ول ءبىر دۇنيەنى قاپتاعان توپانسۋدىڭ قايتىپ، جەر بەتىندە قۇرلىقتار پايدا بولا باستاعان كەزى بولسا كەرەك. سول مەزەتتە جەر بەتىندە بالىقتار پاتشالىعى دا وزىنە شاق جەر الىپ، ەگەمەن ەلگە اينالعان ەدى. سول كەزدە بالىقتار پاتشالىعىنىڭ ەنشىسىنە تيگەن باقالى كول اۋماعى الەمدىك ءىرى پاتشالىقتاردىڭ بىرىنە جاتادى ەكەن.

بالىق پاتشالىعى بولعاندىقتان با، ءبىر قىزىعى، جەرىنىڭ بەينەسى دە باسى شىعىسقا، قۇيرىعى باتىسقا قاراعان بالىققا ۇقسايدى. بىراق بالىقتاردى بالىق ەمەس، باقا پاتشا باسقارىپتى. ەشتەڭەدە ءىسى جوق، تىلدەرى دە جوق، ءبىر-بىرىمەن ىشكى تۇيسىكپەن عانا قاتىناساتىن بالىق ماقۇلىقتار كىمنىڭ باسقارعانىنا دا ءمان بەرمەسە كەرەك. كىم بىلەدى، بالكىم، ولار ءۇشىن پاتشالىقتىڭ ءمانى جويىلعان كەز بە ەكەن؟! ايتەۋىر، وزدەرىنە كەرەك سۋدىڭ تۇنىعى مەن ءمولدىرى جەتكىلىكتى، بالدىرى كوپ سۋعا بويلاۋدى عانا بىلەتىن بالىقتار قۇرىلعان مەملەكەتىنىڭ قىزىعىن باقا دەگەن ماقۇلىقتاردىڭ كورىپ جاتقانىندا شارۋاسى از ەدى. اۋىزدارىنا تۇسكەن قورەككە جارامدىنى قىلعىتىپ جۇرە بەرەتىن بالىق بىتكەن سۋ ايدىنىندا شورشىپ ويناپ، تۇڭعيىعىنا ويقاستاي تەرەڭدەپ، ەركىن ءجۇزۋدى باقىت سانايتىن. ازاتتىق دەپ سونى ۇعاتىن.

ول ءبىر دۇنيەنى قاپتاعان توپانسۋدىڭ قايتىپ، جەر بەتىندە قۇرلىقتار پايدا بولا باستاعان كەزى بولسا كەرەك. سول مەزەتتە جەر بەتىندە بالىقتار پاتشالىعى دا وزىنە شاق جەر الىپ، ەگەمەن ەلگە اينالعان ەدى. سول كەزدە بالىقتار پاتشالىعىنىڭ ەنشىسىنە تيگەن باقالى كول اۋماعى الەمدىك ءىرى پاتشالىقتاردىڭ بىرىنە جاتادى ەكەن.

بالىق پاتشالىعى بولعاندىقتان با، ءبىر قىزىعى، جەرىنىڭ بەينەسى دە باسى شىعىسقا، قۇيرىعى باتىسقا قاراعان بالىققا ۇقسايدى. بىراق بالىقتاردى بالىق ەمەس، باقا پاتشا باسقارىپتى. ەشتەڭەدە ءىسى جوق، تىلدەرى دە جوق، ءبىر-بىرىمەن ىشكى تۇيسىكپەن عانا قاتىناساتىن بالىق ماقۇلىقتار كىمنىڭ باسقارعانىنا دا ءمان بەرمەسە كەرەك. كىم بىلەدى، بالكىم، ولار ءۇشىن پاتشالىقتىڭ ءمانى جويىلعان كەز بە ەكەن؟! ايتەۋىر، وزدەرىنە كەرەك سۋدىڭ تۇنىعى مەن ءمولدىرى جەتكىلىكتى، بالدىرى كوپ سۋعا بويلاۋدى عانا بىلەتىن بالىقتار قۇرىلعان مەملەكەتىنىڭ قىزىعىن باقا دەگەن ماقۇلىقتاردىڭ كورىپ جاتقانىندا شارۋاسى از ەدى. اۋىزدارىنا تۇسكەن قورەككە جارامدىنى قىلعىتىپ جۇرە بەرەتىن بالىق بىتكەن سۋ ايدىنىندا شورشىپ ويناپ، تۇڭعيىعىنا ويقاستاي تەرەڭدەپ، ەركىن ءجۇزۋدى باقىت سانايتىن. ازاتتىق دەپ سونى ۇعاتىن.

