جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت

الماتى. قازاقتىڭ كوپ جىلدار استاناسى بولعان اياۋلى دا اسىل قالا. الماتى قازاق مادەنيەتىن الديلەپ وسىرگەن التىن بەسىگى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ عىلىم اكادەمياسى، دراما تەاترى، جازۋشىلار، كومپوزيتورلار، سۋرەتشىلەر، تەاترلار وداعى دۇنيەگە كەلىپ، وركەن جايعان كيەلى توپىراق. قازاقتىڭ قايتالانباس ءبىر تۋار تالانتتارى مەن ۇلى دارىندارىنىڭ رۋحاني دۇنيەگە كەلىپ، قايتا تىرىلگەن قۇت مەكەنى.

الماتى سونىمەن بىرگە ۇلتىمىزدىڭ كەمەڭگەر تۇلعالارىن دا قالىپتاستىرىپ ەدى-اۋ. ءبىز اسىرەسە، قازىر ۇلتىمىزدىڭ مادەنيەتىنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە بار عۇمىرىن ارناعان بابالارىمىزدى ەت جۇرەگىمىز  ەلجىرەي ەسكە الامىز. وتىزىنشى جىلدارى شىن مانىسىندە قازاق مادەنيەتىنىڭ رەنەسانسىن جاساۋعا بەلسەنە اتسالىسقان تەمىربەك جۇرگەنوۆتى، كەيىن سول ءىستى ءساتتى جالعاستىرعان ءىلياس وماروۆ پەن وزبەكالى جانىبەكوۆتى ۇنەمى سۇيىسپەنشىلىكپەن ەسىمىزدەن شىعارماۋىمىزدىڭ تاريحي ءمانى بار.

وسى ورايدا ۇلتىمىزدىڭ ۇلى كەمەڭگەرلەرىنىڭ ءبىرى احمەت جۇبانوۆتىڭ تەمىربەك جۇرگەنوۆ تۋرالى ەستەلىگىنەن از عانا ءۇزىندى كەلتىرۋدى ءجون كوردىك: «... مىنە سول مەملەكەتتىك قايراتكەرلەردىڭ ىشىندە جۇرگەنوۆ تەمىربەكتىڭ ءرولىن ايرىقشا اتاپ ءوتۋ كەرەك. ءوزىنىڭ قازاقستاندا بولعان ءۇش-ءتورت جىلىنىڭ ىشىندە ول ادام تاڭقالارلىقتاي كەسەك-كەسەك جۇمىستار اتقاردى...» (ا.ق.جۇبانوۆ «وسكەن ءومىر» 27 ب. «عىلىم» ب.1985ج.)

قازاقستاندا بولعان ءۇش-ءتورت جىلىنىڭ ىشىندە... قانداي ايانىشتى مۇڭعا باتىراتىن سويلەم. سودان كوپ ۇزاماي 1938 جىلى «حالىق جاۋى» ت.جۇرگەنوۆ اتىلدى...

ءبىر عاجابى مادەنيەتكە دەگەن اكەلىك قامقورلىق ەشبىر ۋاقىتتا دا ءۇزىلىپ قالعان ەمەس. سول داناگوي اقساقالدارىمىزدىڭ زاڭدى جالعاسىنداي ۇلت مادەنيەتى دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن، كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي ەڭبەك ەتەتىن، جان-دۇنيەلەرى اسا باي جاستارىمىز ءوسىپ جەتىلدى.

تەك الماتىعا قاراتىپ ايتاتىن بولساق، الدەقاشان مەگاپوليسكە اينالىپ، دامىعان الىپ شاھاردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى مەن مادەنيەتىنە جاۋاپ بەرەتىن قالا اكىمىنىڭ قازىرگى ورىنباسارى ارمان قىرىقباەۆ پەن بۇرىنعى ورىنباسارى ەرجان باباقۇماروۆتىڭ ىسكەرلىگى مەن بىلىكتىلىگىن كوزىمىزبەن كورىپ، جانىمىزبەن تۇيسىنە وتىرىپ ءبىزدىڭ كەيىنگى ۇرپاق – جاستارىمىزدىڭ قانشالىقتى ءوسىپ، بيىك تۇلعاعا اينالعاندارىنا شىن جۇرەكتەن ريزا بولامىز.

مەن الماتى قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ارمان قىرىقباەۆ تۋرالى ازىرگە ىقىلاس-پەيىلىمدى جۇرەگىمە جاسىرىپ، ۇندەمەيمىن.

ال كۇنى كەشە باسقا جۇمىسقا اۋىسقان ەرجان باباقۇماروۆ تۋرالى اعالىق ادال پىكىرىمدى سىزدەرمەن بولىسكىم كەلەدى.

مەن ەرجاندى سوناۋ جىلدارى قازاقستان اقپارات ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى كەزىنەن بىلەمىن. سول العاشقى كۇندەردەن بايقاپ، كوڭىلگە تۇيگەنىم – ەرجاننىڭ قازاق مادەني كەڭىستىگىنە دەگەن كونسەپتۋالدىق جاڭاشا كوز قاراسى اناليتيكالىق ۇشقىر ويى. مىنە، سودان كەيىن ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىنىڭ باسقاعا ۇقسامايتىن زاماناۋي جاڭاشىلدىعى كوزگە بىردەن ىلىگەتىن.

باقىتجان ساعىنتاەۆ پەن ەرجان باباقۇماروۆ الماتىعا جۇمىسقا كەلگەن كەزدە الىپ شاھاردا وپپوزيتسيالىق ميتينگتەردىڭ ءورشىپ تۇرعان كەزى ەدى. بىردە ابليازوۆتىڭ ۇرانىمەن، بىردە مامايدىڭ باستاۋىمەن، ايتەۋىر الماتىنىڭ الاڭدارى ەرەۋىلشىلەردەن بوسامايتىن. مەنىڭ بىردەن نازار اۋدارىپ، كوڭىل بولگەنىم – قالا اكىمىنىڭ جاڭادان كەلگەن ورىنباسارى ەرجان باباقۇماروۆتىڭ سول ەرەۋىلشىلەردىڭ ۇنەمى ورتاسىنان تابىلىپ، ولاردىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرى مەن قويعان تالاپتارىنا قالا باسشىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە بايسالدى جاۋاپ بەرىپ، ءوز ويىن قىسىلىپ-قىمتىرىلماي جەتكىزە بىلەتىندىگى. بۇل كورىنىسكە ۇيرەنىپ  كەتكەنىمىز سونداي، كەيدە بەلگىلى سەبەپتەرمەن ەرەۋىلشىنىڭ اراسىنان ەرجان باباقۇماروۆتى كورمەي قالساق بىردەڭە جەتىسپەي تۇرعانداي قوڭىلتاقسيتىنبىز. ميتينگتەرگە بايلانىستى تاعى ءبىر نازار اۋداراتىن ماسەلە – ەرجان باباقۇماروۆ ەرەۋىلشىلەرمەن بەيبىت اڭگىمەگە كىرىسكەن كەزدە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى – پوليتسەيلەردىڭ اينالاسىنا جايباراقات قاراپ، بايسالدى تۇراتىندىعى. بۇرىنعىداي جينالعاندارعا تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، بەيبىت ادامداردى ارنايى ماشينالارعا قول-اياعىنان سۇيرەپ اپارىپ توعىتۋ مۇلدەم توقتاعانداي بولىپ ەدى.

قاڭتار وقيعاسى كەزىندە دە اكىم باقىتجان ساعىنتاەۆ باسقارعان  الماتىنى قالپىنا كەلتىرۋ كوميسسيانىڭ قۇرامىندا بولعان ەرجان باباقۇماروۆ ايىرىقشا تاباندىلىق كورسەتتى. سول ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزىندەگى الماتى قالاسى اكىمى ورىنباسارىنىڭ جان قيارلىق ەڭبەگى ەلەۋسىز قالماۋعا ءتيىس.

قاڭتار ايىنىڭ 4 جۇلدىزى كۇنى باستالعان كوتەرىلىس كەزىندە قالا اكىمى باسقارعان جەدەل توپتىڭ قۇرامىندا بولعان  ەرجان باباقۇماروۆ جەكە باسىنا تونگەن قاتەرگە قاراماستان كوتەرىلىسكە قاتىسقان لاڭكەستەرگە قاسقايا قارسى تۇردى. قالا اكىمى ورىنباسارىنىڭ ولشەۋسىز ەرجۇرەكتىلىگىنىڭ ارقاسىندا قالا بىرتە-بىرتە قالىپقا كەلىپ، جاعداي دۇرىستالعانىنا ءبىز كۋامىز...

الماتى قالاسىنىڭ اكىمدىگى 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 30 جىلدىعىن جوعارى دەڭگەيدە اتاپ وتكەنىن دە رەتى كەلگەندە ايتا كەتكەن ابزال. بۇرىن باستارى بىرىكپەي جاق-جاق بولىپ جۇرەتىن جەلتوقساندىقتار 30 جىلدىق كەزىندە ءبىر-بىرىمەن قايتا تابىسقان ەدى. جىلدار بويى ەلەۋسىز قالىپ، ەڭبەكتەرى ەلەنبەي كەلگەن جەلتوقساندىقتاردىڭ اسىل ەسىمدەرى ارنايى اتالىپ، مەملەكەتتىك ناگرادالارعا يە بولدى. پاتەرلەر، باسقا دا ماراپاتتار جاسالدى. ءداستۇرلى تەاتر سارايىندا جەلتوقسان كوتەرىلىسشىلەرىنە ارنالعان سالتاناتتى جينالىس بولىپ، جاڭادان تۇسىرىلگەن دەرەكتى ءفيلمنىڭ تۇساۋى كەسىلدى. ال ەڭ باستىسى الماتىنىڭ شىعىس بەتىندەگى بالەنباي گەكتارلىق توعاي ىشىنەن جەلتوقسان كوتەرىلىسكە ارنالعان مۋزەيدىڭ اشىلۋى قازاقستان حالقى ءۇشىن قايتالانباس عاجاپ وقيعا بولدى. سوندا دەيمىن-اۋ جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 30 جىلدىعىنا ارنالعان ءىس-شارالاردىڭ باستى كەيىپكەرلەرى – سامايلارىن اق قىراۋ شالعان اعالار مەن انالار ورتالارىندا جارقىلداپ جۇرگەن ىنىلەرى ەرجان باباقۇماروۆقا العىستارىن جاۋدىرعاندا ءبىز دە ءىنىمىز ءۇشىن ىشتەي ماقتانعانبىز...

باقىتجان ساعىنتاەۆ الماتى قالاسىنىڭ اكىمى بوپ تاعايىندالعاننان كەيىن كوپ كەشىكپەي قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ عيماراتىنا ارنايى كەلىپ، جازۋشىلارمەن ەمەن-جارقىن كەزدەسىپ، 4-5 ساعات اسىقپاي اڭگىمەلەسىپ، پىكىر تالاستىرىپ كەتىپ ەدى. سوڭىرا الماتىدا تۇراتىن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلەرى قالا اكىمىنىڭ ارنايى ستيپەندياسىنا يە بولىپ ءبىر جاساپ قالعان. قالانىڭ 37 جازۋشىسىنىڭ جاڭا شىعارمالارى جەكە كىتاپ بولىپ شىعىپ، توي-تويعا ۇلاستى.

جازۋشىلار وداعىنىڭ عيماراتىنا الماتى اكىمدىگى تولىقتاي كۇردەلى   جوندەۋدەن وتكىزدى. جازۋشىلار ءۇشىن بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاقسىلىقتاردىڭ ارجاعىندا كۇلىمدەگەن ەرجان باباقۇماروۆتىڭ جارقىن بەينەسى تۇراتىن. ول شىن مانىندە ونەر ادامدارىن ەرەكشە جاقسى كورەدى. ەرجان باباقۇماروۆتار الماتى اكىمدىگىن باسقارعان جىلدارى اقىن-جازۋشىلاردى، ونەر ادامدارىن مەرەيتويلارىمەن ارنايى قۇتتىقتاۋ داستۇرگە اينالدى...

باقىتجان ساعىنتاەۆ اكىم بولعان جىلدارى قازاقستاندا تۇڭعىش رەت مەكتەپ كىتاپحانالارى كوركەم ادەبيەتپەن تولىقتىرىلدى. كەيىن بۇل يگى باستامانى قازاقستان ءبىلىم مينيسترلىگى قولدان الىپ كەتتى. اكىمنىڭ ورىنباسارى ەرجان باباقۇماروۆ وسىناۋ يگى شارانىڭ ىسكە اسۋىن جەكە باقىلاۋىنا الىپ، قاداعالاپ وتىردى.

الماتى قالاسىنىڭ كىتاپحانالارىنداي قازاقستاندا رۋحانيات ورتالىقتارى جوق. زاماناۋي تەحنولوگيامەن قايتا جابدىقتالعان الماتى كىتاپحانالارى كىرسە-شىققىسىز عاجايىپ عيماراتتار، بۇل قاسيەتتى رۋحانيات مەكەنىندە قازاقستان باسپالارىنان جارىق كورگەن جاڭا كىتاپتاردىڭ ءبارى بار.

ەرجان باباقۇماروۆتىڭ الماتىدا ەڭبەك ەتكەن ءۇش-ءتورت جىلىندا ءبىز جاقىن ارالاسىپ، مادەنيەتىمىزدىڭ وركەندەپ، وسۋىنە شامامىز كەلگەنىنشە اتسالىستىق قوي دەپ ويلايمىز. مەن ەرجاننىڭ ارگى-بەرگى تاريحتى تەرەڭ بىلەتىنىنە، الەمدىك ادەبيەت جاۋھارلارىمەن مەيىلىنشە تانىستىعىنا، تەرەڭدىگىنە رياسىز كوڭىلمەن ءتانتى بولامىن. اسىرەسە ونىڭ قازاقستانىم وسسە ەكەن، وركەندەسە ەكەن دەپ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي ەڭبەك ەتىپ، قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن تۋعان ولكەسىنە ارناپ جۇرگەن داناگويلىلىگىنە ريزامىن.

ەرجان باباقۇماروۆ سياقتى دارا تۇلعالارىمىز ونشا كوپ ەمەس ەكەنىن دە ۇمىتپاعانىمىز ءجون سياقتى.

اسىرەسە مىناۋ الماعايىپ زاماندا جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايتىپ، نۇرىن تاسىتۋ ءسوز بىلگەن جاننىڭ اعالىق پارىزى عوي.

مەرەكە قۇلكەنوۆ

Abai.kz