1917 جىلى ورىنبور قالاسىندا 21-26 نشى شىلدە ارالىعىندا ءى ءنشى جالپىقازاق سەزى اشىلدى. سەزگە اقمولا، تورعاي، سەمەي، ورال، سىرداريا، جەتىسۋ، فەرعانا وبلىستارىنان جانە بوكەي ورداسىنان 20 عا جۋىق وكىل قاتىسقان. سەزدىڭ كۇن تارتىبىنە سول كەزەڭدەگى قازاق جۇرتى ءۇشىن وزەكتى دەلىنگەن ون ءتور ماسەلە قويىلعان. ونىڭ ەڭ ماڭىزدىسى «الاش» پارياسىن قۇرۋ جونىندەگى ماسەلە. الايدا، ارادا 92 جىل وتكەنىمەن سول تۇستا الاش زيالىلارى كوتەرگەن ماسەلەلەردىڭ كوبى ءالى كۇنگە وزەكتىلىگىن جويعان جوق.

1917 جىلدىڭ 21-ءنشى شىلدەسى قازاق تاريحىنداعى ايرىقشا كۇن. بۇل كۇنى تەك قانا العاش رەت جالپىقازاق سەزى اشىلىپ، قازاق ماسەلەسىن تۇڭعىش رەت زاماناۋي ساياسي دەڭگەيدە قازاق زيالارى كوتەرىپ قانا قويعان جوق، سونداي-اق. بۇل سەزدە «الاش» پارتياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم شىعارىلدى. تاريحشى، الاشتانۋشى عالىم مامبەت قويگەلدى ءى-ءنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ قۇجاتتىق حاتتاماسى ساقتالماعانىن ايتادى. بىراق تا ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەر رەتىندە مەملەكەت باسقارۋ تۇرلەرى، اۆتونوميا ماسەلەسى، جەر ماسەلەسى، وقۋ-اعارتۋ، ايەل تەڭدىگى سياقتى وزەكتى ماسەلەر تالقىعا تۇسكەن. الايدا، سەزدە كوتەرىلگەن جەر ماسەلەسى بۇگىنگى تاڭدا دا قازاق ۇلتى ءۇشىن وزەكتىلىگىن جويعان جوق. ال، سەزدىڭ شەشىمىندەگى جەر ماسەلەسى جونىندە تاريحشى مامبەت قويگەلدى مىنانداي دەرەك ايتتى:

1917 جىلى ورىنبور قالاسىندا 21-26 نشى شىلدە ارالىعىندا ءى ءنشى جالپىقازاق سەزى اشىلدى. سەزگە اقمولا، تورعاي، سەمەي، ورال، سىرداريا، جەتىسۋ، فەرعانا وبلىستارىنان جانە بوكەي ورداسىنان 20 عا جۋىق وكىل قاتىسقان. سەزدىڭ كۇن تارتىبىنە سول كەزەڭدەگى قازاق جۇرتى ءۇشىن وزەكتى دەلىنگەن ون ءتور ماسەلە قويىلعان. ونىڭ ەڭ ماڭىزدىسى «الاش» پارياسىن قۇرۋ جونىندەگى ماسەلە. الايدا، ارادا 92 جىل وتكەنىمەن سول تۇستا الاش زيالىلارى كوتەرگەن ماسەلەلەردىڭ كوبى ءالى كۇنگە وزەكتىلىگىن جويعان جوق.

1917 جىلدىڭ 21-ءنشى شىلدەسى قازاق تاريحىنداعى ايرىقشا كۇن. بۇل كۇنى تەك قانا العاش رەت جالپىقازاق سەزى اشىلىپ، قازاق ماسەلەسىن تۇڭعىش رەت زاماناۋي ساياسي دەڭگەيدە قازاق زيالارى كوتەرىپ قانا قويعان جوق، سونداي-اق. بۇل سەزدە «الاش» پارتياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم شىعارىلدى. تاريحشى، الاشتانۋشى عالىم مامبەت قويگەلدى ءى-ءنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ قۇجاتتىق حاتتاماسى ساقتالماعانىن ايتادى. بىراق تا ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەر رەتىندە مەملەكەت باسقارۋ تۇرلەرى، اۆتونوميا ماسەلەسى، جەر ماسەلەسى، وقۋ-اعارتۋ، ايەل تەڭدىگى سياقتى وزەكتى ماسەلەر تالقىعا تۇسكەن. الايدا، سەزدە كوتەرىلگەن جەر ماسەلەسى بۇگىنگى تاڭدا دا قازاق ۇلتى ءۇشىن وزەكتىلىگىن جويعان جوق. ال، سەزدىڭ شەشىمىندەگى جەر ماسەلەسى جونىندە تاريحشى مامبەت قويگەلدى مىنانداي دەرەك ايتتى:

««قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلعى 31 شىلدە كۇنگى سانىندا جاريالانعان سەزدىڭ قاۋلىسىندا قازاق حالقى وزىنە ەنشىلى جەرگە ورنالاسىپ بولعانشا، جەر ەشكىمگە بەرىلمەسىن دەدى. جانە قازاق دالاسىندا جارامدى جەر از بولعاندىقتان، قازاق پايداسىنان الىنىپ كەتكەن مىنانداي جەرلەر توقتاۋسىز قايتارىلسىن: دۆورياندىق، مال ءوسىرۋ، ساۋدا-ونەركاسىپ، كۋرورت، موناستىر ءۇشىن دەپ الىنعان جەرلەر تۇگەلدەي قازاقتاردىڭ وزدەرىنە قايتارىلىپ بەرىلسىن دەدى»

سەزگە دەيىن «قازاق» گازەتىندە الدا قۇرىلاتىن قازاقتىڭ تۇڭعىش ساياسي پارتياسى تۋرالى ماقالالار جارىق كورىپ، حالىققا تۇسىنىك بەرىلگەن. مامبەت قويگەلدىنىڭ ايتۋىنشا، سول تۇستا «قازاق» گازەتىندە جارىق كورگەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ءبىر ماقالاسىندا پارتيا تۋرالى بىلاي دەگەن: «رەسەيدە نەشە ءتۇرلى پارتيا بار. بىراق ەشقايسىنىڭ باعدارلاماسى قازاق ۇلتىنىڭ مۇرات-مۇددەسىنە ساي كەلمەيدى». تاريحشى مامبەت قويگەلدى سول كەزەڭنىڭ وزىندە ۇلت زيالىلارى قازاقستاندا قۇرىلۋى ءتيىس كەز كەلگەن ساياسي پارتيانىڭ ءتۇپ نەگىزىندە ۇلتتىق مۇددە مەن ۇلتتىق تالاپ-تىلەك جاتۋى مىندەتتى ەكەنىن بىلگەن ءارى مۇنى باسى اشىق ماسەلە رەتىندە قاراستىرعان دەيدى.

ال، قازىرگى جسدپ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ءامىرجان قوسانوۆ بۇگىندە الاش زيالىلارىنىڭ ءىزباسارلارى جوق دەپ ەسەپتەيدى. ونىڭ ويىنشا، ءتىپتى بىرەن-ساران ۇلتشىل، مەملەكەتشىل تۇلعالاردىڭ بار ەكەنىن ەسەپكە العان كۇننىڭ وزىندە بۇگىنگى ساياسي جۇيەنىڭ شەڭبەرىندە ولاردىڭ ۇلت ءۇشىن كۇرەسىنە ورىن جوق.

ازاتتىق پەن اۆتونوميا اراسى

تاريحشى مامبەت قويگەلدىنىڭ ايتۋىنشا، 1913 جىلى باقىتجان قاراتاەۆ، رايىمجان مارسەكوۆ، جاھانشا سەيدالين سياقتى ۇلت زيالىلارى جالپىقازاق سەزىن شاقىرۋ، ۇلتتىق پارتيا قۇرۋ تۋرالى اڭگىمە كوتەرگەن. الايدا، بۇل اڭگىمەگە الاشوردانىڭ كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحان، «قازاق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى احمەت بايتۇرسىنۇلى «قازاق» گازەتىنە توقتاۋ ايتىپ ماقالا جازعان. تاريحشى مامبەت قويگەلدى ءوز سوزىندە بۇل تۋراسىنا كەڭىرەك توقتالدى.

