جاقىندا عانا قحر-نىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۋاڭ يى مىرزا ەلىمىزگە مەملەكەتتىك ساپارمەن كەلىپ، ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇقتار تىلەۋبەردىمەن كەزدەسىپ، "ورتالىق ازيا-قىتاي " فورماتىنداعى سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ ءۇشىنشى وتىرىسىنا قاتىناستى. وتكەن جىلدىڭ اياعىندا قىتاي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى جانە قىتاي پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋرو مۇشەسى حان دجىڭ مىرزا ەلىمىزگە كەلىپ، سول كەزدەگى ەلىمىزدىڭ پرەمەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ءاليحان سمايىلوۆپەن كەزدەسىپ، پاندەميا كەزىندەگى جانە پاندەميادان كەيىنگى ەكى ەل قارىم-قاتىناسىن قالىپتى جاعدايعا ءتۇسىرۋ تۇرالى كەڭەسكەن-ءدى.

پاندەميا ءباستالىپ，ورشي باستاعان كەزدە ەلىمىزدىڭ تالابى بويىنشا ەكى ەل شەكاراسى ۋاقىتشا جابىلىپ，اۋە قاتىناسى，ىسكەرلىك，تۋىستىق بارىس-كەلىس تولىقتاي توقتاپ، تەك جۇك كولىكتەرى باياۋ قوزعالعانىمەن，شەكارا تۇبىندە سانمىڭداعان ۆاگوندار جينالىپ قالعان. جوعارىداعى كەزدەسۋلەردەن كەيىن ەكى جاقتىڭ مەملەكەتتىك كاسىپورىندارى مەن كومپانيا-كورپوراتسيا قىزمەتكەرلەرىنە ۆيزا الۋعا كۆوتا بولىنىپ，قىتاي كاسىپكەرلەرى چەڭ دۋدان الماتىعا توقتاپ， باسقا باعىتقا جالعاستى ۇشاتىن ۇشاق ارقىلى ەلىمىزگە كەلسە，قازاق كاسىپكەرلەرى گاڭكوڭ ارقىلى ىشكى قىتايدىڭ ءىرى قالالارىنا بارا باستادى. قازاق ەلى قىتايمەن شەكارانى جاپقانىمەن تمد ەلدەرى جانە ەۆرو وداقپەن，تۇرىك ەلدەرى كەڭەسىمەن，يسلام ەلدەرى كونفەرەنتسياسىمەن شەكاراسىن جاپقان جوق. سوندىقتان دا بولار قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ قارجىلىق مۇمكىندىگى بارلارى تاشكەنت，موسكۆا，دۋباي，ستامبۋل，سوعىس باستالماي تۇرعاندا كيەۆ ارقىلى ەلىمىزگە كەلە باستادى .باستابىندا شەكارالىق كۇزەت قىزمەتكەرلەرى جاعىنان ءبىراز كەدەرگىگە ۇشىراعانىمەن، كەيىن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى مەن "وتانداستار " قورى باسشىلارىنىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن بۇل كەدەرگىلەر تۇبەگەيلى الىنىپ تاستالدى. بۇل جەردە ايرىقشا ايتا كەتەتىن ءبىر ءجايت، شىڭجاڭداعى جاعداي مەن ىشكى قىتايداعى دامىعان رايونداردىڭ پاسپورتتىق رەجيمى باسقاشالاۋ. شىڭجاڭدا 2016 جىلدان باستاپ جەكە تولقۇجاتتى جەرگىلىكتى ورىندار جيناپ الىپ كەرەك كەزىندە ارناۋلى رۇحساتنامامەن بەرىلسە，مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن باسشىلىق قىزمەتتەگىلەر جانە كومپارتيا مۇشەلەرى دەمالىس كەزىندە شەتەلگە شىعۋىنا تيىم سالىنعان，ال كەلىپ جاتقان قانداستارىمىز ەكى ءتۇرلى جولمەن شەكارا اتتاپ جاتىر.

ءبىرىنشىسى، كاسىپكەرلەر مەن ولاردىڭ تۋىستارى تۇراقتى تىركەۋلەرىن تەڭىز بويىنداعى دامىعان رايوندارعا اۋىستىرىپ كەلىپ جاتىر，ول جاقتا پاسپورتتىق رەجيمى ءبىرشاما بوس.

