فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى ءوزىنىڭ عىلىمي زەرتتەۋىندە ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ ءتۇپ-تامىرى كەزىندەگى پاتشالى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق جەرىن رۋحاني وتارلاۋدا ءتيىمدى قۇرالى بولعان – «تۇزەمدىكتەرگە ارنالعان مەكتەپتەرگە» بارىپ تىرەلەتىنىن، بۇل مەكتەپتەر كەيىن بولشەۆيكتىك سوۆەت بيلىگى ورناعاندا ارالاس مەكتەپتەر بولىپ وزگەرگەندىگىن عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەگەن بولاتىن. بۇگىندە قازاق ءتىلىنىڭ ادىمىن اشتىرماي، كوركەيتپەي وتىرعان فاكتورلاردىڭ ءبىرى – وسى ارالاس مەكتەپتەر (قازاق جانە ورىس ءتىلدى مەكتەپتەر).

بۇگىنگى تاڭدا كەيبىر زامانداستارىمىز ارالاس مەكتەپتى قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ قاراسىن كوبەيتەتىن، ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ سانىنىڭ ازايۋىنا تۇرىتكى بولاتىن، قازاق ءتىلىنىڭ كوركەيۋىنە ىقپال ەتەتىن امال رەتىندە قارايدى. الايدا بۇل قاتە پايىم.

2021 جىلعى رەسمي ستاتيستيكاعا سايكەس ەلىمىزدەگى 7525 مەكتەپتىڭ 3832 قازاق ءتىلدى، 1249 ورىس ءتىلدى، 2429 ارالاس ءتىلدى، 15 وزگە ءتىلدى (وزبەك، ۇيعىر جانە ت.ب.) مەكتەپتەر.

ءبىر قارعاندا قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ سانى باسىم بولىپ كورىنگەنمەن، بۇل اسا ايلاكەرلىكپەن  وتە مۇقيات ويلاستىرىلعان، ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ ۇلەس سالماعىن از، ال قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ سانىڭ كوپ قىلىپ كورسەتەتىن ستاتيستيكالىق - بۇركەمەلەۋ ساياساتى.

شىن مانىندە قۇرامىندا قازاق ءتىلدى سىنىپتارىدا بار دەپ بۇركەمەلەپ وتىرعان ارالاس مەكتەپتەر – تونىڭ سىرتىنا اينالدىرىپ كيگىزگەن ورىس مەكتەپتەرى. ەگەر جوعارىداعى ستاتيستيكالىق دەرەكتەگى ورىس ءتىلدى مەكتەپتەر مەن ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ جالپى سانىڭ ءبىر-بىرىنە قوساتىن بولساق 3678 قۇرايدى، ياعني قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ جالپى سانىنا شامالاس.

وسى ورايدا كەيبىر زامانداستارىمىز ارالاس مەكتەپتەردى ورىس ءتىلدى مەكتەپتەر دەپ ايتۋ قاتە پايىم، ارالاس مەكتەپتەردە قاي تىلگە باسىمدىق بەرۋ تىكەلەي مەكتەپ باسشىسىنا بايلانىستى دەپ ءۋاج ايتۋى مۇمكىن.

الايدا بۇل ۇستانىم كوپ جاعدايدا تاجىريبە جۇزىندە ىسكە اسىرۋى قيىن، كەز كەلگەن باسشى جۇرەگى داۋلاپ، بەل شەشىپ كىرىسىپ كەتۋگە باتىلى بارمايتىن - كۇرەس جولى. سەبەبى، ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ ەلدە بيلىكتىڭ پارمەن بەرۋىمەن، زاڭ جۇزىندە نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ سۇيەمەلدەنۋىمەن وتارسىزداندىرۋ پروتسەسى جۇرگىزىلگەن جوق. ءالى كۇنگە دەيىن بيلىكتىڭ بيىك ەشلونىنان باستاپ قاراپايىم بۇقارا حالىق اراسىندا، قوعامدىق قارىم-قاتىناستا ورىس ءتىلى ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋدە. قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن نامىسشىل، ساناسى وياۋ ءبىردى-ەكىلى ازاماتتار بولماسا، قازاق ءتىلى ءالى كۇنگە دەيىن ورىس ءتىلىنىڭ كولەنكەسىندە قالۋدا.

بۇل جاعدايدى كوپشىلىك قانداستارىمىز وسىلاي بولۋى ءتيىس قالىپتى جاعداي دەپ ەسەپتەيدى. ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن، ياكي ەركىن قولدانا المايتىن زامانداستارىمىز ورىس ءتىلدى ازاماتتاردىڭ الدىندا يمەنىپ، پسيحيكالىق دەڭگەيدە ءوزىن قورسىنىپ تۇرادى. ال ورىس ءتىلدى زامانداستارىمىز وزدەرىنىڭ ورىس ءتىلىن ءبىلىپ، ەركىن قولدانا الۋىن جوعارى ساۋاتتىلىق، وزگەلەرگە ۇستەمدىك جۇرگىزۋ قۇرالى رەتىندە قارايدى. ءوز كەزەگىندە ورىس تىلىنەن تەبەرىش كورگەن ازاماتتار كەيىن وسى جاعداي بالالارىنىڭ باسىنان تۇسپەس ءۇشىن، بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىنە، ياكي ارالاس مەكتەپتەردىڭ ورىس ءتىلىدى سىنىپتارىنا بەرەدى. مۇنىڭ بارلىعى رۋحانيات، مادەنيەت، ءبىلىم-عىلىم سالاسىندا وتارسىزداندىرۋ پروتسەسىن جۇرگىزبەۋدىڭ سالدارى.

وسىنداي جاعدايدا بارلىق قوعامدىق قارىم-قاتىناستاردا ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ تۇرعان ورىس ءتىلىنىڭ - ارالاس مەكتەپتەردە قازاق تىلىنەن ءباسى تومەن بولادى دەپ پايىمداۋ قاتەلىك. مۇنى كەز-كەلگەن ارال ءتىلدى مەكتەپتەرگە بارىپ، ءۇزىلىس كەزىندە دالىزگە شىققان وقۋشىلاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناس تىلىنەن اڭعاراسىز.

جۋرناليست ەركەعالي بەيسەن زامانداسىمىزدىڭ مالىمەتىنشە قازاق ءتىلدى ءبىلىم ۇيىمدارىنىڭ ۇلەسى سوڭعى ونجىلدىقتا كۇرت قىسقارعان. مىسالى، 2010 جىلى قازاقستانداعى مەكتەپتەردىڭ 68,5 پايىزى قازاق  ءتىلدى بولسا، 2020 جىلى بۇل كورسەتكىش 51,2 پايىزعا دەيىن قۇلدىراپتى. سولتۇستىك وڭىرلەردەگى وزگە ۇلت وكىلدەرى تاريحي وتانىنا ۇدەرە كوشىپ، جىلىنا جۇزدەگەن اۋىلدىڭ جابىلىپ جاتقانىن ەسكەرسەك، بۇل ەندى ورىسشا وقىتاتىن 1سىنىپقا ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەر اعىلۋدا دەگەن ءسوز. ويتكەنى ارالاس مەكتەپتەردىڭ سانى سول 10 جىل بۇرىنعى 2 164-تەن 2 319-عا دەيىن ارتقان. ونى ءبىلىم سالاسىنا جاۋاپتى ماماندار «ورىس مەكتەپتەرىندەگى بالالار سيرەپ قالعاندىقتان، سولاردىڭ ىشىنەن قازاق سىنىپتارىن اشىپ جاتىرمىز» دەپ تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. بىراق ساراپشىلار «ماسەلە ارالاس مەكتەپتەردەگى قازاق جانە ورىس سىنىپتارىن اجىراتىپ، بىرىڭعاي ورىس نە قازاقتىلدى مەكتەپكە اينالدىرۋدا بولىپ تۇر» دەسەدى. وسى ءۋاجدىڭ جانى بار سياقتى. سەبەبى ورىس جانە ارالاس مەكتەپتەردە تەك ورىس تىلىندە ءبىلىم الاتىن بالالاردىڭ سانى 10 جىل بۇرىنعى 857 308 بالادان الدەقايدا ارتقان.

Ulysmedia.kz پورتالىنىڭ مالىمەتىنشە قازاقستاندا قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردەن گورى ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ سانى كوبەيگەن. كەيىنگى 10 جىلدا ەلدە قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ سانى بار-جوعى 4-كە كوبەيسە، ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەر بىردەن 339-عا ارتقان.