«ول كەزدە پاتشالىق رەسەيدىڭ زاڭى بويىنشا، مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات پارتيانىڭ اتىنان تۇسەتىن بولعان. ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى سول كەزدەگى پاتشالىق جۇيە جاعدايىندا جانە سول تۇستاعى ساياسي ءتارتىپ جاعدايىندا جالپىقازاق سەزىن شاقىرىپ، وندا ساياسي پارتيا قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەرۋ قاتەلىك بولاتىنىن ونىڭ سوڭى پاتشالىق وكىمەت تاراپىنان رەپرەسسياعا ۇلاساتىنىن جاقسى ءبىلدى. سوندىقتان دا، ءاليحان بوكەيحان «قازاق» گازەتىندە جارىق كورگەن ماقالاسىندا بىلاي دەدى: ««ءۇي وزىمدىكى دەمە، ءۇي ارتىندا كىسى بار» دەگەن قازاقتىڭ ءسوزى بار. سەنىڭ ءاربىر قادامىڭدى، ءار ءسوزىڭدى اڭدىپ وتىرعان بيلىك بار. جارايدى، سەندەر جالپىقازاق سەزىن شاقىراسىڭدار، وندا ساياسات تۋرالى ءسوز بولماي قويمايدى. سونىڭ ءبارى بيلىكتىڭ قۇلاعىنا جەتسە، سەندەردىڭ ءار قايسىڭدى جۇرگىزبەيدى. سوندىقتان بۇل اڭگىمەنى قويا تۇرىڭدار. ۋاقىتى كەلگەندە كورەرمىز» دەگەن. شىنىندا، باقىتجان قاراتاەۆ، رايىمجان مارسەكوۆ، جاھانشا سەيداليندەردىڭ ۇستاعان باعىتىنىڭ ستراتەگيالىق جانە تاكتيكالىق تۇرعىدان دۇرىس ەمەستىگىن ۋاقىت كورسەتتى»،-دەدى مامبەت قويگەلدى.

جالپىقازاق سەزىن شاقىرۋ جانە وندا ساياسي پارتيا قۇرۋ تۋرالى ماسەلە قاراۋ جقنىندە سول تۇستاعى باستاما الاش زيالىلارىنىڭ اراسىندا ۇلكەن اڭگىمەگە ارقاۋ بولعان. زيالىلار بۇل ماسەلەگە قاتىستى ءوز ۇستانىمدارى مەن كوزقاراستارىن «ايقاپ» جۋرنالى مەن «قازاق» گازەتىنىڭ بەتىندە ماقالا ارقىلى ايتقان.

ال، 1917 جىلى 21 شىلدەدەن 26 شىلدەگە دەيدىن بەس كۇنگە ۇلاسقان ءى جالپىقازاق سەزىندە اۆتونوميا الۋ مەن بىردەن تاۋەلسىزدىك جاريالاۋ تۋرالى اڭگىمەدە الاش زيالىلارى اراسىندا قىزۋ پىكىرتالاس تۋعان. سەزدە احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ قازاق رەسپۋبليكاسى تولىق تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋ كەرەك دەگەن تالاپ قويعان. الايدا، بۇعان ءاليحان بوكەيحانوۆ كونبەگەن. مۇنى «الاشوردا» دەرەكتى ءفيلمىنىڭ ستسەناري اۆتورى بولات ءمۇرسالىم ايتىپ وتىر. ال، تاريحشى مامبەت قويگەلدى ءاليحان بوكەيحاننىڭ بۇل تالاپقا قارسى ايتقان دايەگىن بىلايشا كەلتىردى.

«ءاليحان بوكەيحان سول تۇستاعى قوعامدىق-ساياسي احۋالدى وتە تەرەڭ ءارى جاقسى تۇسىنگەن. الەكەڭ بىلاي دەدى: «قازاق جەرىندە قونىس اۋدارۋشى ورىس شارۋالارى مەن ورىس كازاكتارىنىڭ سانى باسىم ءارى ولاردىڭ قولىندا قارۋ بار. جانە بيلىكتە سولاردىڭ جاعىندا. ءبىز اۋەلى ولاردى ىشكە تارتىپ، ءبىز سەندەردى ەشقايدا قۋمايمىز، سەندەرگە جاۋلىعىمىز جوق، بىرىگىپ مەملەكەت قۇرايىق، بىرلەسىپ ارەكەت ەتەيىك دەپ ولارعا تۇسىندىرەيىك. سوسىن بارىپ، تاۋەلسىزدىكتى جاريالايىق»،- دەگەن. ءاليحان بوكەيحان ۇستانىمى دۇرىس بولاتىن.