ال باقالاردىڭ ءجونى باسقا ەدى. ولار شالشىق پەن بالشىق بولماسا، ءمولدىر سۋدى جاراتپايدى. شالشىق سۋدىڭ بەتىندە جاپىراقتى، بۇتاقتى،بالشىقتى اتتاپ، ىرعىپ، سەكىرىپ ءجۇرىپ شىبىن-شىركەيدى قاقشىپ جەيتىن جەمقور جاندىكتىڭ ناعىز وزدەرى. ولار كۇن شىعا شىبىن-شىركەي اۋلاپ، قاباقتاي قارىن قامىنا كىرىسەدى دە، كەش تۇسە جامىراپ اندەتىپ، اينالانى ازان-قازان ەتىپ، بۇكىل الەمدى وزدەرى بيلەيتىندەي ماسايرايدى كەلىپ. بۇلار ءۇشىن سۋدىڭ تۇڭعيىعى تۇككە تۇرعىسىز، بەتى جاپىراق تولى شىركەي قاپتاعان شالشىق سۋدان ارتىق جۇماق جوق. قارىندارىن سيپاپ، كۇننىڭ شۋاعىندا باقىلداپ جاتقانى.

دەگەنمەن، وزدەرىن تورە ماقۇلىق سانايتىن ولار جىل سايىن تارتىلا باستاعان سۋدى شالشىققا اينالدىرىپ، اۋماقتارىنىڭ كەڭىگەنىنە ءماز بولىساتىن دا، ءمولدىر سۋدا ويقاستاپ ءومىر كەشەتىن بالىق بىتكەندى كۇستانالاۋمەن بولاتىن.ولاردى ءتىلسىز قۇلدار دەيدى. ونداعىسى - بالىقتار ەلىن باسقاراتىن باسباقانى وزدەرىنىڭ تۇقىمداسى ساناپ، سونى ارقا تۇتاتىندىعىنان. باقا پاتشاعا كەرەگى قاراۋىنداعى بالىقتى بيلەۋ ەمەس، ولاردىڭ سۋى قۇرعاپ، شالشىققا اينالعان جەردەگى ۋىلدىرىقتى ساتۋدان تۇسەتىن پايدا ەدى.

باقالار ۋلاپ-شۋلاپ، كولدىڭ بەتىن ازان-قازان ەتكەنىمەن، وزدەرىنە جەتەتىن قيتۇرقى قۋلىعى باسىم جاندىكتەرتۇعىن. قورەككە جارايتىن شىبىن-شىركەيدى مولايتۋ ءۇشىن، ولار بالىقتىڭ ولىگىن كوبەيتۋمەن شۇعىلداناتىن. سوڭعى كەزدەرى بالىق تىرلىگىن جاقسى زەرتتەگەن باقالار بالىق ۋىلدىرىعىنىڭ مول جەرىنە بارىپ، ونى شالشىققا تاسيتىن دا، ەندى شاباققا اينالا باستاعان ۋىلدىرىققا وزدەرىنىڭ ءزارى مەن ناجىستەرىن بەرىپ، قىرىپ تاستاۋدى مەڭگەردى. ساسىعان ولىككە شىبىن مەن شىركەي بىتكەن جابىلاتىنى بەلگىلى، مىنە، سول كەزدە دورباۋىز اتانعان باقالار توبى باس سالىپ، مازاسىز شىبىننىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتىپ، جۇتا بەرەدى، جۇتا بەرەدى... دالىرەگى - ۇرتتارىنا جيناي ءجۇرىپ، باس باقانىڭ اسحاناسىنا تاسيدى.

