قازاق كۇنتىزبەسى بويىنشا بيىل جىلان جىلى كىرەدى. شىعىس كۇنتىزبەسى بويىنشا 2013 - جاي جىلان ەمەس، سۋ جىلان جىلى. قازاقتا سۋ جىلان شاقپايدى دەگەن نانىم بار. كورىپكەل-جۇلدىزشىلاردىڭ 2013 جىل بەيبىت، ىرىستى بولادى دەپ جارىسا جازۋى سوندىقتان بولسا كەرەك. لايىم، سولاي بولعاي.

2013-تە نە وزگەرەدى؟

2013 جىلدىڭ باسىندا قازاقستان حالقىنىڭ سانى 17 ملن.-عا جەتىپ، ارتادى. بۇل - جاڭا جىلدان كۇتەتىن باستى جاڭالىق. ال ءومىر ءسۇرۋدىڭ ورتا جاسى 70-كە جەتەدى-ءمىس. قازاقستاندىقتار-دىڭ ورتا جاسى ءبىر جىلدا 0,4 جىلعا كوتەرىلەدى دەپ سەندىرگەن ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى ءاليحان سمايىلوۆ بولاتىن. ودان بولەك، 2013 جىلى دارىگەر مەن ناۋقاس اراسىندا كەلىسىم-شارت پايدا بولادى. «دارىگەرلەردى مىندەتتى ساقتاندىرۋ» دەگەن جوبانىڭ قالاي ىسكە اساتىنىن سوندا كورەمىز. پارلامەنتاريلەرىمىز بيىل كاسىپكەرلىك تۋرالى زاڭ قابىلدايمىز دەپ ۋادە بەرگەن. جەكە بيزنەستى دامىتۋ جولىندا رۇقساتتاۋ قۇجاتتارى 30 پايىزعا قىسقارىپ، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ تەكسەرۋى ازايادى-مىس (ە.دوساەۆتىڭ ءسوزى - رەد.). بىلتىرعى بەسوباداعى جاعداي قۇرى-لىس سالاسىنا اسەر ەتپەي قويمادى. 2013 جىلدان باستاپ جاڭادان سالىنعان تۇرعىن ۇيلەردىڭ ساپاسىن تەكسەرۋ تۋرالى زاڭ قاتۋلانا تۇسەدى.

قازاق كۇنتىزبەسى بويىنشا بيىل جىلان جىلى كىرەدى. شىعىس كۇنتىزبەسى بويىنشا 2013 - جاي جىلان ەمەس، سۋ جىلان جىلى. قازاقتا سۋ جىلان شاقپايدى دەگەن نانىم بار. كورىپكەل-جۇلدىزشىلاردىڭ 2013 جىل بەيبىت، ىرىستى بولادى دەپ جارىسا جازۋى سوندىقتان بولسا كەرەك. لايىم، سولاي بولعاي.

2013-تە نە وزگەرەدى؟

2013 جىلدىڭ باسىندا قازاقستان حالقىنىڭ سانى 17 ملن.-عا جەتىپ، ارتادى. بۇل - جاڭا جىلدان كۇتەتىن باستى جاڭالىق. ال ءومىر ءسۇرۋدىڭ ورتا جاسى 70-كە جەتەدى-ءمىس. قازاقستاندىقتار-دىڭ ورتا جاسى ءبىر جىلدا 0,4 جىلعا كوتەرىلەدى دەپ سەندىرگەن ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى ءاليحان سمايىلوۆ بولاتىن. ودان بولەك، 2013 جىلى دارىگەر مەن ناۋقاس اراسىندا كەلىسىم-شارت پايدا بولادى. «دارىگەرلەردى مىندەتتى ساقتاندىرۋ» دەگەن جوبانىڭ قالاي ىسكە اساتىنىن سوندا كورەمىز. پارلامەنتاريلەرىمىز بيىل كاسىپكەرلىك تۋرالى زاڭ قابىلدايمىز دەپ ۋادە بەرگەن. جەكە بيزنەستى دامىتۋ جولىندا رۇقساتتاۋ قۇجاتتارى 30 پايىزعا قىسقارىپ، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ تەكسەرۋى ازايادى-مىس (ە.دوساەۆتىڭ ءسوزى - رەد.). بىلتىرعى بەسوباداعى جاعداي قۇرى-لىس سالاسىنا اسەر ەتپەي قويمادى. 2013 جىلدان باستاپ جاڭادان سالىنعان تۇرعىن ۇيلەردىڭ ساپاسىن تەكسەرۋ تۋرالى زاڭ قاتۋلانا تۇسەدى.