ءسويتىپ، قۇرىلتايعا دەيىن ەلدى باسقارۋعا العان ۋاقىتشا وكىمەتتىڭ تۇسىندا بۇكىل مەملەكەتتىڭ فورماسى فەدەراتسيا بولادى دەگەن اڭگىمە گۋلەپ تۇرعان كەزدە قۇرىلتايعا قازاق حالقى ءوزىنىڭ جەكە پارتياسىمەن قاتىسىپ، سول پارتيانىڭ اتىنان اۆتونوميا سۇراۋ قاجەت بولدى. وسىلايشا، «الاش» پارتياسى قۇرىلدى. ال، تاريحشى مامبەت قويگەلدى «الاش» سول كەزدەگى ەۋروپالىق ۇلگىدەگى ۇلتتىق دەموكراتيالىق پارتيا بولعان. پارتيانىڭ باستى قۇجاتى سانالاتىن باعدارلاماسىنىڭ ءوزى سول تۇستاعى باتىستاعى كەز كەلگەن پارتيانىڭ باعدارلاماسىنان كەم بولماعان»، - دەيدى.

تاۋەلسىزدىك ءھام الاش يدەياسى

قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن ۇلتتىق مۇددەنى كوزدەگەن، تالاپ-تىلەكتەرى تەك قانا ۇلتتىڭ مۇرات-ماقساتتارىنا نەگىزدەلگەن الاش يدەياسى جۇزەگە اسپادى دەگەن پىكىر قوعامدا اراكىدىك ايتىلادى. بولات ءمۇرسالىمنىڭ پىكىرىنشە، الاش زيالىلارى ەۋروپالىق ساياسي مادەنيەتتى ۇستانعان ءارى ەۋروپانىڭ وركەنيەتتى داستۇرلەرىنە بوي ۇرعان.

«الايدا، بۇگىنگى قازاقستان رەسەيدىڭ 300 جىلدىق وتارىنىڭ ساناعا سىڭگەن قۇلدىق پسيحولوگياسىنان ءالى دە اجىراي الماي كەلەدى. الاش زيالىلارى ءسوز بوستانىدىعىنىڭ بولۋىن، بارلىق ساياسي-قوعامدىق ماسەلەلەر دەموكراتيالىق جولمەن شەشىلۋىن قاراستىردى. بۇگىنگى كۇنى ساياسي ماسەلەردە، كەز كەلگەن ماسەلەنى قازاقتىق نەگىزدە قاراستىرۋدا الاش يدەياسى، ولاردىڭ ماقسات-مۇراتتارى جۇزەگە اسقان جوق»،- دەيدى بولات ءمۇرسالىم

الاش زيالىلارىنىڭ دەنى 1937-38 جىلعى ستاليندىك رەپرەسسيا كەزىندە ناقاقتان اتىلدى. ال، 21 شىلدە كۇنى ازاتتىق راديوسىنىڭ ۆەب-پاراقشاسىندا جارىق كورگەن الەكساندر نارودەتسسكيدىڭ «توقاەۆ ەقىۇ-نىڭ گيتلەر مەن ءستاليندى قاتار قويعانىنا قىنجىلىس بىلدىرەدى» دەگەن ماقالاسىندا ەقىۇ-نىڭ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسى ناتسيزم مەن ءستالينيزمدى اياۋسىز سىناعانىن ايتا كەلىپ، قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ سپيكەرى قاسىمجومارت توقاەۆ مىرزانىڭ «ەقىۇ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى رەتىندە جالپىعا ءمالىم تاريحي دەرەكتەر مەن قۇجاتتارعا قاراما-قايشى رەزوليۋتسيانىڭ قابىلدانعانىنا وكىنىش بىلدىرۋگە ءماجبۇرمىن. بۇل قۇجات ناتسيستىك رەجيمدى جانە انتيگيتلەرلىك كواليتسياعا كىرىپ، ءفاشيزمدى جويۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان ءارى بۇۇ قۇرىلتايشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان مەملەكەتتى ءبىر ورىنعا قاتار قويادى» - دەگەن ءسوزىن جولما-جول بەرىپتى. ال، ەندەشە...