جىل سايىن جەلتوقسان ايى كەلگەندە مەن سوناۋ تۇلىمشاعىم جەلبىرەگەن بالاڭ كەزىمدە ساناما سونشاما اسەر بەرگەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان اداممەن تاعدىر قوسىپ، جەلتوقسان شەجىرەسىنىڭ شىندىعىن سول كوتەرىلىستىڭ قاھارماندارىنىڭ ءبىرى - ءومىرىنىڭ ءۇش جىلىن جازىقسىز تەمىر توردا وتكىزگەن - قۇتتىبەك ايماحاننان ەستىپ، ونىڭ جەلتوقسان جايىنداعى اڭگىمەلەرىنىڭ تىڭداۋشىسى، جەلتوقسانشىنىڭ جارى بولعانىما قايران قالامىن... مەن ول كەزدە نارىنقول اۋدانىنىڭ قا­راتوعان اۋىلىنداعى مەكتەپتىڭ 4-سى­نىپ وقۋشىسى بولاتىنمىن. 17 جەلتوق­سانى كۇنى ساباققا كەلگەنبىز. نەگە ەكەنىن قاي­دام، اعاي-اپايلارىمىزدىڭ ءبارى مەك­تەپتە جۇرسە دە ساباق جۋىق ارادا باستالا قوي­مادى. ءبىر كەزدە ۇستازدار بارلىق وقۋ­شىنى جيناپ، مەكتەبىمىزدە ۇلكەن جيىن وتكىزدى. بالا بولساڭ دا بايقايدى ەكەنسىڭ، مۇعالىمدەرىمىز الدەنەگە ابىرجۋلى كورىندى. جينالىستى مەكتەپ ديرەكتورى اشىپ، ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. ودان ۇققانىم الماتىدا جاستار كوتە­رى­لىسكە شىعىپتى. ولاردى ۇرىپ-سوعۋعا سول­داتتار مەن ميليتسيا جىبەرىلىپتى. ال­ما­تىداعى جاعدايدى قىسقاشا بايانداعان ديرەكتورىمىز «بالالار، قايسىلارىڭنىڭ اعا-اپالارىڭ الماتىدا وقىپ جاتىر. قازىر ۇيلەرىڭە بارىڭدار دا، اتا-انالا­رىڭا ايتىڭدار، بالالارىنا تەزىرەك حا­بارلاسىپ، الاڭعا شىقپاۋدى ەسكەرتسىن» دە­دى دە ءبىزدى ساباقتان ەرتە قايتارىپ ءجى­بەردى.

جىل سايىن جەلتوقسان ايى كەلگەندە مەن سوناۋ تۇلىمشاعىم جەلبىرەگەن بالاڭ كەزىمدە ساناما سونشاما اسەر بەرگەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان اداممەن تاعدىر قوسىپ، جەلتوقسان شەجىرەسىنىڭ شىندىعىن سول كوتەرىلىستىڭ قاھارماندارىنىڭ ءبىرى - ءومىرىنىڭ ءۇش جىلىن جازىقسىز تەمىر توردا وتكىزگەن - قۇتتىبەك ايماحاننان ەستىپ، ونىڭ جەلتوقسان جايىنداعى اڭگىمەلەرىنىڭ تىڭداۋشىسى، جەلتوقسانشىنىڭ جارى بولعانىما قايران قالامىن... مەن ول كەزدە نارىنقول اۋدانىنىڭ قا­راتوعان اۋىلىنداعى مەكتەپتىڭ 4-سى­نىپ وقۋشىسى بولاتىنمىن. 17 جەلتوق­سانى كۇنى ساباققا كەلگەنبىز. نەگە ەكەنىن قاي­دام، اعاي-اپايلارىمىزدىڭ ءبارى مەك­تەپتە جۇرسە دە ساباق جۋىق ارادا باستالا قوي­مادى. ءبىر كەزدە ۇستازدار بارلىق وقۋ­شىنى جيناپ، مەكتەبىمىزدە ۇلكەن جيىن وتكىزدى. بالا بولساڭ دا بايقايدى ەكەنسىڭ، مۇعالىمدەرىمىز الدەنەگە ابىرجۋلى كورىندى. جينالىستى مەكتەپ ديرەكتورى اشىپ، ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. ودان ۇققانىم الماتىدا جاستار كوتە­رى­لىسكە شىعىپتى. ولاردى ۇرىپ-سوعۋعا سول­داتتار مەن ميليتسيا جىبەرىلىپتى. ال­ما­تىداعى جاعدايدى قىسقاشا بايانداعان ديرەكتورىمىز «بالالار، قايسىلارىڭنىڭ اعا-اپالارىڭ الماتىدا وقىپ جاتىر. قازىر ۇيلەرىڭە بارىڭدار دا، اتا-انالا­رىڭا ايتىڭدار، بالالارىنا تەزىرەك حا­بارلاسىپ، الاڭعا شىقپاۋدى ەسكەرتسىن» دە­دى دە ءبىزدى ساباقتان ەرتە قايتارىپ ءجى­بەردى.