قالىڭ قۇراققا ورنالاسقان باسوردانى تاسباقا مىنگەن باقالار كۇزەتەدى، ال سۋمەن شەكتەس جاعىن جارتىلاي باقا، جارتىلاي بالىق ماقۇلىقتار قالت ەتپەي قاراۋىلدايدى. بۇل ماقۇلىقتار نە باقا ەمەس، نە بالىق ەمەس، سۋى تارتىلعان جەردەگى قۇرلىققا بەيىمدەلگەن بالىقتۇقىمداستار ەدى.

باقالى كولدەگى بالىق بىتكەندى باسىنعان باقالىق ساياسات ولاردى باقاعا اينالدىرۋعا دا باس قاتىرىپ، ءبىرشاما ناتيجەگە قول جەتكىزگەن. اقىرىندا باقانىڭ يتبالىعى مەن بالىق ۋىلدىرىعىن بۋدانداستىرىپ، باقابالىق تۇقىمىن الدى. بۇلار تەرەڭگە كەتەتىن بالىقتى باقىلاپ، سۋداعى شەكارانى كۇزەتەتىن ەرەكشە اسكەر قاتارىن ءتۇزدى. بۇل ىسىنە سۇيسىنگەن باس باقا ءتىپتى باقابالىقتىڭ ءبىرىن سۇيىكتى ايەلى ەتتى. ويى بولاشاق تاق مۇراگەرىن تۋعىزۋ ەدى. بىراق ازىرگە وعان بىتكەن ۋىلدىرىق يتبالىققا ەمەس، شىبىن ۇيمەلەيتىن لايعا اينالعاننان باسقا ناتيجە بولماي تۇر.

كولدەگى بالىق بىتكەن ءۇش تاراپتى مەكەن ەتىپ، ءۇش ءتۇرلى تۇقىمداس بولادى ەكەن: شىعىس تاراپتى قۇيرىعى شۇباتىلعان قاۋعا سەكىلدى، جەمتىگىن وراپ ولتىرۋگە قاۋقارلى بالىقتار «قاۋعابالىق» دەپ اتالىپتى; كولدىڭ ورتاسىندا جايىن اۋىزدى، ەكى ۇرتىنان ءورىم قامشىعا ۇقساس مۇرت وسكەن باقالار «دويىر» اتالىپتى; كۇنباتىستاعىلار قاراڭعى تۇڭعيىققا داعدىلانعان، نايزاتۇمسىقتى «نويىستار» دەپ اتالعان ەكەن.

وسىلاردىڭ ىشىندەگى باقالار بيلىگىنە از دا بولسا يكەمدىلەرى الگى دويىر بالىقتار، الايدا ولار وزدەرىنە ءتان ساياساتقا جەتىك بولىپ شىقتى. دويىرلاردىڭ بىرقاتارى تەڭىز تەرەڭىن بيلەۋگە ماماندانعان پاتشالىق قىزمەتكە تۇرىپ الىپ، قارا باستارى مەن بالىقتار مۇددەسىنە بۇرمالايتىندى شىعارىپ ءجۇر. ءتىپتى جەمقور باقالاردى وزدەرىنىڭ ماقساتتارىنا پايدالانىپ، پارامەن كوندىرەتىن قيتۇرقىلىقتى مەڭگەرۋگە كوشكەن. ونىڭ ۇستىنە باس پاتشانىڭ سۇيىكتى توقالى وسى تۇقىمنىڭ ۋىلدىرىعى ەدى.

بالىقتار ەلى اتالعانىمەن، باقالار ءوزارا بۇل ەلدى «باقاستان» اتاۋدى شىعارىپتى. بۇعان بالىق بىتكەن تۋلاپ، سۋدى تولقىنداتىپ، باقالاردىڭ شالشىقتاعى ءبىرشاما قامىس اۋىل-قالالارىن سۋعا كەتىردى. ءتىپتى نايزالى نويىستار «تەرەڭ سۋىمىزدى لايلادى، جەرىمىزدى ءبولىپ تاستايمىز» دەگەن ساياسات ايتىپ، تولقىنداتۋدى شىعاردى. ولارعا قارسى باقابالىقتاردى اتتاندىرىپ، قاتاڭ جازالاپ، قىرسا دا، نايزالارىنا ىلىككەن تالاي باقا دا، باقابالىقتار دا وڭبادى. تاقا بولماعاسىن، شاڭقىلداعان شاعالالاردى جالداپ، نايزالىلارعا قۇستاردى ايداپ سالدى، ولار ەرەۋىلشىل بالىقتاردى سۋ بەتىنە شىعارماي اپتالاپ، تەرەڭگە قۋمەن بولدى، اۋىزعا ىلىككەنىن اسپانعا ءىلىپ اكەتىپ، جەمتىك ەتتى. وجەت نويىستار سوندا دا قويماي، تۋلاۋىن توقتاتپادى. امالى قۇرىعان باس باقا الگى بالىقتاردىڭ ۋىلدىرىعىن الۋدى ازايتىپ، ولارعا قورەك بولار جەم شاشتىراتىن بولدى. سونىڭ كەسىرىنەن «قارا مارجان» اتالاتىن ۋىلدىرىقتى شەتكە ساتۋ دا ءبىرشاما ازايىپ كەتتى. قارا مارجاننىڭ باستى الۋشىسى شاعالا پاتشالىعى بولاتىن، ولار ۋىلدىرىقتى شالشىققا تاستاپ، شاباق كۇيىندە قىلعىتۋ تەحنولوگياسىن مەڭگەرگەن ەل ەدى. ەندى شاڭقىلداق قۇستارمەن باقالار ديپلوماتياسى باسقاشا كۇيگە ءتۇستى.

اقىرى شاعالا پاتشالىعىنا ايتار باس باقانىڭ ءۋاجى تابىلدى، ونى دا تاۋىپ بەرگەن ءوزىنىڭ باس كەڭەسشىسى - بالىقتاردى تالاي رەت الداۋدى ويلاستىرعان سۋايتباق. ول باسى جالپيعان عالىم باقالاردى جيناپ الىپ، «بالىقتارعا ۇشاتىن قانات وسىرۋگە بولا ما؟» دەگەن ماسەلەنى توتەسىنەن قويدى، ويتكەنى پاتشالىق بۇل باقالارعا ارنايى جەم مەن قۇراقتى جەردى ءبولىپ، ەرەكشە كۇتىمگە العان ەدى. سوندىقتان كۇيگە تاۋەلدى ءارى عىلىمي ناتيجە بەرە الماعان عالىم-باقالاردىڭ «جوق!» دەۋگە قاقىسى جوق ەدى. ولار امالسىز: «ابدەن بولادى!» - دەدى. سودان سالتاناتتى تۇردە باس باقا نويىستارعا ەندى سۋدا دا، اۋەدە دە جۇزەتىن قانات ءوسىرۋ مۇمكىندىگى قاراستىرىلاتىنىن جاريا ەتتى. بۇل بالىقتاردى شاعالاعا جەم بولۋدان قورعايدى-مىس. بىراق شەتكە شىققان بىرنەشەۋى بولماسا، بالىق ماقۇلىقتار وعان دا سەلت ەتپەدى. سوندا دا ءبىرشاما ۋاقىت قىزىل سوزگە اينالعان ناسيحات قۇرالىنىڭ تالعاجاۋى بولىپ، الگى سۋايت باستامانى بالىقتاردىڭ تالقىسىنا كەتكەن ۋاقىت كولدى تىنىشتاندىرىپ تۇردى.

