ابدىۋاقاپ قارا. «بۇل مۇمكىن ەمەس. بىزدە اراب ءتىلىن بىلمەيتىن اراب بولمايدى»
1-سۋرەت - فرانتسيا استاناسى - پاريج قالاسىنداعى مۇستافا شوقاي اتىنداعى ساياباقتاعى مۇستافا شوقايدىڭ ەسكەرتكىشى
2-سۋرەت - مۇستافا شوقايدىڭ ەسكەرتكىشى جانىنداعى ءبىر توپ ازامات: تاريحشى، مۇستافاتانۋشى ابدىۋاقاپ قارا، قازاقستاننىڭ فرانتسياداعى ەلشىسىنىڭ كەڭەسشىسى عابيت سىزدىقبەكوۆ، مۇستافا شوقاي فرانتسۋز-قازاق دوستىق قوعامىنىڭ توراعاسى ياشار ءدىنىش، ونىڭ ورىنباسارى ساميتدين بالابان، ازەربايجاندىق دوعان، پاريجدىك قازاقتار تۇركىستان جانە تولعا
3-سۋرەت - ەۋروپا قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى جانە جاستار اراسىنداعى فۋتبول جارىسى. سىيلىق تابىستاپ تۇرعان - دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ العاشقى توراعاسى، جازۋشى قالداربەك نايمانباەۆ
4-سۋرەت - ەۋروپا قازاقتارىنىڭ ۇيلەنۋ تويىنان كورىنىس
5- سۋرەت - سادىق جىگىت پەن قۇداسى الجيرلىك راششيت
(پاريج جولجازباسى)
1-سۋرەت - فرانتسيا استاناسى - پاريج قالاسىنداعى مۇستافا شوقاي اتىنداعى ساياباقتاعى مۇستافا شوقايدىڭ ەسكەرتكىشى
2-سۋرەت - مۇستافا شوقايدىڭ ەسكەرتكىشى جانىنداعى ءبىر توپ ازامات: تاريحشى، مۇستافاتانۋشى ابدىۋاقاپ قارا، قازاقستاننىڭ فرانتسياداعى ەلشىسىنىڭ كەڭەسشىسى عابيت سىزدىقبەكوۆ، مۇستافا شوقاي فرانتسۋز-قازاق دوستىق قوعامىنىڭ توراعاسى ياشار ءدىنىش، ونىڭ ورىنباسارى ساميتدين بالابان، ازەربايجاندىق دوعان، پاريجدىك قازاقتار تۇركىستان جانە تولعا
3-سۋرەت - ەۋروپا قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى جانە جاستار اراسىنداعى فۋتبول جارىسى. سىيلىق تابىستاپ تۇرعان - دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ العاشقى توراعاسى، جازۋشى قالداربەك نايمانباەۆ
4-سۋرەت - ەۋروپا قازاقتارىنىڭ ۇيلەنۋ تويىنان كورىنىس
5- سۋرەت - سادىق جىگىت پەن قۇداسى الجيرلىك راششيت
(پاريج جولجازباسى)
قازاق "توي دەسە قۋ باس دومالايدى" دەيدى. پاريجدەگى تۋىسىمىز سادىق جىگىت 29 جەلتوقساندا كەلىن ءتۇسىرىپ توي جاسايتىن بولعاننان كەيىن جولداسىم تايرا ەكەۋمىز 27 جەلتوقسان كۇنى ىستامبۇلدان سولاي قاراي اتتاندىق. پاريجگە العاش رەت 1985 جىلى بارعان ەدىم. سودان بەرى وتكەن 27 جىلدا 6-7 مارتە پاريجگە ساپار شەكتىم. ولاردىڭ كوبى مۇستافا شوقاي تۋرالى زەرتتەۋلەر مەن 2007 جىلى ىرگە تاسى قالانعان مۇستافا شوقاي فرانتسۋز-قازاق دوستىق قوعامىنىڭ ءىس-شارالارىنا باعىتتالدى. بەلگىلى بولعانداي، 1921-1941 جىلدارى مۇستافا شوقاي وسى قالادا 20 جىل ءومىر سۇرگەن ەدى. سوندىقتان ونىڭ اتىندا ءبىر قوعامنىڭ قۇرىلۋى قازاقستان مەن فرانتسيانىڭ بايلانىستارىنىڭ دامۋى تۇرعىسىنان وڭدى قۇبىلىس بولسا كەرەك.