اۋلاعا كىرە ەسىك الدىندا جۇرگەن انام­دى ءالى ەنتىگىمدى باسا الماعان كۇيى قۇ­شاقتاي الىپ: «الماتىدا جاستار سوعىسىپ جاتىر ەكەن. ەندى نە بولادى؟ الماتىدا وقۋ وقىپ جاتقان بالالاردىڭ ءبارىن اتىپ تاستاي ما؟» دەپ جىلاپ جىبەرىپپىن. داۋ­سىم ايانىشتى شىققان بولۋى كەرەك، انام مەنى باۋىرىنا قىسىپ، باسىمنان سيپاپ تۇرىپ اۋىر كۇرسىنگەنى ءالى ەسىمدە...
ۋاقىت شىركىن زىمىراپ وتە بەردى. مەن دە بويجەتىپ، ارمان قۋىپ الماتىعا كەل­دىم. قالاداعى الماتى يندۋستريالدى كول­لەدجىندە وقىپ جۇرگەنمىن. ءبىر كۇنى قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمى ر.جالعاسقىزى تاربيە جونىندە لەكتسيا وقىپ جاتىپ «اۋىلدان كەلگەن بالالار ابدەن بەتىمەن كەتكەن. ۇيالماي-قىزارماي كوشەدە تۇرىپ قۇشاقتاسىپ، سۇيىسە بەرەدى. ەركىندىك دە­گەن وسى ەكەن عوي دەپ ويلارىنا كەلگەنىن ىستەيدى. قىمسىنۋ دەگەندى بىلمەيدى. نە شىقسا دا وسى اۋىل بالالارىنان شىعادى. ال قالانىڭ بالالارى وزدەرىن قالاي ۇستاۋدى بىلەدى» دەگەن-ءدى. وسىنى ەستىگەن مەن شى­داي الماي، ورنىمنان اتىپ تۇرىپ «اپاي، ولاي دەمەڭىز! بۇگىنگى ەگەمەندىك پەن تاۋەل­سىزدىككە ءسىز ايتىپ وتىرعان سول اۋىل با­لالارى ەمەس پە، قول جەتكىزگەن. سون­دىقتان دا اۋىل بالالارى تۋرالى ولاي ايتپاڭىز!» دەدىم. اۋديتوريادا وتىرعان كۋرستاستارىم مەنى قولداپ شۋ ەتە قالدى. ال اپاي بولسا، مەنىڭ وسى تىكە ايتقان سوزىمنەن ىڭعايسىزدانىپ، كەلەسى لەك­تسيا­دا ماعان كولەمدى شىعارما جازىپ كەلۋدى تاپسىردى.
ارادا ءبىر جىل وتكەندە، ءبىزدىڭ كول­لەدج­دە جەلتوقسان قوزعالىسىنا قاتىسۋ­شىلارمەن كەزدەسۋ وتەتىن بولدى. مەن وركەستر قۇرامىندا دومبىرا تارتاتىن بول­عان سوڭ، سول شاراعا ەرەكشە دايىن­دال­دىم. وسى كەزدەسۋگە قۇتتىبەك تە كەلگەن ەكەن...
كوپشىلىككە بەلگىلى، وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى تاۋەلسىزدىگىن جاڭا العان جاس مەملەكەتىمىز ءۇشىن وتە اۋىر كەزەڭ بولدى. وداقتىڭ تاراۋىمەن قالىپتاسقان جۇيە بۇزىلىپ جاتتى. حالىقتىڭ كۇنكورىسى بارعان سايىن قيىنداپ، ەلدە جۇ­مىس­سىزدىق كەڭ ەتەك الدى. مەن قيىن-قىس­تاۋ شاقتا العان بەتىمنەن قايتپاي، اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينس­تيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ، وقۋ مەن جۇم­ىس­تى ساباقتاستىرىپ جۇرگەن ەدىم. بىردە جۇ­مىسىمىز توقتاپ، ماعان جاڭا جۇمىس ءىز­دەۋگە تۋرا كەلدى. ءسويتىپ جۇرگەندە قالا­لىق «الماتى اقشامى» گازەتىندە بوس جۇ­مىس ورنى بار ەكەنىن ەستىدىم دە، اتالعان با­سىلىمنىڭ رەداكتسياسىن ىزدەۋگە شىق­تىم. «الماتى-2» تەمىرجول ۆوكزالىن بەت­­كە الىپ، «الماتى اقشامىن» ىزدەپ كە­­لە جاتقانمىن. جان-جاعىما ءجيى قارا­عىشت­اپ كەلە جاتسام كەرەك، قارسى ال­دىم­نان شىققان ۇزىن بويلى، قاراتورى جىگىت «قارىنداس، كىمدى ىزدەپ ءجۇرسىز؟» دەدى جى­لى ۇشىراي. مەن ساسقالاقتاپ «اق­شام­نىڭ» رەداكتسياسىن ىزدەپ جۇرگەنىمدى اي­تىپ ەدىم، ول قۋانىپ كەتكەندەي مەنى ءىز­دەگەن جەرىمە دەيىن اپارىپ تاستادى دا، «اق­شام» وسى عيماراتتىڭ ءۇشىنشى قابا­تىن­دا» دەدى دە، ءوزى اسىعىس جونىمەن كەتتى.
كوپ ۇزاماي «الماتى اقشامى» گازەتىنە جۇمىسقا ورنالاستىم. جۇمىسقا كەلسەم كەشە مەنى رەداكتسياعا ەرتىپ اكەلگەن الگى جىگىت وسىندا ءجۇر ەكەن. قىزداردان سۇ­راسام، ول وسى گازەتتىڭ «حات جانە ءبىلىم، دەن­ساۋلىق» ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قۇت­تىبەك ايماحان دەگەن ازامات ەكەن. ءسويتىپ، كەيىن كەلە-كەلە مەن قۇتتىبەكتىڭ جەلتوق­سان كوتەرىلىسىنە قاتىسىپ، ءۇش جىلداي تەمىر توردىڭ ارعى جاعىندا بولىپ كەلگە­نىن جانە ءالى كۇنگە دەيىن ءۇيلى-باراندى بو­لا الماي جۇرگەنىن ەستىپ-ءبىلدىم.
ۇيلەنبەي جۇرگەنىن سول باياعى سانامدا قالىپ قويعان جەلتوقسانمەن بايلانىس­تىرىپ قوياتىنمىن. ۇجىم سونداي ۇيىم­شىل، ازىلدەرى جاراسقان، ءبىر-بىرىنە تىلەۋ­لەس، تىلەكتەس جاندار ەكەن. سول تىلەكتەرىنىڭ ءبىرى قۇتتىبەكتى ۇيلەندىرۋ ەكەنىن ماعان قۇت­تىبەك جايلى ءجيى ايتا باستاعاندارىنان بايقاپ ءجۇردىم. بىرتە-بىرتە ۇجىمداعىلار ەكەۋمىزدى ءبىر-بىرىمىزگە قوساتىندى شى­عاردى. اسىرەسە، ءوزىن قۇتتىبەكتىڭ جەرلە­سىمىن دەيتىن مارقۇم ورىنگۇل اپاي كابي­نەت­تەرىنە كىرە قالسام، ماعان «ءىنىسى» جاي­لى اڭگىمە ايتا باستايتىن. ءتىپتى با­را-بارا گازەتتىڭ باس رەداكتورى قالي ءسار­سەنباي اعايدىڭ ءوزى دە ازىلدەگەن بو­لىپ، قۇتەكەڭدى «قارا نار» اتاندىرا، ءبىزدى ءازىل­مەن «اتاستىرىپ» تويىمىزدى ويلاس­تىرا كەتەتىن. ول قانداي مەرەكە بولسا دا، سول كۇنى ەرتە كەلىپ، جۇمىس ۇستەلىمنىڭ ءۇس­تىنە راۋشان گۇلىن قويىپ كەتەتىن. قىز­دىڭ ءىشى قۋ كەلەدى ەمەس پە، بۇل گۇلدەردى قۇتەكەڭ اكەلىپ جۇرگەنىن بىلسەم دە ونى كورگەندە بىلمەگەنسىپ وتە شىعاتىنمىن. ءازىل-قالجىڭعا جوق، كوپ سويلەي بەرمەيتىن ونىڭ ماعان دەگەن سەزىمىن جاقسىلىققا دانەكەر بولىپ جۇرەتىن «اقشامدىقتار» جەتكىزەتىن. جاقسى ءسوز جانعا جاعادى ەمەس پە، مەنىڭ دە جۇرەك تۇكپىرىمدە جەلتوقسان قاھارمانىنا دەگەن شىنايى سەزىم ءبىر­تىندەپ بۇرشىك اتا باستادى. تاعدىرىمىز شىعار، كوپ ۇزاماي قۇتتىبەك ەكەۋمىز شاڭىراق قۇردىق. ءبىزدىڭ بۇل قۋانى­شىمىزعا قۇتتىبەكتىڭ اناسىنان كەيىنگى اق جارىلا قۋانعان «الماتى اقشامىنىڭ» ۇجىمى بولدى.
مىنە، سودان بەرى دە سەگىز جىلعا جۋىق­تاپتى. سەگىز جىل بويى بالا كەزىمدە جۇرە­گىمدى ءدىر ەتكىزگەن، بىراق شىنايى كورىنىسىن ءبىل­مەيتىن مەن، جەلتوقسان جايلى جان اۋىرتار وقيعالار تۋرالى اڭگىمە ەستىپ، قا­زاق جىگىتتەرى مەن قىزدارىنىڭ ەرلىگىنە قاي­ران قالۋمەن كەلەمىن. قۇتتىبەك الاڭعا شىققان قازاق قىزدارى جايلى كوبىرەك ايتادى. سۇيگەن جىگىتتەرىن سوت­تال­عان جەرلەرىنە ىزدەپ بارىپ، نەكەسىن قي­دىرىپ قايتقان قىزدار تۋرالى ايتقاندا جانىم تەبىرەنىپ كە­تەدى.
كۇنى كەشە عانا ءوزىم كەزدەسۋلەرىن اسى­عا كۇتكەن، جەلتوقسان قاھارمان­دارىمەن ءجيى باس قوسامىز. جيىن-تويلاردا، ءاسى­رەسە، 16 جەلتوقسان كۇنى مىندەتتى تۇردە باس قو­سىپ، وسى كەزەڭگە جەتكىزگەن جاراتقانعا ءشۇ­كىرلىك ايتامىز. دوستارى قۇتتىبەكتى رۋ­حى مىقتى، ۇلتجاندى ازامات دەپ قۇر­مەت­تەپ جاتادى. الماتىدا تۇرمەدە جات­قاندا قۇتتىبەكتىڭ وقىعان كىتاپ، گازەت، جۋرنالداردىڭ مۇقاباسىنا: «الاڭعا قا­زاق ۇلتىنىڭ نامىسى ءۇشىن شىقتىق، نا­مىسىمىزدى بيىك ۇستايىق!»، «...ءتىلىم، سال­­تىم جوعالسا، تۋعان جەردەن ءوز كورىمدى قا­زارمىن!» دەپ جازىپ جىبەرەتىن دەپ، قۇتتىبەكتىڭ ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن سۇيسىنە ايتىپ جاتقاندا، ىشتەي مەن دە رۋح­تانىپ، جان جارىممەن بىرگە بيىكتەپ قا­لامىن.
تاۋەلسىزدىك كۇندەرىڭمەن - جەلتوقسان قاھار­ماندارى!

قارلىعاش بەسىر

"ايقىن" گازەتى