۋدارعان، بىراق بۇگىنگى كۇنى ءوز مادەنيەتىمەن ەتەنە تانىسۋعا ءازىر وتىرعان قانداستاردى «كوبى قازاق تىلىندە سويلەي المايدى، اۋعانستانعا قالاي بارعانى تۋرالى جالپى تاريحي دەرەكتەر كەلتىرە المايدى» دەپ، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ كىنالاۋى قانشالىقتى ادىلەتتى؟

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz