پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ناۋرىزداعى حالىققا جولداۋىندا پارتيالىق جۇيەنى دامىتۋ، ساياسي الاڭدا ەركىن باسەكەلەستىكتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ۇكىمەتكە سايلاۋ جۇيەسىندەگى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋدى مىندەتتەدى.

«جاڭا قازاقستاندى قۇرۋ ءىسى ادال ءارى ەركىن ساياسي باسەكە بولۋىن قامتاماسىز ەتۋدەن باستاۋ الادى. وسىعان بايلانىستى، ءبىز پارتيالاردى ينستيتۋتسيونالدىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق جاعىنان دامىتۋعا بارىنشا قولايلى جاعداي جاساۋىمىز كەرەك»،-دەدى پرەزيدەنت ءوز سوزىندە.

مەملەكەت باسشىسى پارتيالاردى تىركەۋ ءراسىمىنىڭ جەڭىلدەيتىنىن جاريالادى. تىركەۋ شەگىن 20 مىڭنان 5 مىڭ ادامعا دەيىن ازايتىپ، ايماقتارداعى وكىلدەر سانى دا 600-دەن 200 ادامعا ازايتىلدى. پارتيا قۇرۋشى ازاماتتاردىڭ باستاماشىل توبى 1 مىڭنان 700 ادامعا دەيىن شەگەرتىلدى. سونىمەن بىرگە قۇرىلتاي سەزىن وتكىزۋگە جانە فيليالدار قۇرۋعا بەرىلەتىن ۋاقىت ۇزارتىلدى. بۇل وزگەرىستەر ساياسي الاڭدا جاڭا پارتيالار پايدا بولىپ، پىكىر الۋاندىعىن تۋعىزۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءارى ەلىمىزدەگى كوپپارتيالىق پروتسەستى دامىتۋ ءۇشىن جاسالعان قادامدار دەپ دەسەك بولادى.

وسى باستامادان كەيىن قازاقسستاندا جاڭادان پارتيا قۇرۋعا تالپىنعان ازاماتتار سانى ارتتى. كونستيتۋتسيالىق كەڭەس اپپارا­تىنىڭ باسشىسى باقىت نۇرمۇحانوۆ­تىڭ ايتۋىنشا، جاڭا پارتيالاردى تىركەۋ تۋرالى 30-دان اسا ءوتىنىش كەلىپ تۇسكەن. قازىرگى ۋاقىتتا ادىلەت مينيسترلىگى پارتيا تىركەۋ تۋرالى وزگەرىستەردى ەنگىزۋ ءۇشىن «كەيبىر زاڭ­نامالىق اكتىلەرگە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن قاراستىرىپ جاتىر. وسى زاڭ جوباسى ارقىلى «ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭعا وزگەرتۋلەر ەنگىزىلەدى.

سونداي-اق مەملەكەت باسشىسى ساياسي پارتيالاردىڭ اراسىنداعى باسەكەلەستىك ءادىل ءجۇرۋى ءۇشىن ءوزى توراعالىق ەتكەن «امانات» پارتياسىنداعى وكىلەتتىگىن توقتاتقان بولاتىن.

«مەن بۇعان دەيىن پارتيا توراعاسى لاۋازىمىنان بوساپ، ۇيىم قاتارىنان شىعاتىنىمدى ايتتىم. وسى ۇيعارىمدى جۇزەگە اسىراتىن كەز كەلدى. بۇگىننەن باستاپ «امانات» پارتياسىنىڭ توراعاسى رەتىندە وكىلەتتىگىمدى توقتاتىپ، پارتيادان شىعۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادىم. بۇل قادامنىڭ سيمۆولدىق ءمانى بار. وسى ورايدا پرەزيدەنت سايلاۋىندا ماعان سەنىم ارتىپ، قولداعاندارىڭىز ءۇشىن بارشاڭىزعا العىسىمدى ايتقىم كەلەدى. سونداي-اق جاۋاپتى ساتتە پارتيا تىزگىنىن سەنىپ تاپسىرعاندارىڭىز ءۇشىن ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن»، دەگەن ەدى مەملەكەت باسشىسى.

كوپپارتيالىق جۇيە پايدالى باسەكەلەستىككە جول اشادى. قازاقستانداعى كوپپارتيالىق جۇيە تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ورنادى. سەبەبى، ەلىمىز تاڭداعان دەموكراتيالىق جولدا كوپپارتيالىق جۇيەنىڭ بولۋى – زاڭدى. ال، كوپپارتيالىقتىڭ قالىپتاسۋىنداعى زاڭنامالىق نەگىزدىڭ ءارى قاراي جەتىلدىرىلۋى، جاڭارتىلۋى 1996 جىلى قابىلدانعان «قوعامدىق ۇيىمدار تۋرالى» جانە «ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭداردا كورىنىس تاپتى.

قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ەركىن تۇردە توپ قۇرۋ قۇقىعى وسى زاڭدار ارقىلى جۇزەگە استى. پارتيالىق قىزمەتتىڭ قانداي دا ءبىر دەڭگەيدەگى قۇقىقتىق نەگىزى قالاندى. دەي تۇرعانمەن وسى كەزەڭدەگى ساياسي پارتيالار ءوز دارەجەسىندە ساياسي شەشىمدەر قابىلداۋعا ىقپال ەتتى دەپ ايتا المايمىز. ساياسي پارتيالار تۋرالى 1996 جىلى «ساياسي پارتيالار تۋرالى» ارنايى زاڭ ساياسي پارتيالار قىزمەتىن جانداندىرا العان جوق. بۇل كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن پارتيالار سانى 2-دەن 10-عا دەيىن ارتتى. بىراق ساياسي پارتيالار بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى بايلانىس ورناتۋشى قۇرىلىم ءرولىن اتقارا العان جوق. «سايلاۋ تۋرالى» زاڭعا ەنگىزىلگەن تولىقتىرۋلارعا بايلانىستى 1999 جىلى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ مەن پارلامەنت ماجىلىسىنە دەپۋتاتتاردى سايلاۋ ساياسي پارتيالار اراسىنداعى باسەكەلەستىكتى ۇلعايتتى. سايلاۋ جۇيەسىنە ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر ناتيجەسىندە پارتيالار بۇرىنعىدان دا كوبەيىپ 10-نان 15- كە دەيىن باردى. بىراق  2002 جىلى 15 شىلدەدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ساياسي پارتيالار تۋرالى» قابىلداعان جاڭا زاڭى ساياسي پارتيالاردى قۇرۋدى جانە مەملەكەتتىك تىركەۋدەن وتكىزۋ شارتتارىن قيىنداتىپ جىبەردى. سايكەسىنشە ەلىمىزدەگى ساياسي پارتيالار سانى ازايىپ كەتتى.

زاڭدا پارتيالاردىڭ قىزمەت ەتۋ ءتارتىبىنىڭ جاڭا شارتتارى:  پارتيالاردىڭ قۇرىلۋ، قىزمەتىن ۋاقىتشا توقتاتۋ جانە مۇلدە توقتاتۋ تارتىپتەرىن قۇقىقتىق رەتتەۋ; پارتيانى قارجىلاندىرۋ; سايلاۋ پروتسەسىنە قاتىسۋ تۋرالى وزگەرىستەر جازىلدى.

زاڭدا ازاماتتاردىڭ، ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ مۇددەلەرىن مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ وكىلدى جانە اتقارۋشى، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ءبىلدىرۋ جانە ولاردى قالىپتاستىرۋ ىسىنە قاتىسۋ ماقساتىندا ولاردىڭ ساياسي ەركىن بىلدىرەتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ ەرىكتى بىرلەستىگى ساياسي پارتيا دەپ تانىلادى، دەپ جازىلدى.

زاڭنامادا ساياسي پارتيا سانى ءبىر مىڭ ادامنان كەم ەمەس قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى توبىنىڭ باستاماسى بويىنشا قۇرىلاتىنى ايتىلعان. ساياسي پارتيانى مەملەكەتتىك تىركەۋ ءۇشىن ونىڭ قۇرامىندا پارتيانىڭ بارلىق وبلىستارداعى، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا مەن ەلورداداعى ارقايسىسىندا كەمىندە جەتى ءجۇز پارتيا مۇشەسى بار قۇرىلىمدىق بولىمشەلەرىنىڭ (فيليالدارى مەن وكىلدىكتەرىنىڭ) اتىنان وكىلدىك ەتەتىن كەم دەگەندە ەلۋ مىڭ پارتيا مۇشەسى بولۋعا ءتيىس ەدى.