پاريجدەگى مۇستافا شوقاي اتىنداعى ساياباق
مۇستافا شوقاي ارقىلى فرانتسيا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحىندا ەۋروپا ەلدەرى ىشىندە ايرىقشا ورىنعا يە. سونىمەن قاتار، مۇستافا شوقاي دا فرانتسيانى ءوزىنىڭ ەكىنشى وتانى رەتىندە كورگەن. 1940 جىلى ناتسيستىك قاۋىپ-قاتەر فرانتسياعا ءتونىپ تۇرعاندا، سونداعى رەسەيدىڭ ساياسي ەميگرانتتارى، ىشىندە ا.كەرەنسكي پەن پ.ميليۋكوۆ سىندى اتاقتى ورىس ساياساتكەرلەرى جان ساۋعالاپ اقش-قا قاشىپ جاتقاندا شوقاي "قيىن قىستاۋ كەزدە مەنى قۇشاق جايىپ قارسى العان فرانتسيا مەنىڭ ەكىنشى وتانىم، وتانىمدى تاستاپ كەتپەيمىن" دەپ پاريجدە قالعان ەدى.
1941 جىلى، 27 جەلتوقساندا شوقاي بەرليندە بەيمالىم تۇردە كەنەت دۇنيە سالۋىندا وسى شەشىمى سەبەپ بولدى. ەگەر كەرەنسكي - ميليۋكوۆتارعا ەرىپ اقش-قا كەتىپ قالعاندا، مۇمكىن ول تاعى ۇزاق ءومىر سۇرەر مە ەدى؟ سوندىقتان مۇستافا شوقاي ءارى قازاقستاننىڭ ءارى فرانتسيانىڭ ابىرويلى ورتاق ازاماتى. ول سونىمەن بىرگە جانىن تەك تۇركىستان حالىقتارى ءۇشىن قانا ەمەس، فرانتسيا ءۇشىن دە پيدا ەتتى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولا قويماس. مىنە، وسىنى بىلگەندىكتەن، قازىرگى تاڭدا فرانتسيا شوقايعا قۇرمەت كورسەتىپ، 2010 جىلى ونىڭ اتىندا ساياباق اشىپ ءمۇسىنىن ورناتىپ وتىر. سان عاسىرلىق تاريحى بار فرانتسيادا وسىنداي پاركى جانە ءمۇسىنى بولعان باسقا ەل ازاماتتارىنىڭ سانى ساۋساقپەن سانارلىق قانا.
ءبىز پاريجگە بارعاننان كەيىنگى العاشقى جۇمىستارىمىزدان ءبىرى - وسى ساياباققا بارىپ، دۇنيەدەن قايتۋىنا 71 جىل تولۋىنا بايلانىستى مۇستافا شوقايدى ەسكە الىپ، ارۋاعىنا قۇران وقىپ ساۋابىن باعىشتاۋ بولدى. ەسكە الۋ جيىنىندا قازاقستاننىڭ فرانتسياداعى ەلشىسىنىڭ كەڭەسشىسى عابيت سىزدىقبەكوۆ، مۇستافا شوقاي فرانتسۋز-قازاق دوستىق قوعامىنىڭ توراعاسى ياشار ءدىنىش، ونىڭ ورىنباسارى ساميتدين بالابان، ازەربايجاندىق دوعان، پاريجدىك اعامىز تۇركىستان جانەتولعا دەگەن ازاماتتار بولدى.