ەكىنشى تۇرى，ەكى ەلدىڭ ورتاق كەلىسىمى بويىنشا كوشى-قون شاقىرتۋىن الدىرىپ，ول جاقتاعى تۇراقتى تىركەۋلەرىن ءبىرجولاتا وشىرىپ，قوزعالمايتىن مۇلكىن ساتىپ، تاپ-تازا بولىپ كەلىپ جاتىر. وعان كوپ كەدەرگى جوق，الدەبىر پىسىقايلاردىڭ اۋەجايعا بارىپ الىپ مەن نەمەسە مەنىڭ ۇيىمىم پالەن كىسى，تۇگەن وتباسىنى كوشىرىپ كەلدى دەپ سىرنايلاتىپ-كەرنەيلەتىپ داڭعازا تۋدىرۋى "اڭقاۋ ەلگە，ارامزا مولدا بولعان" پوپۋليستىك تىرلىك قانا.
ەلىمىز وتىز جىلدان بەرى تۇراقتى，دايەكتى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان كوپ ۆەكتورلى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا الەمدىك ساياسي ويىنداردا تەپە-تەڭدىكتى ساقتاپ，ەشكىمنىڭ قانجىعاسىندا كەتپەي العا جىلجىپ كەلەمىز. پاندەميانى ەڭسەرىپ，"تورتىنشى قاڭتار وقيعاسىنىڭ " سىنىنان سۇرىنبەي ءوتىپ，اتا زاڭنىڭ قۇرىلىمىنا وزگەرىس ەنگىزىپ，اسىعىستاۋ بولسادا وتپەلى كەزەڭدە جابىلىپ قالعان وبلىستاردى اشىپ ۇلگىردىك. ەندى پاندەميادان كەيىنگى دامۋ ۇدەرىسىمىز قالاي بولادى？قانداي باعىتتارعا باسىمدىق بەرەمىز？ مىنە، بۇل بارلىق بيلىك وكىلى مەن پارتيا-توپتاردىڭ，قوعامدىق ۇيىمداردىڭ，بەلسەندى，ىنتالى ازاماتتاردىڭ ءبارىن ويلاندىرسا كەرەك. الەمدىك قاقتىعىس شيلەنىسىپ，يادرولىق الاپات سوعىستىڭ توبەسى كورىنە باستاعاندا，سول الەمدىك ويىنشىلاردىڭ ءبىرى قىتايمەن بولعان قارىم-قاتىناسىمىز قاي مەجەدەن كورىنەدى？وسى وتىز جىلدىق بارىس-كەلىستە نەدەن ۇتتىق，نەدەن اتتەگەن-اي دەدىك？العاشىندا الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ءوندىرىس وشاعىنان ارزان توۆارلار بىزگە توقتاۋسىز اعىلسا，ەندى قازبا بايلىقتارىمىزدى بىرلەسىپ يگەرۋگە ىنتا ءبىلدىرىپ وتىر. "قۇرلىقتاعى ءبىر ءجول，بىر جاعالاۋ جىبەك جولى جوباسى" ەڭ العاش نۇر-سۇلتاندا الەمگە ءجاريا ەتىلدى سونىمەن بىرگە اۋىلشارۋاشىلىعى，شىعىس پەن باتىستى تۇتاستىرىپ جاتقان كولىك ماگيسترالى دا ولاردىڭ نازارىندا. ءبىز ليانيۋنگاڭ پورتى ارقىلى مۇقيتقا شىعاتىن بولدىق，ۇرىمشى قالاسىنان ۆيزالىق جۇمىستاردى رەتتەپ وتىراتىن ءىس باسقارما اشتىق，1949 جىلدان كەيىن بىردە-ءبىر شەتەلدىكتەر شىڭجاڭ مەن تيبەتتەن وسىنداي مەكەمە اشا الماعانىن ەسكەرسەك، بۇل قازاق ديپلوماتيا تاريحىنداعى ۇلكەن تابىس .باتىستىڭ بۇكىل ادامزاتقا ورتاق دەگەن قۇندىلىقتارىن قالقان ەتىپ الەمدىك ەكونوميكاعا قوجا بولىپ كەلە جاتقان اقش باستاعان ميگرانتتار ەلى مەن ۇلتتىق داستۇر，مەنتاليەتتى تۇعىر ەتىپ ，اۆتوريتاريزمگە ارقا سۇيەگەن رەسەي，قىتاي，يران باستاعان ەلدەر ەكى ۇيەككە ءبولىنىپ，وز قۇندىلىقتارىن تىقپالاپ قاقتىعىسقاندا ورتاسىندا قالعان بىزدەر "ەكى كەمەنىڭ قۇيرىعىن ۇستاعان سۋعا كەتەدىنىڭ " اياعىن قۇشپاساق بولدى. دەسە دە "ۇلىبريتانيانىڭ ماڭگىلىك جاۋى دا ，دوسى دا جوق تەك مۇددەسى بار " دەگەن چەرچيللدىڭ بۇل كۇندە اكسيوماعا اينالعان تۇجىرىمداماسىنا سۇيەنگەنىمىز ابزال.