وسى ورايدا قازاق، ورىس جانە ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەردەگى مۇعالىمدەرگە سۇرانىس ماسەلەسىن ايقىنداۋ ماقساتىندا نۇر-سۇلتان قالاسى بويىنشا Enbek.kz سايتىنا شىلدە-تامىز ايلارىندا جاريالانعان حابارلاندىرۋلارعا تالداۋ جاسادىق. زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە ماتەماتيكا، تاريح، گەوگرافيا، ورىس ءتىلى مۇعالىمدەرى لاۋازىمى بويىنشا جاريالانعان حابارالاندىرۋلار الىندى. تالداۋ كەلەسىدەي ناتيجەنى كورسەتۋدە.

2022 جىلدىڭ 20 تامىزىڭداعى دەرەكتەرگە سايكەس Enbek.kz سايتىنا ماتەماتيكا ءپانى مۇعالىمى ۆاكانسياسى بويىنشا قازاق ءتىلدى مەكتەپتەر ءۇشىن 7 شتاتتىق بىرلىككە، ارالاس مەكتەپتەر ءۇشىن 12 شتاتتىق بىرلىككە حابارلاندىرۋلار بەرىلگەن. ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەردە  2 بىرلىك قازاق ءتىلدى سىناپتار ءۇشىن، 11 بىرلىك ورىس ءتىلدى سىنىپتار ءۇشىن. 12 ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ ىشىندە 1 مەكتەپكە قازاق جانە ورىس سىنىپتارىنا ماتەماتيك مۇعالىمدەر قاجەت بولعان. جيىنى نۇر-سۇلتان قالاسى بويىنشا 19 مەكتەپكە 22 ماتەماتيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى، سونىڭ ىشىندە 10 قازاق تىلىندە وقىتاتىن، 12 ورىس تىلىندە وقىتاتىن ماتەماتيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرى قاجەت. ورىس ءتىلدى ماتەماتيكا ءپانى مۇعالىمىنە سۇرانىس قازاق ءتىلدى مامانعا قاراعاندا 2 بىرلىككە ارتىق. سونىڭ ىشىندە ارالاس مەكتەپتەر ءۇشىن 9 بىرلىككە ارتىق.

2022 جىلدىڭ 20 تامىزىڭداعى دەرەكتەرگە سايكەس Enbek.kz سايتىنا تاريح ءپانى مۇعالىمى ۆاكانسياسى بويىنشا قازاق ءتىلدى مەكتەپتەر ءۇشىن 1 شتاتتىق بىرلىككە، ارالاس مەكتەپتەر ءۇشىن 13 شتاتتىق بىرلىككە حابارلاندىرۋلار بەرىلگەن. ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەردە 3 بىرلىك قازاق ءتىلدى سىناپتار ءۇشىن، 10 بىرلىك ورىس ءتىلدى سىنىپتار ءۇشىن. جيىنى نۇر-سۇلتان قالاسى بويىنشا 14 مەكتەپكە 14 تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى، سونىڭ ىشىندە 4 قازاق تىلىندە وقىتاتىن، 10 ورىس تىلىندە وقىتاتىن تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرى قاجەت. ورىس ءتىلدى تاريح ءپانى مۇعالىمىنە سۇرانىس قازاق ءتىلدى مامانعا قاراعاندا 10 بىرلىككە ارتىق. سونىڭ ىشىندە ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەر ءۇشىن 7 بىرلىككە ارتىق.

2022 جىلدىڭ 20 تامىزىڭداعى دەرەكتەرگە سايكەس Enbek.kz سايتىنا گەوگرافيا ءپانى مۇعالىمى ۆاكانسياسى بويىنشا ارالاس مەكتەپتەر ءۇشىن 8 شتاتتىق بىرلىككە حابارلاندىرۋلار بەرىلگەن. سونىڭ ىشىندە 2 بىرلىك قازاق ءتىلىدى سىناپتار ءۇشىن، 6 بىرلىك ورىس ءتىلدى سىنىپتار ءۇشىن. 6 ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ ىشىندە 2 مەكتەپكە قازاق جانە ورىس سىنىپتارىنا گەوگرافيا مۇعالىمى قاجەت. جيىنى نۇر-سۇلتان قالاسى بويىنشا 6 ارالاس مەكتەپكە 8 گەوگرافيا ءپانىنىڭ مۇعالىمى، سونىڭ ىشىندە 2 قازاق تىلىندە وقىتاتىن، 6 ورىس تىلىندە وقىتاتىن گەوگرافيا ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرى قاجەت. ورىس ءتىلدى گەوگرافيا ءپانى مۇعالىمىنە سۇرانىس قازاق ءتىلدى مامانعا قاراعاندا 4 بىرلىككە ارتىق.

2022 جىلدىڭ 20 تامىزىڭداعى دەرەكتەرگە سايكەس Enbek.kz سايتىنا ورىس ءتىلى ءپانى مۇعالىمى ۆاكانسياسى بويىنشا قازاق ءتىلدى مەكتەپتەر ءۇشىن 4 شتاتتىق بىرلىككە، ارالاس مەكتەپتەر ءۇشىن 2 شتاتتىق بىرلىككە، ورىس ءتىلدى مەكتەپتەر ءۇشىن 1 شتاتتىق بىرلىكتە حابارلاندىرۋلار بەرىلگەن. ارالاس مەكتەپتەر ءۇشىن 2 شاتتىق بىرلىكتەگى ورىس ءتىلى مۇعالىمى ورىس ءتىلدى سىنىپتار ءۇشىن قاجەت. جيىنى نۇر-سۇلتان قالاسى بويىنشا 7 مەكتەپكە 7 ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمى، سونىڭ ىشىندە 4 قازاق ءتىلدى، 2 ارالاس ءتىلدى، 1 ورىس ءتىلدى مەكتەپتەر ءۇشىن.

وسىعان وراي Enbek.kz سايتىنان الىنعان جوعارىداعى دەرەكتەر، ءبىزدىڭ ەلدە ورىستاندىرۋ پروتسەسى اشىق تۇردە رەسمي جۇرگىزىلىپ جاتىر ما دەگەن ويعا جەتەلەيدى. ارالاس مەكتەپتەردىڭ شاپانىڭ جابىلىپ، ورىستاندىرۋ پروتسەسىن جۇرگىزۋدىڭ زاردابى كەلەشەكتە ۇلكەن ۇلتتىق پروبلەماعا اينالاتىنى حاق.

ءتىل ماسەلەسىندە ارالاس مەكتەپ ءتارىزدى بۇركەمەلەۋ ساياساتىن ۇستانۋ بۇگىندەگى قازاق ءتىلىن كوركەيتۋگە باعىتتالعان مەملەكەت تاراپىنان قولعا الىنىپ جاتقان ىستەردىڭ ناتيجەلەرىن جوققا شىعارىپ، قانشاما مەملەكەتتىك قاراجاتتى ءراسۋا قىلادى.

بۇلاق باسىنان تۇنادى. باسىنان ىلايلانىپ اعاتىن سۋدى تۇندىرامىن دەۋ بوس اۋرەشىلىك. ءبىز تاياۋ بولاشاقتا ەلىمىزدەگى قانشاما ەتنوس وكىلدەرىن قازاق ءتىلى اياسىندا – قازاق دەگەن ءبىر ۇلتقا اينالدىرامىز دەگەن ماقساتقا شىنىمەن قول جەتكىزۋدى كوزدەيتىن بولساق، نەبىر ادەمى جولداۋلار مەن مەملەكەتتىك باعدارلامالاردا ايتىلعانداي قازاق ءتىلى شىنىمەندە قوعامدى ۇيىتۋشى (كونساليداتسيالاۋشى) فاكتور بولسا، وندا ارالاس مەكتەپ بازاسىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان ورىستاندىرۋ پروتسەسىن توقتاتۋىمىز كەرەك.

بۇل ماسەلەنى كوپتەگەن ازاماتتار الەۋمەتتىك جەلىلەر، جەكەلەنگەن ماقالالار ارقىلى كوتەرۋدە. الايدا ناتيجەسى شامالى. بۇل ماسەلەنى شەشۋگە وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ دە قۇزىرى جۇرمەيتىن ءتارىزدى. وسى سەبەپتىدە اتالمىش ماسەلەنى قوعام بولىپ زاڭ شىعارۋشى جوعارى ورگان – پارلامەنتتىڭ قابىرعاسىندا كوتەرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. قولداۋلارىڭىزعا ءزارۋمىز، اعايىن.

امانكەلدى سادۋاقاسوۆ

Abai.kz