باقا پاتشا قايتكەندە دە الىپ كولدىڭ الا-قۇلا ماقۇلىقتارىن بىرىكتىرۋگە باس قاتىرۋمەن بولدى. قانشا دەگەنمەن، ءبىرشاما جىل ەل باسقارعان باس باقانىڭ قۋلىعى جەتىپ ارتىلاتىن. ول ەل الدىنا باس كورىپكەلىن شىعارىپ، ەلۋ جىلدان سوڭ بولاتىن ەلدىڭ بولاشاعىن سيپاتتادى. بولاشاقتا بالىقتاردىڭ دا ماڭىزدى ورنى بولاتىنى ايقىن كورسەتىلدى. ءبىر قىزىعى - باقا مەن بالىق ءبىر تىلدە تىلدەسەدى-ءمىس. بۇل ستراتەگيا دا سۋايتباقتىڭ كەڭەسى بولاتىن. ەندى باقالار بالىق ءتىلىن، ال بالىقتار باقا ءتىلىن ۇيرەنۋى كەرەك، ول ءۇشىن باقاعا يتبالىق كەزىندە، ال بالىقتارعا ۋىلدىرىق كۇيىندە ارنايى جاڭا تەحنولوگيامەن يمپۋلس ارقىلى تاۋىپتەردىڭ ەرەكشە قۋاتى سىڭىرىلەدى-ءمىس.

ءسويتىپ ءتىل ارقىلى ءبىرتۇتاس ماقۇلىققا اينالدىرۋ ساياساتىنا باس قاتىرعان باقا پاتشا «ءبارىمىز دە «بالىق» اتاناتىن جۇرتقا اينالامىز» دەگەن قىزىل ءسوزىن بەزەپ، ناسيحات كوبىگىن كوپىرتۋدى قولعا الدى. بىراق كول بەتى مەن باتپاق اراسى كۇبىر-سىبىرعا تولىپ كەتتى. باقالار ەلدىڭ «بالىق» بولاتىنىنان تىكسىنىپ، باستى قالاي دا «باق» سوزىنە يلىكتىرۋگە ۇمتىلىستى. «باق» ءسوزىنىڭ جاعىمدى دا جاراسىمدى قۋاتى ەلگە جايلىلىق دارىتادى دەگەن ۋاجبەن باقالار وزدەرىنىڭ ءوندىرىسى مەن شارۋالارىن «باق» سوزىمەن باستالاتىن اتاۋمەن اتاي باستادى، سونى برەندكە اينالدىرۋعا كۇش جۇمساپ، شۇبىرعان ۇرىقتارىنا دەيىن الدىن الا «باقتان» باستالاتىن ەسىم قويعىش بولىپ الدى. ال بۇعان قارسى بالىق بايعۇستار بىلدىرلاپ، «بال» ءسوزىن العا تارتتى. بىراق دىبىسى جوق بالىقتاردىڭ بۇل ۇسىنىسى ازىرگە جوعارى جاققا جەتكەن جوق. قايتا باسوردا ەندى رەسمي تۇردە «باقوردا» اتالا باستادى.

سوڭعى كەزدە كولدىڭ بار جىلى-جۇمساعىن جۇتا بەرەتىن باقالار سەمىرۋدىڭ ابدەن شەگىنە جەتىپ، ۋىلدىرىق شاشۋعا دا ەرىنەتىن بولىپ، ول شارۋانى باقابالىقتارعا تاڭىپ قويدى. ونىڭ ەسەسىنە باقابالىقتىڭ تۇقىمى جىل سايىن ارتىپ، باقالار سانى مۇلدەم ازايىپ بارادى. باس باقا بولسا، ءوزىنىڭ قارتايىپ قالعانىنا وكىنىپ، شاعالا پاتشالىعىنا عۇمىر جاستى ۇزارتۋ جونىندە ىشىرتكى تابۋدى سۇراپ، ونىڭ ەسەسىنە پالەنباي توننا بالىقتى سىيعا تارتتى. ازىرگە شاڭقىلداۋدى عانا بىلەتىن شاعالالار باس باقانىڭ ءۇمىتىن اقتاي قويعان جوق.

ال باقالى كول ەلى باقاعا دا، بالىققا دا بولاشاقتا كۇن بەرمەيتىن، جىل سايىن سانى مەن قاۋقارى ەسەلەنىپ كەلە جاتقان ەلدىڭ جاڭا تۇرعىندارى - باقابالىقتار ەلىنە اينالا باستاعانىن ەشكىم دە سەزەر ەمەس...

قىران سايىپ

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 47 (175) 20 جەلتوقسان 2012 جىل