تاعى ءبىر ماڭىزدى جاڭالىق - جىلدىڭ ورتاسىنا قاراي بۇكىلالەمدىك ساۋدا ۇيىمىنا رەسمي تۇردە مۇشە بولامىز. يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق باعدارلامانىڭ العاشقى جەمىستەرىن دە تاتىپ كورۋگە از قالدى دەپ اۋزىمىزدى مايلاپ وتىرعانىمىز بار. بيىلدان باستاپ قازاقستاندا جاسالعان پەرنەتاقتالار, ءوزىمىزدىڭ وندىرىستەگى بالالار اياق كيىمى ساتىلىمعا شىعۋعا ءتيىس.

تاعى دا قىمباتشىلىق...

بيۋدجەتتەن 2013 جىلعا 2418,117 ملرد. تەڭگە ءبولىنىپ وتىر. جىلان - داۋلەت پەن بايلىقتىڭ سيمۆولى. باعالى مەتالدار بار جەردە جىلاننىڭ ورداسى بولاتىنى بارشاعا ايان. تۇسىڭە جىلان كىرسە، داۋلەت كەلەدى دەيدى قازاق. بۇل جىلى كەڭشىلىك پەن مولشىلىق، بايلىققا كەنەلەدى دەيتىنى سودان. بىلتىر سەرىك احمەتوۆ قازاقستاندىقتاردىڭ تاماشا ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعىن ايتىپ، 2012 جىلى كۇنكورىس مينيمۋمى 17 مىڭ 439 تەڭگە بولسا، 2013 جىلى 18 مىڭ 660-قا جەتەدى دەپ «قۋانتىپ» تاستاعان. 2013 جىلى زەينەتاقى 9 پايىزعا ءوسىپ, ورتاشا زەينەتاقى 42 319 تەڭگەگە تەڭ كەلەدى. ال جاردەماقىلار 7 پايىزعا  كوتەرىلەدى. ودان بولەك، ەكونوميستەر قازاقستانداعى كومپانيالار دا (88 پايىزى) جالاقىنى وسىرەدى دەپ بولجاپ وتىر. نە دەگەن ماي شەلپەك دەپ دامەتىپ وتىرعان شىعارسىز. بۇل «باقىتتىڭ» دا سۇراۋى بار ەكەن. بازار باعاسىنىڭ كوتەرىلگەنىن بىلايعى جۇرت بايقاپ تا ۇلگەردى. نەگە دەسەڭىز، الماتىدا ەلەكتر ەنەرگياسى قىمباتتاسا، باسقا وڭىرلەردە سۋ تاريفتەرى كوتەرىلەدى ەكەن. تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى مۇرات وسپانوۆتىڭ بولجاۋىنا قاراعاندا، ءار وڭىردە اۋىز سۋدىڭ باعاسى 15-30 پايىز كولەمىندە ءوسىپ شىعادى دەيدى. قالا مەن قالانىڭ اراسىندا سابىلىپ ءجۇرۋ دە ازايا ءتۇسۋى مۇمكىن. سەبەبى 7 قاڭتاردان باستاپ پويىز بيلەتتەرى (بارلىق تيپتەگى ۆاگوندار ءۇشىن) 12 پايىزعا وسەدى...

جىلان جىلى ىرىستى

سوعان قاراماستان، جىلان جىلىنان تەك قانا جاقسىلىق كۇتەمىز. سەبەبى جىلان - شىعىس تانىمىندا دانالىقتىڭ سيمۆولى. بۇل جىلى سابىرلى، «جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەسۋدى» قۇپتايتىن ادامداردىڭ جولى بولادى دەسەدى. جىلان جىلى ۇيلەنگەندەردىڭ شاڭىراعى بيىك، وتباسى بەرىك، ال بيىل دۇنيەگە كەلگەن سابيلەر بالا كەزىنەن تالانتتى، اقىلدى بولادى دەپ ەسەپتەلەدى. قاراپ وتىرساڭىز، جەر باۋىرلاعان جىلاننىڭ كوپ قاسيەتى ينفلياتسيا جاعدايىندا پايدالى ەكەن. مىسالى، بۇل ماقۇلىق اپتاسىنا ءبىر رەت ازىقتانادى، جانە ءنار سىزباستان ءۇش جىلعا دەيىن ۇيىقتاي بەرەدى. ايلىعى شايلىعىنا جەتپەيتىندەرگە ۇلگى بولماعاندا، نەمەنە؟ ۇيىقتاپ جاتقان جىلاننىڭ بويىندا زات الماسۋ پروتسەسى مۇلدەم توقتايدى.  تابيعاتتىڭ تاڭعاجايىپ ۇنەمشىلدىگىن ايتپايسىز با، جىلان - كۇن رايى ءسال سالقىنداسا بولدى، الاڭسىز ۇيقىعا كەتەدى ەكەن. ياعني قىمباتتايدى دەگەن دەگەن سۋ مەن ەلەكتر ەنەرگياسىن «ۇنەمدەۋدى» جىل يەسىنەن ۇيرەنسەك ءلازىم. قازاقتا جىلاندى «ءۇش كەسسە دە كەسىرتكەلىك ءالى بار» دەيدى. وسى كۇنگە دەيىن قازەكەم الدا-جالدا جىلاندى ءولتىرىپ السا، جەتى بولىككە ءبولىپ، بولەك-بولەك كومىپ تاستايدى. ياعني جىلاننىڭ كۇش-جىگەرى، ءومىر ءۇشىن كۇرەسە بىلەتىن قابىلەتى الەۋمەتتىك  كەدەرگىلەردەن شارشاعاندارعا ابدەن ۇلگى بولا الادى. جەر باۋىرلاپ جورعالاعانىنان باسقاسىنىڭ ءبارى دە ءبىزدىڭ جاعدايعا جاراسىپ تۇر.

تاريحتاعى سۋ جىلان

امالسىز، قوجاسىنىڭ ەل اراسىنداعى سۇيكىمسىز بەينەسىنە بولا جىلان جىلىنان جايسىزدىق كۇتەتىندەر از ەمەس. وعان تاريحتان ايعاق كەلتىرۋ دە وپ-وڭاي. مىسالى، 1917 جىلى ايگىلى توڭكەرىستەر بولدى، 1941 جىلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالدى، 2001 جىلى نيۋ-يوركتەگى 110 قابات ءۇيدى قيراتقان تەراكتىدەن كەيىن يسلام دىنىنە دەگەن كوزقاراس كۇرت وزگەردى. بىراق مۇنىڭ ءبارى وت جىلان جىلدارى ەدى. سۋ جىلان جىلى تەك قانا جاقسىلىققا باستايتىنىن جوعارىدا ايتتىق. مىسالى، 1953 سۋ جىلان جىلى ستالين كوز جۇمعاننان كەيىن تاريحي ادىلەتتىلىك ورنادى. اتىلعاندار اقتالدى، ايدالعاندار بوسادى، شىندىقتىڭ بەتى اشىلدى. ياعني كەلىپ جەتكەن 2013-تە ادىلەتتىلىكتىڭ باستاۋى بولادى دەگەن ءۇمىت بار.

2013 جىلدىڭ داتالارى

ايتپاقشى، 2013 جىلى بالەتمەيستەر بولات ايۋحانوۆ - 75,  مادەنيەتتانۋشى، قوعام قايراتكەرى مۇرات اۋەزوۆ - 70, قازاقستاننىڭ حالىق ارتىستەرى تۇڭعىشباي ءال-تارازي مەن التىنبەك قورازباەۆ, سونداي-اق سازگەر تولەگەن مۇحامەدجانوۆ - 65, ال حالىق ارتىستەرى ماقپال ءجۇنىسوۆا، نۇرجامال ۇسەنباەۆا، ايمان مۇساقوجاەۆالار 55 جاسقا كەلەدى. «ءتىرى ادام تىرشىلىگىن جاسايدى»، ال «ءولى رازى بولماسا، ءتىرى بايىمايدى». ەندەشە، 18 قاڭتاردا اقىن، الاشوردا قايراتكەرى، قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان  عالىم احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ تۋعانىنا 140 جىل. تاعى ءبىر الاشورداشى: عالىم، جۋرناليست، دارىگەر، قوعام قايراتكەرى حالەل دوسمۇحامەدوۆكە 130 جىل. بۇل ەكى تۇلعانىڭ مەرەيتويلارىن ەرلان قارين باستاعان ۇلتجاندى ازاماتتار بىلتىردان باستاپ اتاۋسىز قالدىرىپ جاتقان جوق. ولاردان بولەك، قازاقتىڭ سىرشىل اقىنى، الاش قوزعالىسىنىڭ تاعى ءبىر بەلدى قايراتكەرى ماعجان جۇماباەۆتىڭ تۋعانىنا بيىل 120 جىل  تولادى. 28 قازاندا  اعارتۋشى، اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆقا 120 جىل بولادى. داۋىلدى كۇيلەردىڭ اۆتورى، ۇلى كۇيشى-كومپوزيتور قۇرمانعازىنىڭ تۋعانىنا بيىل 190, ايگىلى اقان سەرىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 170 جىل. 11 شىلدە - قازاقتىڭ اقىنى، ويشىل، اۋدارماشى، كومپوزيتور شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ تۋعانىنا 155 جىل. 3 ساۋىردە  حالىق باتىرى، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ   ءبىرى   امانگەلدى يمانوۆتىڭ تۋعانىنا 140 جىل. كسرو حالىق ءارتىسى، قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي كومپوزيتورى مۇقان تولەباەۆتىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 100 جىل. قازاقتىڭ ءانىن پاريجدە اۋەلەتكەن داڭقتى ءانشى امىرە قاشاۋباەۆتىڭ تۋعانىنا 125 جىل. 23 ءساۋىر - جازۋشى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، حالىق قاھارمانى قاسىم قايسەنوۆتىڭ تۋعانىنا 95 جىل. باسقا-باسقا، بىراق وسى داتالاردى ءوز دەڭگەيىندە اتاپ ءوتۋ - مەملەكەتتىڭ پارىزى دەپ ەسەپتەيمىز. ودان بولەك بيىل اقىن-جازۋشىلار سپانديار كوبەەۆتىڭ تۋعانىنا - 135, تايىر جاروكوۆ پەن حامزا ەسەنجانوۆتىڭ تۋعانىنا - 105, تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە - 95, تاحاۋي احتانوۆ پەن مۇزافار الىمباەۆقا - 90, قالتاي مۇحامەدجانوۆتىڭ تۋعانىنا - 85, كومپوزيتور اسەت بەيسەۋوۆكە 75 جىل تولادى. تويلايمىن دەگەن ادامعا توي كوپ قوي. ماسەلە توي تويلاۋدا ەمەس، ەر ەسىمىن ەل ەسىندە ساقتاۋدا. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تويلانباسا دا، بۇل داتالار حالىق جادى ءۇشىن، اتقامىنەر ازاماتتار ءۇشىن ەداۋىر سىناق بولعالى تۇر.

جىلان قابىقتى جىگىت

قازاقتا «جىلان قايىس» دەگەن ىرىم بار. قازىر ابدەن ۇمىتىلعان، كەي وڭىرلەردە كومەسكى عانا بەلگىلەرى ساقتالعان جىلان قايىستىڭ ءمانى - بالانى جاۋىنگەر قاتارىنا قوسۋ. وعان ساۋىت-سايمانى مەن بەس قارۋىن سايلاۋ. ەر-ازامات ءۇشىن ەڭ قاسيەتتى بورىشى - وتانى، تۋعان-تۋىسىن قورعاۋ بولسا، ول نەگە جىلان قايىس دەپ اتالادى؟ تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ تاراتۋىنا قاراعاندا، ول - ءبىر جىگىتتىڭ جەر استى پاتشالىعىنا ءتۇسىپ، جىلاندار پاتشاسى باپى حاننان ساۋىت پەن سايماندى سىيلىققا العانى تۋرالى اڭىزعا بايلانىستى ەكەن. قازاقتار قادىر تۇتاتىن ۇستالىق، زەرگەرلىك ونەر - جىلان پاتشاسى باپىنىڭ بەرگەن سىيى دەپ قابىلداناتىنى سودان بولسا كەرەك. ياعني قازاق جىلاندى جاۋ كورمەيدى. وزگە جۇرت جىلان شىققان جەردەن كوشىپ كەتسە، قازاقتىڭ ۇيگە كىرگەن جىلاننىڭ باسىنا اق قۇيىپ شىعارىپ سالاتىنى دا سونىڭ ايعاعى. ونىڭ ءمانىسى نەدە دەسەڭىز، بىتەۋ جەمىن قورىتۋ ءۇشىن جىلاننىڭ اسقازانىندا اپپاق سۇيىق بولادى ەكەن. ۋلى جىلان ۋىن شاشسا، ۋسىز جىلان دارمەنسىز قالعاندا جاڭاعى ساسىق سۇيىقتىعىن اقتارا سالادى ەكەن. جاعىمسىز يىستەن ەسى كەتكەن جاۋى جىلاندى تاستاي سالىپ، جونىنە كەتەدى دەيدى. ياعني، 18 مىڭ عالاممەن عاجايىپ ۇيلەسىمدە ءومىر سۇرگەن قازاق جىلاننىڭ دا ءتىلىن ءتۇسىنىپ، جاپا شەكپەۋدىڭ جولىن تاپقان.

بۇل جىلدىڭ دا بار سىناعىنان الاش بالاسىنا وسىلاي، ابىرويمەن وتۋگە جازسىن دەيمىز.

«حالىق ءسوزى» گازەتى