بۇرىنعى 1996 جىلعى  «ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭنامادا ساياسي پارتيانى مەملەكەتتىك تىركەۋ ءۇشىن ونىڭ قاتارىندا وبلىستاردىڭ جارتىسىنان استامى اتىنان وكىلدىك ەتەتىن ءۇش مىڭ مۇشەسى بولسا جەتىپ جاتتى. ال ساياسي پارتيانى مەملەكەتتىك تىركەۋدان وتكىزۋ ءۇشىن قۇرىلتاي سەزى وتكىزىلگەن كۇننەن باستاپ ەكى ايدان كەشىكتىرىلمەي تىركەۋشى ورگانعا ءوتىنىش بەرىلدى. وتىنىشپەن قوسا ساياسي پارتيانىڭ جارعىسى مەن باعدارلاماسى، قۇرىلتاي سەزىنىڭ حاتتاماسى، پارتيا مۇشەلەرىنىڭ ءتىزىمى جانە مەملەكەتتىك تىركەۋ ءۇشىن الىناتىن الىمىنىڭ تولەنگەنى تۋرالى قۇجات وتكىزىلدى.

ساياسي پارتيانى قۇرۋ مەن ونى مەملەكەتتىك تىركەۋدەن وتكىزۋ ءۇشىن ساندىق تالاپتاردىڭ ارتۋى، شارتتاردىڭ قاتقىلدانۋى تۋرالى ءارتۇرلى بولجام جاساۋعا بولادى. ءبىر جاعىنان ساياسي پارتيا قۇرۋدىڭ تالاپتارىن جوعارىلاتۋ ونىڭ قوعامداعى بەدەلىن ارتتىرۋدى ماقسات ەتتى دەۋگە بولادى. ويتكەنى ساياسي پارتيا كوپشىلىك توپتىڭ كوزقاراسىن بىلدىرەتىن ۇيىم بولىپ سانالادى. ساياسي پارتيالار تۋرالى جاڭا زاڭ ءىرى ساياسي ۇيىمداردى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان، ياعني پارتيالىق-ساياسي ءۇردىس سۋبەكتىلەرىنىڭ ىرىلەنۋىنە الىپ كەلۋى ءتيىس بولدى. ەكىنشى جاعىنان الىپ قاراساق، ساياسي پارتياعا تۇراقتى مۇشەلىكتى تالاپ ەتۋ، قوعامداعى ازاماتتاردىڭ ساياسي پارتيا قۇرۋعا دەگەن ۇمىتىلىسىن باسىپ تاستاپ، ساياسي پارتيادان الشاقتاۋىنا الىپ كەلەدى. ولاردى ساياسي پارتياعا مۇشەلىككە وتكىزۋ قيىندىق تۋدىرۋى مۇمكىن.

بۇگىندە «ساياسي پارتيالار تۋرالى» قولدانىستاعى زاڭعا قايتادان وزگەرىس ەنبەك. بۇل جولعى تولىقتىرۋلار بيىلعى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمدا وڭ باعاسىن الدى. قاسىم-جومارت توقاەۆ سايلاۋ ۇدەرىسىنە جاڭعىرتۋ قاجەتتىگىنە باسا نازار اۋدارعان بولاتىن. پرەزيدەنت سايلاۋ كەزىندەگى الەۋمەتتىك جەلىدەگى ناسيحات جۇمىستارىنا ءتيىستى رەگلامەنت پەن ەرەجەنى بەكىتىپ، ينتەرنەت جەلىسىندە ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىنا زاڭي رۇحسات بەرۋدى تاپسىردى. سونداي-اق حالىقارالىق زاماناۋي تاجىريبەگە سۇيەنىپ، قاشىقتان داۋىس بەرۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋ كەرەگىن اتادى.

Abai.kz