تاۋەلسىزدىكتىڭ التىن بەسىگى بولعان ەلىمىزدىڭ رۋحاني ，مادەني ，ەكونوميكا，فينانس ورتالىعىنا اينالعان ارۋ قالا الماتىدا الەمدىك قارجىلىق ۇيىمدار مەن ءتۇرلى حالىقارالىق قاۋىمداستىقتاردىڭ جانە الپاۋىت ەلدەردىڭ كونسۋلدىقتارى جۇمىس ىستەيدى .سونىڭ ءبىرى قحر-نىڭ الماتىداعى باس كونسۋلدىعى .تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ەلىمىزگە ميلليوننان استام قانداستارىمىز الىس-جاقىن شەتەلدەردەن كەلسە ，ولاردىڭ ەكى ءجۇز مىڭنان نەمەسە جيرما پايىزدان استامى الماتىدا تىركەۋدە تۇرادى .قازىرگى الماتى وبلىسىنىڭ قاراساي ，تالعار ，جامبىل ，ەڭبەكشى قازاقستان ，ىلە اۋداندارىندا دا وزبەكستان ，قىتايدان كەلگەن قانداستارىمىز تىعىز ورنالاسقان. قىتايدان كەلگەن جارتى ميلليونعا تاياۋ قانداستارىمىز تۇستىكتەگى ەكى قالا ء，تورت وبىلىسقا جانە شىعىستاعى ەكى وبىلىسقا شوعىرلانا ىرگە تەپكەن .وسى اۋماقتاعى قانداستارىمىز شەكارا اشىلىپ ，قالىپتى ءومىر باستالعاندا بارلىق قۇقىقتىق-زاڭدىق ，تۇرمىستىق قۇجاتتارىن راسىمدەۋ ءۇشىن وسى كونسۋلدىقتىڭ قىزمەتىنە جۇگىنەدى .

بىرنەشە جىلدىڭ الدىنداعى شىڭجاڭداعى ساياسي，قۇقىقتىق جاعدايدىڭ كۇرت وزگەرۋى وعان جالعاسقان پاندەميا قاراپايىم حالىقتىڭ قالىپتى ومىرىنە ەرەكشە كەرى ىقپال ەتتى. كوپتەگەن اكىمشىلىك，قۇقىقتىق كەدەرگىلەر قوردالانىپ قالىپ，شەشىمىن كۇتۋدە. بىلتىر جىل سوڭىنا تامان قحر-نىڭ الماتىدا تۇراتىن باس كونسۋلى اۋىستى. ۇزاق جىل قىتايدىڭ سىرتقى ىستەر مينسترلىگىندە جۇمىس ىستەگەن ۆەي تسزيان حانىم جۇمىسقا كىرىسە سالىپ，گارانتيالىق شەكتەۋلەردىڭ اراسىنان جول تاۋىپ ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىندا قاراپايىم حالىقتىڭ تاعدىرىنا كوبىرەك ءمان بەرە باستادى. بىرنەشە ونلاين كەزدەسۋ جاساپ ەكى ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تۋما-تۋىستاردىڭ ءوزارا ەسەن-ساۋلىق سۇراسۋىنا مۇمكىندىك تۋدىردى. ەكى جىلدان بەرى بەرى شىڭجاڭنان ءتۋىسشىلاپ，ساياحاتتاپ，ىس-سپارمەن كەلىپ قايتا الماي قالعان جيرما مىڭنان ارتىق قىتاي ازاماتتارىنىڭ (توقسان پايىزدان استامى قانداستار ) جاعدايىن باستى نازاردا ۇستادى، سونىمەن بىرگە تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن قانداستار مەن الماتىدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان دۋڭگان، ۇيعىر دياسپورالارىنىڭ جاعدايى دا ۇمىت قالمادى. باس كونسۋل وسى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ كەڭسەلەرىنە بارىپ پىكىر الماستى. ەكى ەلدىڭ دوستىق قارىم-قاتىناسىن جاڭا ورەگە كوتەرۋ جولىندا اتقارار بەلسەندى رولدەرىن اتاپ وتىپ，بارلىق ماسەلەنى اقىلداسىپ شەشۋگە مۇرىندىق بولۋلارىن ءوتىندى. سونىمەن بىرگە الەۋمەتتىك جەلىدە ءوز پاراقشاسىن اشىپ قىتاي ەلىنىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرى مەن قازاق ەلىمەن بولعان مادەني，ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ ۇنامدى جاقتارىن ناسيحاتتاي باستادى. ارينە，كوپ ادامنىڭ تۇسىنىگىندە قىتاي ەلى جابىق ەل سانالىپ，ساياساتكەرلەرى مەن ديپلوماتتارى وتە ساق بولىپ，اشىق اڭگىمەگە，داۋلى ماسەلەلەرگە بارا بەرمەيدى. پارتيالىق مۇددە مەن ءپرينتسيپتى بارىنەن جوعارى قويادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە，"ەلدەستىرمەك ەلشىدەن " دەگەندەي ۆەي تسزيان حانىمنىڭ مىنا شىنايى，اشىق ارەكەتتەرى，ەكى ەل قارىم-قاتىناسىندا كورىنىس بەرىپ وتىرعان شەتىن，سەزىمتال ماسەلەلەردى تۇسىنۋگە，شەشۋگە ءتالپىنۋى，وز ماماندىعىنا دەگەن جوعارى جاۋاپكەرشىلىگى ءبىزدى قاناعاتتاندىرىپ وتىر. مامىر ايىنىڭ 23 جۇلدىزىندا قالالىق No:181 مەكتەپكە بارىپ سوندا وقىپ جاتقان，اتا-اناسى قىتايدا تۇراتىن جەتكىنشەكتەردىڭ حالدارىن سۇراپ مەرەكەلىك سىيلىق ۇلەستىردى，27 -ءى مامىردا قالالىق بالالار كومەك ورتالىعىنا بارىپ كومەككە مۇقتاج بالالاردىڭ حال-جايىن ءبىلىپ بارىنە فۋتبولكا سىيلادى. ماۋسىمنىڭ ءبىرى قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ 75 جىلدىق مەرەيتويىنا بارىپ قاتىناسسا，2-ءى كۇنى "دەلوۆي كازاحستان " گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا باس سۇعىپ، جۋرناليستتەرمەن كەڭەس وتكىزدى .

ماۋسىمنىڭ 6 كۇنى " جەبەۋ " رقب-ءنىڭ الماتىداعى كەڭسەسىنە قاسىنا باس كونسۋلدىڭ ورىنباسارى لۋ ي مىرزا مەن كونسۋل ياڭ ياڭ مىرزانى ەرتكەن ۆەي تسزيان حانىم ارنايى كەلدى. كەزدەسۋگە "جەبەۋدىڭ " قۇرىلتايشىلارى ءومارالى ادىلبەكۇلى，قۇرمەت قادىلقازىۇلى，تالعات مامىرۇلى，راحىم ايىپۇلى，ەرجان شارىپقانۇلى قاتىستى .العاشقى ءسوز العان ءومارالى ادىلبەكۇلى قوناقتار مەن قوناق يەلەرىن قىسقاشا تانىستىرىپ وتكەن ءسوڭ，سوز تيەگىن اعىتقان باس كونسۋل" پاندەميادان كەيىن تۇڭعىش رەت جۇزدەسىپ وتىرمىز. بۇدان بۇرىن بىرنەشە رەت ونلاين كەزدەسكەن ەدىك، ەندى مىنە ديدارلاسۋدىڭ رەتى كەلىپ وتىر，سىزدەردىڭ ۇيىمنىڭ ەكى ەلدىڭ دوستىعى ءۇشىن اتقارعان جۇمىستارىن ەكى ەلدە جوعارى باعالاپ وتىر. بۇل جولى قىزدىرما كىزىل ءسوز ايتپاي دوستىق پەيىل，شىن نيەتپەن اڭگىمەلەسەيىك. مەن تىڭداۋعا كەلدىم ارا-تۇرا تۇسىنبەگەن جەرىمدى سىزدەردەن سۇرايمىن تەك شىنايى جاۋاپ بەرىڭىزدەر. قازىر شىڭجاڭنان وسى ەلگە قونىس اۋدارعان كىسىلەردىڭ قۇجاتتىق جاقتان ءبىراز قينالىپ جاتقانىن ەستىپ-ءبىلىپ جاتىرمىن. ەكى ەل ورتاق تانىمعا كەلىپ قول قويعان قۇجاتتار，كەلىسىمدەر اياسىندا بارلىق تۋىنداعان，بولاشاقتا تۋىندايتىن ماسەلەلەردى تالقىلايىق. مەن شەشە المايتىن ماسەلەلەردى جوعارى جاققا جولدايمىن，شەشۋدىڭ جولىن قاراستىرامىز. "وسىدان كەيىن ءسوز العان راقىم ءايىپۇلى，ومارالى ادىلبەكۇلى，تالعات مامىرۇلى ءبىراز ماڭىزدى دەپ ساناعان ويلارىن ورتاعا سالدى. ولار قازاقستانعا كەلىپ ازاماتتىق العان كىسىلەردىڭ تۇراقتى تىركەۋىن ءوشىرىپ，پاسپورتتىن قيۋ جانە ديپلوم مەن نەكە كۋالىگىنىڭ نوتاريۋستان وتكەن اۋدارماسىن راستاۋ，تۋىستىق شاقىرتۋ كەزىندەگى سەنىمحات جانە قوزعالمايتىن مۇلىك پەن جەر تەلىمدەرىنە，بالا وقىتۋعا，وسيەتكە قاتىستى سەنىمحاتتاردا جۇيەگە تۇسكەن ءبىر ىزدىلىك جوق بولعاندىقتان قاراپايىم حالىق كوپتەگەن اكىمشىلىك，زاڭدىق-قۇقىقتىق كەدەرگىلەرگە ۇشىراپ جاتقانىن ايتتى. شەكارا جابىلعاننان كەيىن جيرما مىڭنان استام شىڭجاڭدا تۇراقتى تىركەۋدە تۇراتىن قىتاي ازاماتتارى شاراسىزدان وسىندسعى تۋىس-تۋعان，دوس-جاراندارىن پانالاپ كۇن كورىپ جاتقانى دا ءسوز بولدى. باس كونسۋلدىڭ اۋزىنان ماۋسىمنىڭ 22 -ىنەن باستاپ ەكى ەلدىڭ اراسىندا اۋە قاتىناسى قالپىنا كەلەتىنىن ەستىگەن سوڭ وسى جولداردىڭ اۆتورى 1991 جىلدان كەيىن قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن ازاماتتار ەكى ەل ورتاق قولداناتىن ەلەكتروندى ۆيزادان شەتتەتىلىپ وتىرعانىن，وسى جاعدايدى بۇدان بۇرىن باس ەلشى مەن ەكس باس كونسۋلعا ايتقانىن بىراق تۇشىمدى جاۋاپ الا الماعانىن ايتقاندا，باس كونسۋل بۇل جاعدايدان حابارسىز ەكەنىن، بىراق قاتىستى ورعانداردان سۇراستىرىپ ناقتى جاۋاپ بەرەتىنىن ايتتى. بۇدان باسقا جاستارى تولماي زەينەتكە شىققان كىسىلەردىڭ بارلىعى دا سول كەزدەگى شىڭجاڭدا جەرگىلىكتى جەردىڭ جاعدايىنا قاراي جۇرگىزىلگەن ساياساتتاردىڭ رەسمي پارمەنىمەن زەينەتكە شىققانىن ناقتىلاپ ايتقاندا，اۋەلى，ۇكىمەتتىك قۇرلىمداردى ىقشامداۋ，ەكىنشى，باتىس ءوڭىردى اشىپ，شەكارا ساۋداسىن جانداندىرۋ，ۇشىنشى，قوس ءتىلدى وقۋ-اعارتۋدا مەملەكەتتىك تىلگە باسىمدىق بەرۋ سىندى ناۋقانداردىڭ جەمىسى ەكەندىگى ەسكە الىندى. قازىر ولاردىڭ الدى جەتپىستەن اسىپ，ارتى ەلۋگە يەك سۇيەپ，ەڭبەك قابىلەتتەرى تومەندەپ سول زەينەتاقىسىمەن وتباسىلارىن اسىراپ وتىرعانى ەسكە ءتۇسىرىلدى. ول كىسىلەردىڭ ءبىرازى ءۇش-ءتورت جىلدىڭ الدىنداعى جاعدايعا بايلانىستى جانە پاندەميا كيىپ كەتكەندىكتەن بۇرىنعى جۇمىس ورىندارىمەن حابارلاسا الماي قالعانى دا ايتىلدى.

ەكى ساعاتقا جوسپارلانعان كەزدەسۋ ءۇش ساعاتقا سوزىلدى，بارلىق تاقىرىپ قامتىلدى. بۇكپەسىز اڭگىمە ءوربىدى. الدا بۇدان ۇلكەن ماسشتابتا كەزدەسىپ，كەڭەسەتىنىن ايتقان حانىم ەكى ەلدىڭ باسشىلارى قول قويعان بارلىق كەلىسىمدەر اياسىندا اشىق اڭگىمەگە قاشاندا دايار ەكەنىن ايتىپ جىلى قوشتاستى. حالقىمىز "ەلدەستىرمەك ەلشىدەن " دەگەندە وسىنداي بارىس-كەلىستى مەڭزەسە كەرەك.

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz