مۇستافا شوقاي. بولشەۆيكتەر جانە اۋعانستان (باسى. ماقالانىڭ قازاقشا تۇڭعىش جاريالانۋى)
رەداكتسيامىزعا اياۋلى مۇستافا شوقايدىڭ 1929 جىلى"The Asiatic Review" جۋرنالىندا جاريالانعان، بۇعان دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ماقالاسى كەلىپ ءتۇستى. ماقالانى قايرات ءالىمجان ەسىمدى ازامات اعىلشىن تىلىنەن اۋدارىپ، ءبىز جولداعان ەكەن. جانە تىلدەي حات جازىپ جىبەرىپتى. قايرات ءوز حاتىندا (حاتتى سوزبە-ءسوز بەرىپ وتىرمىز) بىلاي دەيدى: «قايىرلى كۇن، اباي سايتىنىڭ رەداكتسياسى. سىزدەرگە م. شوقايدىڭ اعىلشىن تىلىنەن قازاقشاعا اۋدارىلعان ماقالاسىن جىبەرىپ وتىرمىن. بۇل ماقالا قازاقستاندا ازىرگە دەيىن بەلگىسىز بولىپ تۇر جانە بۇل اۋدارما ازىرگە دەيىن ەش جەردە جاريالانباعان. كەرەك بولسا، اعىلشىنشا تۇپنۇسقاسىن دا جىبەرۋگە دايىنمىن».
سونىمەن، مۇستافا شوقايدىڭ «بولشەۆيكتەر جانە اۋعانستان» دەگەن ماقالاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
«Abai.kz»
رەداكتسيامىزعا اياۋلى مۇستافا شوقايدىڭ 1929 جىلى"The Asiatic Review" جۋرنالىندا جاريالانعان، بۇعان دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ماقالاسى كەلىپ ءتۇستى. ماقالانى قايرات ءالىمجان ەسىمدى ازامات اعىلشىن تىلىنەن اۋدارىپ، ءبىز جولداعان ەكەن. جانە تىلدەي حات جازىپ جىبەرىپتى. قايرات ءوز حاتىندا (حاتتى سوزبە-ءسوز بەرىپ وتىرمىز) بىلاي دەيدى: «قايىرلى كۇن، اباي سايتىنىڭ رەداكتسياسى. سىزدەرگە م. شوقايدىڭ اعىلشىن تىلىنەن قازاقشاعا اۋدارىلعان ماقالاسىن جىبەرىپ وتىرمىن. بۇل ماقالا قازاقستاندا ازىرگە دەيىن بەلگىسىز بولىپ تۇر جانە بۇل اۋدارما ازىرگە دەيىن ەش جەردە جاريالانباعان. كەرەك بولسا، اعىلشىنشا تۇپنۇسقاسىن دا جىبەرۋگە دايىنمىن».
سونىمەن، مۇستافا شوقايدىڭ «بولشەۆيكتەر جانە اۋعانستان» دەگەن ماقالاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
«Abai.kz»
[وسى ماقالانىڭ اۆتورى "The Asiatic Review" جۋرنالىمىزدا[1] بىلتىرعى ءساۋىر ايىندا "تۇركىستانداعى باسماشىلار قوزعالىسى" دەگەن ماقالانى جاريالاپ ۇلگەرگەن.[2] شوقاي مىرزا 1917-ج. قاراشادا تۇركىستان مۇسىلماندارىنىڭ توتەنشە قۇرىلتايى سايلاعان جانە كەيىن 1918-ج. قاڭتاردىڭ 31-ىندە تاشكەنت سوۆناركومى[3] اسكەرىنىڭ قوقان قالاسىن بومبالاۋدىڭ ناتيجەسىندە تالقاندالعان اۆتونوميالى تۇركىستاننىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى بولدى. [جۋرنالدىڭ] ىشكى شىعىس سەكتسياسىنىڭ جۇمىسى پارلامەنت مۇشەسى ۋ. ە. د. اللەننىڭ[4], كورنەكتى شىعىس ساياحاتشىسى جانە جازۋشىنىڭ، كەڭەسىمەن جۇرگىزىلگەن. بۇل كىسى مۇستافا شوقاي مىرزامەن كەلىسىپ تومەندەگى ماقالانىڭ جارىق كورۋىنە تۇرتكى بولدى. ەسكەرتۋگە ءتيىستىمىز، بۇل ماقالا امانۋللا پاتشانىڭ[5] اۋعانستاننان كەتۋىنە دەيىن جازىلعان.][6]
I
كىم بولسا دا بولشەۆيكتەردىڭ شىعىس حالىقتارىنا قاتىستى وي-سەزىمدەرىن ءسوز قىلسا، دەرەۋ گرۋزيادا كەزىندە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ءمينيسترى بولعان كيروۆتىڭ[7] ايتقانى ەسىمە تۇسەدى. ول باكۋدە بولعان (1920-ج. قىركۇيەكتىڭ 1-7) اتىشۋلى شىعىس حالىقتارىنىڭ ءبىرىنشى كونگرەسىنەن قايتىپ كەلىپ "سلوۆو"[8] دەگەن تيفليس[9] گازەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە سۇحبات بەردى.
بولشەۆيكتەر "شىعىس حالىقتارىنىڭ" وكىلدەرىمەن ىنتىماقتاسىپ سولارمەن "بريتانيا يمپەرياليزمىنە قارسى قاسيەتتى وداق" قۇرماق بولىپ جاتقاندا، كيروۆ سول "شىعىس حالىقتارى" جونىندە ءوز پىكىرىن بىلاي ءبىلدىردى:
"مەن شىعىس جونىندە ساراپشى ەمەسپىن، الايدا، مەنىڭ انىق بىلۋىمشە، شىعىستىقتار ءوز ەرىكتەرىمەن قانداي دا بولسىن كونگرەسكە قاتىسادى، اسىرەسە ولارعا پالاۋ[10] دايىنداپ بەرسەڭ".
"شىعىستاعى ارەكەت پەن ناسيحات كەڭەسى" دەپ اتالاتىن قۇرىلىمعا، ياعني "دۇنيەجۇزى يمپەرياليزمىنە، ونىڭ ىشىندە اتاپ ايتقاندا ۇلىبريتانياعا قارسى قاسيەتتى سوعىستا", شىعىس حالىقتارىن ۇيىمداستىرىپ باستاۋعا ارنالعان ورگانعا كيروۆ كوممۋنيستىك ينتەرناتسيونالدىڭ وكىلى رەتىندە بولىپ تانىستىرىلعانىن ەسكەرسەك، بولشەۆيكتەردىڭ ءوز "شىعىس وداقتاستارى" جونىندە شىن وي-سەزىمدەرىن ءتۇسىنۋ وپ-وڭاي نارسە بولماق. بولشەۆيكتەر ولاردى "پالاۋ بەرىلىپ تۇرسا، نەمەنەگە بولسا دا كەلىسۋگە دايىن" ادامدار ساناتىنا جاتقىزعان جانە جاتقىزىپ ءجۇر.
مەن مۇندا پالاۋ ءسوزىن كيروۆتاي ۇياتسىز، گاسترونوميالىق ماعىنادا ەمەس، بولشەۆيكتەر تارابىنان شىعىس حالىقتارىنا جولدانعان جۇزەگە اسپايتىن ۋادەلەر مەن ماحاببات جونىندە دەكلاراتسيالار ماعىناسىندا قولدانىپ جاتىرمىن.
كەڭەستىك پالاۋدىڭ ء"دامىن" ءتۇسىنۋ ءۇشىن بولشەۆيكتەردىڭ قىتاي جانە تۇرىك ۇلتشىلدارى تۋرالى سوزدەرىن وقۋ دا جەتەرلىك. تۇركىستاندا بولىپ جاتقان وقيعالاردى مەن ءجىتى باقىلاپ ءجۇرمىن جانە سونىڭ نەگىزىندە بولشەۆيكتەردىڭ تىلىندە ەڭ ۇرەيلى ءسوز - ءبىزدىڭ ۇلتشىلدارىمىزدى (تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن پارتيزاندار) قورقىتىپ ۇركىتۋگە ارنالعان ناعىز ءبىر قۇبىجىق - "كەماليست"[11] دەپ ايتا الامىن. وسىعان بايلانىستى ەسىمە ءبىر وقيعا ءتۇسىپ وتىر. 1927-ج. كوكتەمىندە وزبەكستاندا بولىپ وتكەن ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ كونفەرەنتسياسىندا ءبىر بولشەۆيك شەشەن تۇركىستان مۇعالىمدەرى مەن وقۋشىلارىنىڭ كوزىنشە وسى جولداردىڭ اۆتورىن قارالاۋعا جانە مەنى حالىقتىڭ ەڭ ءبىر ارام دۇشپانى قىلىپ كورسەتۋگە تىرىسىپ بىلاي دەدى:
"بىلەسىزدەر مە، جولداستار، تۇركىستاندا نە بولارىن، ەگەر مۇستافا شوقايدىڭ جوسپارلارى 1918-ج. جۇزەگە اسىپ ماقساتتارىنا جەتسە؟ ءبىز قازىر مۇستافا كەمال[12] باسقارۋىنداعى تۇركياعا ۇقساس جاعدايدا ءومىر سۇرەتىن ەدىك."
بولشەۆيك ديپلوماتتارى ىلعي ماداقتاپ جۇرەتىن كەماليزم[13] شىن مانىندە جان شوشىتارلىق بالە بولۋ كەرەك جانە تۇركىستان تۇرعىندارى ودان قالاي دا بولسا قۇتقارىلۋى ءتيىس. اتاپ وتەرلىك ءجايت، تۇتاسىمەن بەيساياسي جانە رەۆوليۋتسيالىق نەمەسە كونتررەۆوليۋتسيالىق پارتيامەن ەش بايلانىسى جوق "بوي سكاۋت" قوزعالىسىندا[14] دا تۇركىستاننىڭ بولشەۆيك ءباسپاسوزى كەماليستەردىڭ قىلمىستى جوسپارلارىن بايقادى. تاشكەنتتە شىعاتىن ايەلدەر "يانگي يۋل" جۋرنالىنا سەنسەك، "سكاۋت" بالالاردى جاتتىقتىرىپ كەماليستەر تۇرىك حالقىنىڭ كەلەشەك جەندەتتەرىن دايىنداپ جاتىر. بولشەۆيكتەردىڭ كەماليستەردى "ۇناتاتىن" وسىعان ۇقساس كوپتەگەن مىسال كەلتىرە الاتىن ەدىم. جوعارىدا اتالعان مىسالدار دا كەڭەستىكتەردىڭ كەماليستىك تۇركيا جونىندە راسىندا قانداي پىكىردە ەكەنى بىزگە جەتكىلىكتى جانە بۇل مىسالدار ماسكەۋدەگى سىرتقى ىستەر حالىق كوميسسارياتى جىبەرەتىن "ادال دوستىق" تۋرالى "سەندىرۋلەرگە" تولى ديپلوماتيالىق نوتالار مەن تەلەگراممالاردان اجەپتاۋىر الشاق.
ەكى جىل بۇرىن قىتايدا گوميندان پارتياسىنىڭ[15] سول قاناتى (بولشەۆيكتەرگە تىلەكتەس) مەن وڭ قاناتى (چان كاي-شي[16] باستاعان) جەتەكشىلەرىنىڭ اراسىندا جانجال شىققاندا كەڭەس باسپاسوزىندە مىناداي ماسەلە توڭىرەگىندە ۇزاق تالقىلاۋ بولدى: قىتاي ۇلتتىق رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسى تۇرىك كەماليست قوزعالىسىنا ۇقسايتىن بولدى ما الدە جوق پا؟ ۇقساپ قالعان جاعدايدا (تروتسكيدىڭ[17] پىكىرى) قىتايلىق كەمالدىڭ "قىلمىستى بولىگىنىڭ" ناقتى ۇلگىسىنە اينالعان ساتقىن چان كاي-ءشيدىڭ كوزىن دەرەۋ قۇرتۋ كەرەك ەدى.
ۇقساپ قالماعان جاعدايدا ء(ستاليننىڭ[18] پىكىرى) وقيعالار بارىسىن باقىلاپ كۇتۋگە تۋرا كەلەدى، دەگەنمەن، چان كاي-ءشيدىڭ كەمال سياقتى تۇلعاعا اينالماۋى ءۇشىن كەرەك شارالاردىڭ ءبارى قولدانىلۋى ءتيىس...
امانۋللانىڭ الدىندا ماسكەۋدە دۇنيەجۇزىلىك سوتسياليستىك رەۆوليۋتسيانىڭ قىزىل تۋى تومەن تۇسىرىلگەنىمەن بولشەۆيكتەردىڭ ول جونىندە وي-سەزىمدەرى كەمال مەن چان كاي-شي تۋرالى وي-سەزىمدەرىنەن ايتارلىقتاي الشاق ەمەس. دەگەنمەن، تۇرىك پرەزيدەنتىمەن سالىستىرعاندا اۋعان پاتشاسى ءبىر نارسەنىڭ ارقاسىندا ەداۋىر ارتىقشىلىق جاعدايدا بولىپ تۇر: اتاپ ايتقاندا، بۇل اۋعانستاننىڭ كەڭەستىك تۇركىستان مەن بريتانيالىق ءۇندىستان اراسىنداعى گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنا بايلانىستى جاعداي. اۋعانستاندى نەعۇرلىم ۇزاعىراق مۇمكىن بولعانشا وزدەرىنىڭ "شىعىس ساياساتى" ارناسىندا ۇستاۋ تىلەكتەرى - ءىس جۇزىندە بۇل "بريتانيا يمپەرياليزمىنىڭ قيراۋىن" جانە ء"ۇندىستاننىڭ ازات ەتىلۋىن" قامتاماسىز ەتەتىن ساياسات - بولشەۆيكتەردى اۋعانستانعا ۋادە توگىپ بەرۋگە ءماجبۇر ەتىپ وتىر جانە بۇلاردىڭ بوس ۋادە ەكەنى اپ-انىق.
II
بولشەۆيكتەر ءۇشىن اۋعانستانعا وزدەرىنىڭ "دوستىعىن" كورسەتۋ جانە ء"ۇندىستان قاقپاسىنا" دۇرىس "اسەر" ەتۋ وتە ماڭىزدى. كەڭەستىك رەسەي ءۇشىن اۋعان ۇلتتىق قوزعالىسى مەن امانۋللا-حان پاتشانىڭ رەفورمالارى ولاردى تەك "بريتانيا يمپەرياليزمىنە" قارسى پايدالانۋ مۇمكىندىگى تۇرعىسىنان ماڭىزدى بولدى، بريتانيا يمپەرياسىنىڭ ەڭ وسال جەرىندە، ياعني ء"ۇندىستان قاقپاسىندا". ۇندىستانداعى رەۆوليۋتسيا ورىس بولشەۆيكتەرىنىڭ ەڭ مىقتى - جانە ەڭ سوڭعى دەپ ايتار ەدىم - كارتاسى. بۇل رەۆوليۋتسياسىز ولار "باتىس يمپەرياليزمىنىڭ قۇلاۋىن" ەلەستەتە المايدى. بولشەۆيكتەر ءۇندىستاندا رەۆوليۋتسيانىڭ بولاتىنى تۋرالى ەڭ العاشقى "حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ شىعىس حالىقتارىنا ۇندەۋىندە" ۋادە بەرگەن (1917, قاراشا).
ء"ۇندىستان ازات ەتىلمەي، باتىستا ەشقانداي الەۋمەتتىك اپاتتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس،" - دەپ جازدى بولشەۆيكتەر كوك كىتاپ دەپ اتالاتىن قۇجاتتار جيىنتىعىندا.
ارى قاراي سول كوك كىتاپتان*[19] مىناداي جولداردى وقۋعا بولادى: ء"بىز، ورىس رەۆوليۋتسيونەرلەرى مەن حالىقارالىق سوتسياليستەر، ۇندىستانداعى رەۆوليۋتسياعا قوشامەت قانا كورسەتپەي، بار قۋاتىمىزبەن ونى تۋرا جانە جاناما تۇردە قولداۋىمىز كەرەك; يمپەرياليزمگە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن ءوز كۇشتەرىمىزدى بىرىكتىرۋىمىز كەرەك جانە ۇندىستانعا ۇلىبريتانيانىڭ وڭدىرماس قۇلدىعىنان قۇتىلۋعا جاردەم كورسەتۋىمىز كەرەك."
"باتىستاعى الەۋمەتتىك اپاتتى" بولدىرا قويمايتىن وسى "ۇندىستانداعى رەۆوليۋتسيا" بولشەۆيكتەردىڭ بۇكىل ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ وزەگى بولىپ كەتتى: حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى جۇمىسىنىڭ دا جانە كومينتەرننىڭ[20] دە. "كاپيتال تۇراقتىلىعىنىڭ" ورنىعۋىنا كوزدەرى جەتكەن بولشەۆيكتەر بۇنداي كوزقاراستا نەعۇرلىم بەرىك بولا باستاسا، سوعۇرلىم باتىس پرولەتارياتىنىڭ (اسىرەسە بريتانياداعى) "رەۆوليۋتسيالىق ونىمدىلىگىنە" ۇمىتتەرى سولا باستادى، سوعۇرلىم كەڭەس ۇكىمەتى بۇرىنعى رايىنان قايتىپ ءوز ءۇمىتىن شىعىسقا ارتا باستادى. بولشەۆيكتەردىڭ ۆارشاۆاداعى جەڭىلىسىن[21] وزگەرىس مەزەتى دەپ قاراستىرۋعا بولادى. سول مەزەت "باتىستاعى رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستىڭ السىرەگەنىن" انىقتاپ شىعىسقا نازاردى ارتتىرا ءتۇستى. ستالين، ياعني كرەملدەگى قازىرگى كۇنگى قۋاتتى ديكتاتور ءۇشىن ۆارشاۆاداعى جەڭىلىس كوبىنەسە اسكەري جەڭىلىس ەمەس، باتىس پرولەتارياتىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق كۇشىنە ارتقان ۇمىتتەردىڭ جەڭىلىسى بولدى.
ءستاليننىڭ [بولشەۆيكتەر] پارتياسىنىڭ XII-سەزىندە ايتقان ءسوزىن كەلتىرەيىن (1923, ءساۋىر):
"ۆارشاۆادا جەڭىلىسكە ۇشىراعاننان كەيىن ءبىز العا جىلجي المادىق... ەلىمىزدىڭ ىشىندە ءبىز جاڭا ساياسات جۇرگىزۋگە بەل بۋدىق - جەس[22] ەنگىزدىك جانە شەت ەلدەردە (باتىستا) شابۋىل قوزعالىسىمىزدى باسەڭدەتىپ بولاشاق جۇمىسىمىزدى رەۆوليۋتسيانىڭ شىعىس رەزەرۆتەرى اراسىندا جۇرگىزۋگە شەشتىك، ويتكەنى شىعىس دۇنيەجۇزى كاپيتاليزمىنىڭ بەل ومىرتقاسىن قۇرايدى...''
"سونىمەن قاتار،" - دەپ جالعاستىردى ءسوزىن ستالين، - ء"بىز يمپەرياليزمنىڭ ارتقى قورالارىن - ياعني، قۇزىرەتتى مەملەكەتتەردىڭ شىعىس وتارلارىن - وياتامىز جانە وسى امالمەن يمپەرياليزم كۇيرەۋىن جىلدامداتامىز نەمەسە جەڭىلىپ قالامىز جانە وسىمەن يمپەرياليزمدى كۇشەيتىپ ءوز قوزعالىسىمىزدىڭ قۋاتىن السىرەتەمىز. بۇل ماسەلەنىڭ قازىرگى كەزدەگى جاعدايى."
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك سوتسياليستىك رەۆوليۋتسيانىڭ قىزىل تۋىن شىعىس مونارحىنىڭ الدىندا تومەن ءتۇسىرۋى تەك "ويانىپ جانە رەۆوليۋتسيالانىپ جاتقان شىعىس ەلدەرى" ءۇشىن ىسكە اسىرىلعان شارا بولدى جانە بۇنى ولار جالعىز عانا ۇمىتپەن، ياعني ونى وداقتاس قىلۋ قولدارىنان كەلمەسە، ەڭ بولماعاندا ونىڭ كەڭەستەرگە وڭ كوزقاراستارىن بريتانياعا قارسى كەڭەس ساياساتىندا، ياعني "وتار ەلدەردى ازات ەتۋ رەۆوليۋتسياسى" دەپ اتالاتىن ساياساتتا پايدالانۋ.
ءوز باسىم، امانۋللا-حان كەڭەستەر ۇمىتتەرىنىڭ بۇنداي باعىتتا ارتتىرۋنا قانداي دا كەپىلدىك بەرە الاتىنداي جاعدايدا بولعانىنا كۇمانىم بار. دەگەنمەن، بولشەۆيكتەر بۇنداي كەپىلدىك تالاپ ەتكەن جوق. ولار تەك اۋعاندىقتاردىڭ "انگليادان قورقىنىشتارىن" ەڭ ءبىر تابىستى جولمەن ءوز پايداسىنا كەلتىرۋگە ۇمىتتەنىپ جۇرگەن...
III
1922-ج. كوكتەمىندە جەمال پاشا[23] ەۋروپاعا كەلگەندە ارامىزدا بولعان قىسقا سۇحبات ەسىمە ءتۇسىپ وتىر.
جەمال پاشا اۋعان ارمياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولدى. اۋعانستانعا ول ماسكەۋ مەن تاشكەنتكە ۇزاق ساپارىنان كەيىن كەلگەن. ول كىسى كەڭەس قىزىل ارمياسىنىڭ جاقىن ارادا "بريتانيالىقتاردى ءۇندىستاننان قۋىپ شىعاراتىنىنا" سەنىمدى بولدى (نەمەسە باسقالارعا بۇعان سەنىمدى ەكەنىنە اسەر ەتكىسى كەلگەن). ول وسى مۇمكىندىكتى ەسكەرىپ اۋعان ارمياسىنا بايلانىستى تاپسىرماسىن ورىنداپ جۇرگەنى سياقتى ماعان اسەر ەتتى.
بۇل كەزدە بولشەۆيكتەر ساياساتىن جاقسى ءبىلىپ ۇلگەرگەن ەنۆەر[24] شىعىس بۇحارادا (قازىر تاجىكستان) قىزىل ارمياعا قارسى كۇرەس جۇرگىزگەن. وسىنى جەمال پاشاعا ايتىپ ونىڭ كەڭەستەرگە قاتىستى ەكى ۇشتى جاعدايدا بولىپ قالعانىنا نازار اۋدارعانىمدا جەمال پاشا ەنۆەردى "وتە قىزۋقاندى ادام" دەپ اتاپ ماعان ءوز وتىنىشتەرىن ءبىلدىردى. اتاپ ايتقاندا، تۇركىستانداعى دوستارىما حات جازىپ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ءىس-ارەكەتتەرىن توقتاتسىن دەپ باسماشىلارعا ىقپال ەتۋلەرىن سۇراۋىمدى ءوتىندى جانە ءۇندىستان ءۇشىن وتە ماڭىزدى وقيعالاردىڭ كەلە جاتقاندىعىن ەسكەرىپ بۇنىمەن شەكتەلمەي بولشەۆيكتەرگە قوسىلىپ كۇش بىرىكتىرۋ تۋرالى جازۋىمدى سۇرادى.*[25]
جەمال پاشانىڭ اۋعانستاندى، ياعني ەۋروپا مادەنيەتىنىڭ جولىنا ەندى عانا تۇسكەن ەلدى، قانداي قاۋپ-قاتەرگە ۇشىراتۋى مۇمكىن ەكەنىن وعان ەسكەرتۋگە تىرىستىم. مەنىڭ تۇسىنىگىم بويىنشا، قاۋىپ-قاتەر اۋعانستان مەن ونىڭ جاس مونارحىن كەڭەس ساياساتىنىڭ ارناسىنان شىعارماۋ جانە كەڭەستىك رەسەيگە تىلەكتەس بولۋ دەگەن جەمال پاشانىڭ انىق نيەتىندە جاتقان.
قانشاما تىرىسقانىممەن ايتقانىما جەمال پاشانىڭ كوزىن جەتكىزە المادىم; مەنىڭشە، "بريتاندىقتاردى ءۇندىستاننان قۋ" يدەياسى ونى تىم بيلەپ العان سياقتى. ول بۇنى جۇزەگە اسىرىلاتىن ءىس دەپ ۇمىتتەنگەن جانە كەڭەستىك رەسەي بۇل ىستە جاردەم بەرە الادى دەپ سەنگەن. اۋعان ارمياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسىنىڭ ايتىلماعان ويى بويىنشا، بۇل ارميا دا ء"ۇندىستاندى رەۆوليۋتسيالىق جولمەن ازات ەتىلۋىنە" قاتىسۋعا ءتيىس. اقىرى مەن: "اۋعان ۇكىمەتى بۇعان كەلىسە مە؟" دەگەن سۇراق قويۋعا ءماجبۇر بولدىم. جەمال پاشا تۋرا جاۋاپ بەرۋدەن تارتىنىپ قالدى، بىراق... ەسىمە "گوبەن" مەن "برەسلاۋ"[26] تۋرالى حيكايا ءتۇستى. تاريحتان بەلگىلى، بۇلار تۇرىك ۇكىمەتىنىڭ انىق رۇقساتى بولماسا دا ءوز بەتىمەن قارا تەڭىزدە اسكەري وپەراتسيالار باستادى...
IV
كەڭەستەردىڭ "ەۋروپادا سوتسياليزم اپاتىن" ۇيىمداستىرۋ نيەتتەرى بولماسا، ولاردىڭ رەفورماتور-پاتشا امانۋللا-حانعا قاتىستى شىن وي-سەزىمدەرى ءتىپتى باسقا بولار ەدى، اسىرەسە اۋعان مونارحى الدىندا بولعان "قىزىل ارميانىڭ ماسكەۋدەگى شولۋىنا" قاراعاندا.
كەڭەس ديپلوماتتارى امانۋللا-حان رەفورمالارىن ماداقتاپ جۇرگەندە "وگونيوك"[27] دەگەن وتە تانىمال اپتالىق بىلاي دەپ جازدى (1928-ج. مامىردىڭ 15-ءى):
"ەلدەگى راديكالدى رەفورمالاردى امانۋللا-حان پاتشا مەن ونىڭ ەڭ دانا دەگەن ادامدارىنان تۇراتىن مەملەكەت كەڭەسى ەمەس، ەڭبەكشىلەر كوپشىلىگى عانا جۇزەگە اسىرادى. بۇعان ەش كۇمانىمىز جوق ..."
قانداي رەفورمالاردى "وگونيوك" مەڭزەپ وتىرعانىن كەيىنىرەك كورەرمىز. ايتپاقشى، كەڭەستەردىڭ اۋعانستان مەن ونىڭ پاتشاسىنا قاتىستى شىنايى وي-پىكىرلەرىن ءدال وسى جۋرنال انىق بىلدىرگەن بولاتىن. ءسال كەرى قايتايىق. مۇسىلمان ءدىنىنىڭ قامىن جەپ تاشكەنتتەگى [سىرتقى] ىستەر دەپارتامەنتى 1924-ج. دايىنداپ جاريالاعان دۇنيەجۇزى مۇسىلماندارىنا ارنالعان ۇندەۋدە مىناداي جولداردى وقيمىز:
"ۇلىبريتانيا... جالدامالى كەرىتارتپا باسشىلاردىڭ دانەكەرلەۋىمەن جاس ءامىر امانۋللا-حانعا قارسى بۇلىك ۇيىمداستىرىپ شىعاردى، سونىڭ سالدارىنان كۇناسىز جانداردىڭ قانى توگىلدى..."
بۇل جەردە 1924-جىلعى حوست كوتەرىلىسى[28] ءسوز بولىپ تۇر، ونى ابدۋل كاريم[29] اتتى تاققا ۇمىتكەر باستاعانى بەلگىلى.
تۇركىستان گازەتتەرىن اقتارا وتىرىپ مەن ەڭ ماڭىزدى جەرگىلىكتى "قىزىل وزبەكستان"[30] (وزبەك تىلىندە) گازەتىنىڭ كەيبىر ەسكى نومىرلەرىن وقىپ شىقتىم. سول نومىرلەرىندە گازەت حوست كوتەرىلىسىن تولىعىمەن باسقاشا تۇسىندىرەدى (1925-ج. تامىز ايىنداعى نومىرلەر). وسى تۇسىنىكتەمەنىڭ اۆتورى - اتاقتى وزبەك كوممۋنيسى ماننان رامزي، بۇل كىسى كەڭەستەردىڭ "سىرتقى ساياساتىنىڭ" باعىتتارىن ءبىلۋ مەن ءتۇسىنۋ تۇگىلى، ونىڭ قۇپيالارىمەن دە تانىس. وسىعان بايلانىستى ونىڭ حوست كوتەرىلىسىنىڭ سەبەپ-cالدارىن بايانداپ بەرگەنى اۋعانستان وقيعالارىنا بولشەۆيكتىڭ تۇسىندىرمەسى رەتىندە قىزىق. سونىمەن حوست كوتەرىلىسىنە ارنالعان ۇزاق ماقالاسىندا (قار.: "قىزىل وزبەكستان", 1925-ج. تامىزدىڭ 20-سى) ماننان رامزي بىلاي جازادى:
"اۋعان اكىمشىلىگىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ كەسىرىنەن حالىق ابدۋل-كەرىم جاعىنا ءوتىپ جاتىر..."
جانە دە ارى قاراي:
"ۇكىمەتكە قارسى كوتەرىلىس اۋعانستاننىڭ بۇكىل اكىمشىلىگى، جوعارىدان تومەنگە دەيىن، زورلىق پەن توناۋشىلىق جۇيەسىنە نەگىزدەلگەنىن كورسەتىپ وتىر..."
"بۇكىل دۇنيەجۇزىنىڭ مۇسىلماندارىنا ۇندەۋ"-دە ايىپتاعانداي "قىزىل وزبەكستاندا" جاريالانعان رامزي ماقالالارىنىڭ ءبىر دە بىرىندە حوست كوتەرىلىسى ءۇشىن انگليانى ايىپتاعانىن تابا المايسىڭ. كەرىسىنشە، اۆتوردىڭ بۇل كوتەرىلىستى سۋرەتتەپ وقىرماندى سەندىرگەنى سونشالىقتى، ءتىپتى وقىرماننىڭ وسى كوتەرىلىستىڭ جانە باسقا دا كوتەرىلىستەردىڭ "زاڭدىلىعىندا" ەش كۇمان پايدا بولمايدى. رامزي اۋعانستاننىڭ كوتەرىلىستەردەن قۇتىلۋ امالىن دا ۇسىنادى جانە دە اۋعان حالقىنا ادال نيەتپەن ايتىلعان بۇل اقىلدى تىڭداۋ بىزگە دە قىزىقتى:
"كەڭەس جۇيەسى جوق جەرلەردىڭ بارىندە جاعداي ناشار", - دەپ جازادى رامزي ءوزىنىڭ "رايات تالاشي" (ياعني "كەدەيلەردى توناۋ") دەپ اتالاتىن ماقالاسىندا. "كەڭەس جۇيەسى ورناتىلعان ەلدەرمەن كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ ەڭبەكشىلەر كوپشىلىگى سول جۇيەنىڭ ءوز ەلدەرىندە ورناۋىن بار ىنتالارىمەن كۇتۋدە. ۇيقىدان ويانعان تەك اۋعانستانداعى كوپشىلىك ەمەس. بۇل بوستاندىققا دەگەن تىلەك (ياعني "كەڭەستىك بوستاندىققا") ىلعي ءوسىپ كەلەدى جانە دە ۋاقىت وتكەن سايىن ارتىپ كۇشەيەدى..."
بۇعان قوسا ءوزىنىڭ قالا-ي بيارپاناج دەگەن اۋعان قامالىندا ءبىرشاما ۋاقىت قونعانىن سۋرەتتەپ ماننان رامزي بىلاي قورىتىندىلايدى:
"اۋعانستانداعى بولاشاق رەۆوليۋتسيا جۇرەكتەرىمىزدىڭ تۇبىندە جاتىر..."
ءرامزيدىڭ امانۋللا-حان ءوز رەفورمالارىمەن جاساعان رەۆوليۋتسيانى ەمەس، كەرىسىنشە، امانۋللا-حان مەن ونىڭ سەنىمدى ساردارلارىنا قارسى اۋعان كەدەيلەرىنىڭ تاپ، پرولەتارلىق رەۆوليۋتسياسىن مەڭزەپ جاتقانىنا كۇمان كەلتىرۋگە بولا ما؟
"بولاشاق اۋعان رەۆوليۋتسياسى" تۇركىستان بولشەۆيكتەرىنىڭ "جۇرەكتەرىندە" عانا ەمەس. ولار پاميردەگى بوسقىندار مەن تۇركىستاندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن اۋعاندىقتار اراسىندا ناسيحات جۇرگىزىپ كەلەدى. ماسەلەن، پاميرعا اۋعان بوسقىندارىنىڭ تۋعان ەلىنە قايتۋ شارتتارىن دايىنداپ جاساسۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن ارنايى اۋعان ۇكىمەت كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرىن كەڭەس دەلەگاتسياسى مەن بوسقىندار وكىلدەرى قارسى الدى.
امانۋللا-حاننىڭ وكىلى قارت كازيا بوسقىندارعا ءامىردىڭ اكەلىك لەبىزدەرىن جانە تۋعان جەرلەرىنە قايتۋ تۋرالى ءوتىنىشىن ايتىپ تۇرعاندا، "قىزىل وزبەكستاندا" جاريالانعان جوعارىدا اتالعان "رايات تالاشي" ماقالاسى بويىنشا، بوسقىندار دەلەگاتتارىنىڭ ءبىرى وكىلدىڭ ءسوزىن ءبولىپ: "مىنا كازيا باسقالار دا سياقتى حالىقتىڭ قانىن ىشكەن..." دەپ ايعايلايدى. سودان كەزدەسۋدە بولعان كەڭەستەردىڭ دەلەگاتى: "ەگەر مىنا كازيا قانىشەر بولسا، وندا "قانعا قان" ەرەجەسىنە سايكەس ءبىز بۇگىن بۇل كىسىنى ءولتىرۋىمىز كەرەك،" دەدى.
پاتشا كوميسسياسى باسشىسىنىڭ بەتىنە باسىلىپ بۇنداي ءسوز اشىق ايتىلعان بولسا، ء"وز جۇرەكتەرىندە بولاشاق اۋعان رەۆوليۋتسياسى يدەياسىن الپەشتەپ ساقتاپ جۇرگەن" بولشەۆيكتەر وڭاشا اۋعان بوسقىندارىنا نە ايتقاندارىن ءتۇسىنۋ قيىنعا سوقپاس.
اۋعان ۇكىمەت كوميسسياسىنا بريتاندىقتار تۋرا وسىنداي ۇستانىممەن قاراعان بولسا، بولشەۆيكتەر وزدەرىنىڭ "رەۆوليۋتسيالىق شىعىستا"[31] نە ايتاتىنىن مەن وپ-وڭاي ەلەستەتە الامىن.
V
امانۋللا پاتشانىڭ قۇرمەتىنە لوندوندا ۇيىمداستىرىلعان قابىلداۋلاردى كەڭەستىك ماسكەۋ تاۋەلسىز اۋعانستاننىڭ باسشىسىنا "يمپەرياليستەردىڭ ارام نيەتپەن جاعىنۋى" دەپ قاراستىردى; انگليا مەن كەڭەس وداعى اراسىندا داۋ-جانجال بولىپ قالعان جاعدايدا بۇل تاۋەلسىز ەل قاۋىپتى كورشىگە اينالۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. "بريتانيا ارامدىعىنا" قارسى ورىس بولشەۆيكتەرى وزدەرىنىڭ "ناعىز ادال" ەكەندەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارۋعا تىرىسىپ، بارلىق رەسمي جيىلىستاردا امانۋللا رەفورمالارىن ايعاي-شۋمەن ماداقتاپ ءجۇردى.
سول رەفورمالاردا رەسمي بولشەۆيك شەشەندەرى اۋعان حالقى مەن "ۇلى پرولەتارلىق كەڭەستەر رەسپۋبليكاسى" اراسىندا "جان تۋىستىعىنىڭ" ىزدەرىن بايقاۋعا تىرىستى. قىزىل اسكەردىڭ شەرۋىن سيمۆوليكالىق شولۋى كەزىندە شىعىس مونارحى الدىندا تۋلاردىڭ تومەن تۇسىرىلگەنى تۋرالى كەڭەس پرولەتارياتىنا قانداي دا بولسىن تۇسىنىك بەرۋ قاجەت بولدى. دەگەنمەن، بولشەۆيكتەر اۋعان رەفورمالارى تۋرالى وزدەرىنىڭ "ادال ماقتاۋلارىنىڭ" ناتيجەسىنە نازار اۋدارمادى. ماسەلەن، تۇركىستاندا بولشەۆيكتەر ءوز ۇستانىمدارى وزدەرىنە جاعىمسىز جانە اۋعانستانعا دەگەن جاعىمدى اشىق كوزقاراستاردىڭ پايدا بولۋ مۇمكىندىگىن جانە، ونىڭ ۇستىنە، بۇل حالىق اراسىندا "اۋعانستان ۇلگىسىمەن تاۋەلسىز ۇلتتىق تۇركىستاندى قۇرۋ" "كونتررەۆوليۋتسيالىق" كوكسەۋدىڭ تۇقىمىن سەبە الاتىنىن بولجاي المادى.
ءبىراز ۋاقىت بۇرىن كەڭەس ءباسپاسوزى تۇركىستان ستۋدەنتتەرى اراسىندا (مىسالى، سامارقاندتاعى جوعارى پەداگوگيكا ينستيتۋتىندا) "مىسىر مەن اۋعانستان ۇلگىسىمەن تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىز دامۋ قۇقىعىن" تالاپ ەتۋگە دايىندالعان بەلسەندى ۇگىتشىلەر توپتارى پايدا بولعانىنا نازار اۋداردى. بۇل ماسەلەنى ۋشىقتىرماي اتىمەن جويۋ ءۇشىن بۇكىل پارتيا ماشيناسى ىسكە قوسىلدى. باس قىلمىسكەر تابىلىپ وزبەك ستۋدەنتى بولىپ شىقتى - كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مۇشەسى ميرزا راحيمي. تەرگەۋدىڭ ناتيجەسىندە وسىنداي تالاپتار قويعان ونىڭ جالعىز بولماعانى، كەرىسىنشە ونى ءبىر توپ ستۋدەنت پەن مۇعالىمدەر تولىق قولدايتىنى انىقتالدى. وسىدان كەيىن بيلىك ورىندارى ءراحيميدى "مۇستافا شوقايدىڭ (ياعني وسى جولدار اۆتورىنىڭ) ۇلتشىل يدەيالارىن ىسكە اسىرماق" تالپىنىسى ءۇشىن پارتيادان جانە ينستيتۋتتان شىعارۋمەن شەكتەلدى. دەگەنمەن، بيلىك ورىندارى ماسەلە وسىمەن بىتپەيتىنىن سەزگەن. امانۋللا-حان تۇركىستاندا وتە تانىمال جانە سىيلى تۇلعا بولدى جانە دە بۇل تانىمالدىلىق پەن قۇرمەتتىڭ نەگىزى ونىڭ "كەڭەستەرگە وڭ كوزقاراستارى" بولماعانى انىق. تۇركىستاننىڭ بايىرعى تۇرعىندارى ءۇشىن امانۋللا-حان تاۋەلسىز اۋعانستان يدەياسىن ىسكە اسىرعان جانە پروگرەستى بار ىنتاسىمەن اڭساعان ادام بولدى.
كەڭەس مەكتەپتەرى ارقىلى وتكەن تۇركىستان جاستارىنىڭ ءبىر بولىگى اراسىندا تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق دامۋى ءۇشىن "اۋعان نە بولماسا مىسىر جاعدايلارىن" تالاپ ەتكەن بەلسەندى توپتىڭ كەنەت پايدا بولۋى امانۋللا-حاننىڭ "كەڭەسشىل" نە "انتيبريتانيالىق" ساياساتى - بۇنداي تەرميندەردى ونىڭ ساياساتىنا راسىندا قولدانۋعا بولسا - ءامىردىڭ تۇركىستانداعى تانىمالدىلىعىندا ەش ماڭىزى بولماعانىنىڭ انىق دالەلى. تۇركىستان حالقىنىڭ امانۋللا-حاندى ۇناتقانىنىڭ نەگىزى ءوز ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن اڭساعانىندا بولدى، بۇل ەل "قىزىل وتارشىل يمپەرياليزمىنىڭ" قىزىل شىرماۋىندا سوڭعى ون ەكى جىل كولەمىندە تىرشىلىك ەتۋدە. بولشەۆيكتەر بولسا جاعدايدى وتە جاقسى تۇسىنەدى. وسىعان بايلانىستى بولشەۆيكتەر تۇركىستان تۇرعىندارى الدىندا امانۋللا مەن ونىڭ ءسوزىنىڭ بەدەلىن ءتۇسىرۋ ماقساتىندا جاقىندا اۋعانستاندا بولىپ وتكەن وقيعالار قارساڭىندا پاتشا مەن ونىڭ رەفورمالارىنا قارسى "رەۆوليۋتسيالىق" ناۋقاندارىن باستاماقشى بولدى.
كەڭەس ءباسپاسوزىنىڭ قازىر "امانۋللا-حاندى جانە ونىڭ رەفورمالارىن بريتانيا يمپەرياليزمىنەن قورعاۋ" جولىندا ءجۇرىپ، سونىمەن بىرگە اۋعان ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىرگەسىنە وزدەرى شابۋىل جاساعانىنىڭ بارلىق ىزدەرىن جاسىرىپ جويۋعا تىرىسۋى قىزعىلىقتى جاعداي بولۋى مۇمكىن.
مەنىڭ الدىمدا بۇكىلرەسەي كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ورتاازيالىق بيۋروسى دەپ اتالاتىن ورگاننىڭ رەسمي ۇنپاراعى "پراۆدا ۆوستوكا" دەگەن تاشكەنت گازەتىنىڭ[32] بىرنەشە ءنومىرى جاتىر، بۇل بيۋرو تۇركىستانداعى كەڭەستەردىڭ بۇكىل پارتيا جانە ۇكىمەتتىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ باسىنداعى قۇرىلىم. سول بيۋرونىڭ جاۋاپتى حاتشىسى زەلەنسكي[33] بىلاي جازادى (قار.: "پراۆدا ۆوستوكا", 1928-ج. قاراشانىڭ 2-ءسى):
"امانۋللا رەفورمالارى كوپ ادامدى اداستىرۋى مۇمكىن، اسىرەسە سول رەفورمالار جونىندە الىنعان بىرجاقتى ماركسشىل ەمەس بۇرىس مالىمەتتىڭ كەسىرىنەن.
"تاپ تۇرعىسىنان قاراعاندا، امانۋللا-حان جوسپارلاعان نەمەسە ىسكە اسىرعان شارالار [اۋعانستاندا] بۋرجۋازيالىق مەملەكەتتىڭ دامۋىنا، يندۋستريالى جانە ساۋدا كاپيتالىنىڭ قالىپتى دامۋىنا ەڭ جاقسى جاعداي جاساۋعا بەيىم بولىپ تۇر. ارينە، فەوداليزممەن سالىستىرعاندا كاپيتاليزم مادەنيەت پەن ەكونوميكا دامۋىنىڭ بەلگىسى... دەگەنمەن، ءال-اق اۋعانستانداعى كاپيتاليزم جۇمىسشى جۇرتتىڭ قانىن سورىپ، ەڭبەكپەن ازاپتاپ اۋىلدى دا قيراتادى.
"وسى ماسەلەلەردە شاتاسۋ" (ياعني، امانۋللا رەفورمالارىنىڭ تاپ ماڭىزىندا), - دەپ جالعاستىرادى زەلەنسكي، - "تەك راحيمي (نە سوعان ۇقساس) يدەيالارىنىڭ تارالۋىنا جاردەمدەسەدى" (ياعني، تۇركىستان ۇلتشىلدىعىنا تىلەكتەس تۇلعالاردىڭ).
قورىتىندىلاي كەلە زەلەنسكي: "بۇنداي (بۇرىس) ۇستانىم ءبىزدىڭ (ورتاازيالىق) رەسپۋبليكالارىمىزدىڭ جۇمىسشىلارى مەن شارۋالارىن تەك قانا اداستىرادى..." دەيدى.
سونىمەن ءبىز امانۋللا-حان جانە ونىڭ جاڭا مەملەكەتى جونىندە كەڭەستەردىڭ شىن تۇسىنىگىن كورەمىز جانە بۇل تۇسىنىك "ورتا ازيانىڭ جۇمىسشىلارى مەن شارۋالارىنا شىن نۇسقاۋلىق" بولۋعا ءتيىس. كەڭەستەردىڭ تۇعىرناماسى مىنانداي ەكەنىن كورەمىز:
"امانۋللا-حان ءوز مەملەكەتىن اۋعان ەڭبەكشىلەرىنىڭ قانى مەن اۋعان ششارۋالارىنىڭ قيراعان ۇيلەرىنىڭ نەگىزىندە سوعىپ جاتىر ..."
(جالعاسى بار)
"Abai.kz"
[1] بۇل جۋرنال 1885-ج. "Asiatic Quarterly Review" دەگەن اتاۋمەن لوندوندا شىعا باستادى. جۋرنالدىڭ العاشقى قۇرىلتايشىلارى لەپەل گريففين مىرزا (Sir Lepel H. Griffin, 1838-1908) مەن اتاقتى دەمەتريۋس بولدجەر (Demetrius C. Boulger, 1853-1928) بولعان. سوڭعىسى 1890-ج. دەيىن جۋرنالدىڭ رەداكتورى بولدى. العاشىندا بۇل باسىلىم "شىعىس ءۇندىستان قاۋىمداستىعىنىڭ" (the East India Association) ورگانى بولىپ جارىق كورگەن. 1891-ج. جۋرنال اتاۋى "Imperial and Asiatic Quarterly Review and Oriental and Colonial Record" دەپ وزگەرگەن. كەيىن جۋرنالدىڭ يەلەرى مەن شىعارۋشىلارى جانە اتاۋى دا بىرنەشە رەت وزگەرىسكە تۇسەدى. اتاپ ايتقاندا، 1913-ج. باسىلىم قايتادان "Asiatic Quarterly Review" بولىپ شىعا باستايدى، ال 1914-ج. جۋرنال "Asiatic Review" ("ازيالىق شولۋ") دەگەن اتاۋعا دەيىن قىسقارىپ لوندوندا 1952-ج. دەيىن شىققان. - ق.ءا.
[2] قار.: Chokaev M. The Basmaji Movement in Turkestan // The Asiatic Review (London). 1928, April. Vol. XXIV. # 78. 273-88 pp. - ق.ءا.
[3] "سوۆناركوم" - تۇپنۇسقادا سولاي جازىلعان ("Sovnarkom"). ورىسشا "سوۆەت نارودنىح كوميسساروۆ" ("حالىق كوميسسارلار كەڭەسى") دەگەن سوزدەردىڭ قىسقارتىلۋى. كەڭەس (بولشەۆيك) بيلىگىن جاقتاعان سول كەزدەگى ورتالىق جانە جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەردىڭ رەسمي اتاۋى. - ق.ءا.
[4] Allen, William Edward David (1901-1928) - بريتانيالىق عالىم، تاريحشى، ديپلومات، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى. تاريحي جانە ساياسي تاقىرىپتارعا ارنالعان بىرنەشە كىتاپتىڭ اۆتورى. 1929-1931 جج. بىرلەسكەن پاتشالىعىنىڭ، ياعني بريتانيانىڭ پارلامەنتىنىڭ مۇشەسى بولعان. - ق.ءا.
[5] امانۋللا-حان (1892-1960) - ءامىر حابيبۋللا-حان ءسااديدىڭ (1872-1919) ۇلى، ءامىر ابدۋرراحمان-حاننىڭ نەمەرەسى; 1919-ج. اقپان ايىنان 1929-ج. قاڭتار ايىنا دەيىن اۋعانستاننىڭ پاتشاسى بولدى; الدىمەن ء"امىر" دەگەن مارتەبەمەن اۋعانستان پاتشالىعىنىڭ باسشىسى بولادى، ال 1926-ج. كەيىن ءوزىن "مالىك" دەپ اتاعان. 1929-ج. حالىق كوتەرىلىسى سالدارىنان پاتشا تاعىنان باس تارتىپ بريتانيا قاراماعىنداعى كورشىلەس ۇندىستانعا قاشادى. سودان بەرى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جات جەردە تىرشىلىك ەتۋگە ءماجبۋر بولدى. - ق.ءا.
[6] بۇل جۋرنال رەداكتسياسى م. شوقايدىڭ ماقالاسىنا بەرگەن ەسكەرتپە العىسوزى. - ق.ءا.
[7] كيروۆ (كوستريكوۆ) سەرگەي ميرونوۆيچ (1886-1934) - 1904-ج. بەرى رسدجپ-نىڭ مۇشەسى; 1920-ج. - ركفسر-دىڭ گرۋزياداعى ساياسي وكىلى جانە رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ كاۆكاز بيۋروسىنىڭ مۇشەسى; 1921-1926 جج. - ازەربايجان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، 1930-ج. - بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ Cاياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى. - ق.ءا.
[8] ء"سوز". - ق.ءا.
[9] سول كەزدەگى تبيليسي قالاسىنىڭ اتاۋى. - ق.ءا.
*[10] كۇرىشپەن جاسالاتىن تاعام. [بۇدان كەيىن * (جۇلدىزشامەن) كورسەتىلگەن ەسكەرتپە م. شوقايدىكى ەكەنىن ەسكەرتەمىن. - ق.ءا.]
[11] ادەتتە، "كەماليست" دەگەندى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىسى مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتىڭ جاقتاۋشىسى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. - ق.ءا.
[12] كەمال اتاتۇرىك، مۇستافا (1881-1938) - تۇرىك وفيتسەرى، مەملەكەت قايراتكەرى، تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى (1923-1938). - ق.ءا.
[13] كەماليزم دەگەندى ادەتتە م. ك. اتاتۇرىك رەفورمالارىنىڭ قاعيدالارى مەن نەگىزگى ەرەجەلەرىنىڭ جيىنتىعى دەپ تۇسىنەدى. - ق.ءا.
[14] "بوي سكاۋت" ("Boy scout") جانە "گەرل سكاۋت" ("Girl scout") نەمەسە جالپىلاما "scouting" قوزعالىسى ("the Scout movement") - ەرەسەكتەردىڭ باستاماسىمەن باتىس ەلدەرىندە XX-ع. باسىندا پايدا بولعان جاستاردىڭ قوزعالىسى. نەگىزگى ماقساتى - جالپى ادامزات قوعامىنىڭ ءوسۋى مەن دامۋى ءۇشىن جاستاردىڭ فيزيكالىق جانە رۋحاني دامۋىن قولداۋ. بۇل قوزعالىس تۇركيادا وسمان يمپەرياسى كەزەڭىندە پايدا بولىپ، رەسپۋبليكا كەزەڭىندە اتاتۇرىك ۇكىمەتىنەن قىزۋ قولداۋ تاۋىپ ايتارلىقتاي دامىعان. - ق.ءا.
[15] گوميندان (قىتاي ۇلتشىل پارتياسى) - قىتايدا سينحاي رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن پايدا بولعان تۇڭعىش ساياسي پارتيا، 1912-ج. سۋن يات-سەن (1866-1925) مەن سوڭ جياورەندەردىڭ (1882-1913) باستاماسىمەن قۇرىلعان. قازىرگى كەزدە تايۆاننىڭ (قىتاي رەسپۋبليكاسىنىڭ) نەگىزگى ساياسي پارتيالارىنىڭ ءبىرى. - ق.ءا.
[16] چان كاي-شي (1887-1975) - قىتايدىڭ جانە تايۆاننىڭ اسكەري، ساياسي جانە مەملەكەت قايراتكەرى. قىتاي ۇلتشىل پارتياسىنىڭ (گوميندان) جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى. سۋن يات-سەن قايتىس بولعان سوڭ (1925), گوميندان پارتياسىنىڭ باسشىسى بولعان. - ق.ءا.
[17] تروتسكي (برونشتەين) لەۆ داۆيدوۆيچ (1879-1940) - ورىس ساياساتكەرى، 1917-ج. بولشەۆيكتەر پارتياسىنا قوسىلادى، قازان توڭكەرىسىن دايىنداۋعا جانە جۇزەگە اسىرۋعا بەلسەندى قاتىسادى. 1917-ج. كەيىن كەڭەس ۇكىمەتىندە سىرتقى ىستەر حالىق كوميسسارى، اسكەري جانە تەڭىز ىستەرى حالىق كوميسسارى قىزمەتتەرىن اتقارادى. ركفسر رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كەڭەسىنىڭ توراعاسى، رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى بولعان. 1927-ج. بولشەۆيكتەر پارتياسىنان شىعارىلىپ، الدىمەن الماتىعا جەر اۋدارىلادى، كەيىننەن كسرو اۋماعىنان قۋىلادى، اقىرى ي. ءستاليننىڭ پارمەنىمەن ولتىرىلەدى. - ق.ءا.
[18] ستالين (دجۋگاشۆيلي) يوسيف ۆيسساريونوۆيچ (1879-1953) - بولشەۆيكتەر پارتياسى كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى، كسرو-نىڭ مەملەكەت قايراتكەرى. سول كەزدە تروتسكيدىڭ باستى ساياسي باسەكەلەسى. - ق.ءا.
*[19] "كوك كىتاپ" - بۇرىنعى [رەسەي يمپەرياسى] سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ارحيۆىنەن تابىلعان قۇپيا قۇجاتتاردىڭ جيىنتىعى. سىرتقى ىستەر حالىق كوميسسارياتى جاريالاعان. ماسكەۋ، 1918.
[20] كومينتەرن (كوممۋنيستىك ينتەرناتسيونال) - 1919-ج. ماسكەۋدە بولشەۆيكتەردىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان حالىقارالىق ۇيىم. كومينتەرن ءتۇرلى ەلدەردىڭ كوممۋنيستىك باعىتتاعى پارتيالارىنىڭ باستارىن بىرىكتىردى. - ق.ءا.
[21] ۆارشاۆا شايقاسى (1920, تامىز) - پولشا مەن كەڭەستىك رەسەي اراسىندا بولعان سوعىستىڭ (1919-1921 جج.) شەشۋشى شايقاسى. ۆارشاۆا تۇبىندە پولشا اسكەرى ورىس اسكەرىن ويسىراتا جەڭگەن. - ق.ءا.
[22] جەس - جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات. - ق.ءا.
[23] احمەت جەمال پاشا (1872-1922) - وسمان يمپەرياسىنىڭ اسكەري، ساياسي جانە مەملەكەت قايراتكەرى، "جاس تۇرىكتەر" قوزعالىسىنىڭ بەلدى مۇشەسى. - ق.ءا.
[24] يسمايىل ەنۆەر پاشا (1881-1922) - وسمان يمپەرياسىنىڭ اسكەري جانە ساياسي قايراتكەرى، "جاس تۇرىكتەر" قوزعالىسىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى. - ق.ءا.
*[25] مۇمكىن، جەمال پاشا دا مەن باسماشىلار كوتەرىلىسىنىڭ باستاۋشىسىمىن دەگەن تۇركىستان بولشەۆيكتەرى تاراتىپ جۇرگەن سىبىسقا سەنىپ قالعان بولار. - م. ش.
[26] "گوبەن" ("Goeben") مەن "برەسلاۋ" ("Breslau") - گەرمانيانىڭ 2 اسكەري تەڭىز كەمەسى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باسىندا (1914, تامىز) بريتانيا فلوتىنىڭ باسىم ۇستەمدىگىنە قاراماستان جەرورتا تەڭىزى ارقىلى قارا تەڭىزگە اپاراتىن تۇرىك بۇعازدارىنا جەتتى. - ق.ءا.
[27] "وگونيوك" (قازاقشا - "كىشكەنە وت") - رەسەيدىڭ ەسكى جۋرنالدارىنىڭ ءبىرى، رەسمي تۇردە ول 1899-ج. بەرى شىعا باستادى دەپ سانالادى. 1918-1923 جج. جۇمىسىن توقتاتىپ جارىق كورمەگەن. 1923-ج. جۋرناليست ءارى جازۋشى م.ە. كولتسوۆتىڭ (فريدلياندتىڭ) (1898-1940) باستاماسىمەن ماسكەۋدە قايتا شىعا باستايدى جانە قىسقا مەرزىم ىشىندە ەڭ تانىمال باسىلىمداردىڭ بىرىنە اينالادى. - ق.ءا.
[28] 1924-ج. ناۋرىز ايىندا اۋعانستاننىڭ كۇنگەي-شىعىسىندا ورنالاسقان حوست ۋالاياتىندا جەرگىلىكتى تايپالار ۇكىمەت رەفورمالارىنا قارسى كوتەرىلدى. كوتەرىلىس شامامەن 9 ايعا جالعاسىپ اقىرى ۇكىمەت اسكەرى تاراپىنان تالقاندالدى. - ق.ءا.
[29] ابدۋل كاريم - 1879-ج. اۋعانستاننىڭ ءامىرى بولعان مۇحامەد ياكۋب-حاننىڭ (1849-1923) ۇلى. - ق.ءا.
[30] "قىزىل وزبەكستان" - 1924-ج. جەلتوقسانىنان وزبەكستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى مەن وزبەكستان سوتسياليستىك كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ وزبەك تىلىندەگى ءباسپاسوز ورگانى (گازەتى) رەتىندە جارىق كورە باستادى. 1991-ج. وزبەكستان تاۋەلسىزدىك جاريالاعان سوڭ "ۋزبەكيستون وۆوزي" (وزبەكستان داۋسى) دەپ اتاۋىن وزگەرتىپ وزبەكستان حالىق دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ ورگانى رەتىندە شىعادى. - ق.ءا.
[31] "رەۆوليۋتسيوننىي ۆوستوك" ("رەۆوليۋتسيالىق شىعىس") - 1927-1938 جج. ماسكەۋ قالاسىندا ستالين اتىنداعى شىعىس ەڭبەكشىلەرىنىڭ كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتى باستىرىپ شىعارعان جۋرنال. - ق.ءا.
[32] "پراۆدا ۆوستوكا" ("[شىعىس شىندىعى") - كەڭەس وداعى زامانىندا بۇل وزبەكستان كسر-ءىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ، وكسر-ءىنىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ جانە مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ رەسمي ورگانى بولدى. - ق.ءا.
[33] زەلەنسكي يسااك ابراموۆيچ (1890-1938) - بولشەۆيكتەر پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ (وك) مۇشەسى (1922-1937), 1924-ج. باستاپ - وك ورتاازيالىق بيۋروسىنىڭ حاتشىسى، كەيىن توراعاسى. - ق.ءا.