ەۋروپا قازاقتارى ءۇشىن توي مەن قۇرىلتايدىڭ ماڭىزدىلىعى
ءبىز ارناپ بارعان سادىق اعامىزدىڭ 29-ى كۇنگى كەلىن ءتۇسىرۋ تويىنا پاريجدە تۇراتىن 300 وتباسىنان كوپتەگەن ادامدار قاتىستى. ودان تىس گەرمانيادان، گوللانديادان، شۆەتسيادان جانە تۇركيادان دا قوناقتار بولدى. تويدا بەتاشاردى پاريجدىك قازاقتاردىڭ اتىنان ابدۋاقاپ تۇركوز جاسادى.
ەۋروپا سىندى ەلدەردە توي جانە قۇرىلتاي سىندى جينالىستاردىڭ ەڭ ماڭىزدى جەرى حالىقتىڭ باسىن قوسۋى بولسا كەرەك. ويتكەنى جايشىلىقتا پاريج سەكىلدى ەۋروپانىن ۇلكەن قالالارىنا بارساڭىز، قازاقتاردىڭ كوبىن كورە الماي قايتاسىز. مۇنىڭ باستى سەبەبى قازاقتاردىڭ سانى از جانە ولار ءارتۇرلى ۇلكەن قالالاردا ءومىر سۇرەدى. كەيدە ەكى ءۇي اراسىندا ءبىر قالانىڭ وزىندە ماشينامەن ەكى ساعات جۇرۋگە تۋرا كەلەدى. سونسوڭ ەۋروپا ەلدەرىندە جۇمىس ءتارتىبى قاتاڭ. ونداعى ازاماتتار تاڭنىڭ اتىسى مەن كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن جۇمىستا بولادى. كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىرۋعا كوپ ۋاقىتتارى بولمايدى. ال، توي-قۇرىلتاي سەكىلدى باس قوسۋلاردا سول قالاداعى جانە كورشى ەلدەردەگى قازاقتاردىڭ باسى قوسىلادى. سوندا كوپتەگەن جىلدار كورمەگەن اعايىندى، دوس-جاراندى كورىپ، اڭگىمەلەسىپ كوڭىلىڭ ءوسىپ مارقايىپ قالاسىز. شىركىن، تۋىس-تۋعاندى كورىپ سالەمدەسىپ، جاعداي سۇراسىپ اماندىق بىلىسكە دۇنيەدە نە جەتەدى!
مىنە، سوندىقتان پاريج قازاقتارىنىڭ مادەني قوعامىنىڭ توراعاسى ءالي گۇلەن بيىل ەۋروپا قازاقتارىنىڭ جىل سايىن وتەتىن قۇرىلتايلارىنىڭ كەزەكتەگىسىنىڭ بيىل 18-19 مامىر كۇندەرى پاريجدە وتەتىنىن جانە وسىعان قىزۋ دايىندالىپ جاتقانىن ايتقاندا ەرەكشە قۋاندىم. وسىنداي قۇرىلتايلارعا ەۋروپانىڭ ءتۇرلى ەلدەرىندەگى 10 قازاق مادەنيەت قوعامى اتسالىسۋدا. سونىمەن قاتار، قازاقستاننان قوعام جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرى دە قاتىسىپ قۇرىلتايلاردىڭ دەڭگەيىن كوتەرىپ ەۋروپاداعى قانداستارىمىزعا ەرەكشە ۇلتتىق رۋح بەرىپ كوڭىلدەرىن وسىرۋدە.
ەۋروپا قازاقتارى قۇرىلتايى 2013 جىلى پاريجدە وتپەك
وسى قۇرىلتايلاردىڭ العاشقى قادامى 1994 جىلى ميۋنحەندە باستالعان ەدى. ول كەزدە ازاتتىق راديوسىندا جۇمىس ىستەپ ميۋنحەندە تۇراتىنمىن. وسى ءىس-شارانىڭ باسى-قاسىندا بولۋ باقىتىنا يە بولدىم. ماقساتىمىز - ەۋروپا ەلدەرىندە شاشىراپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ، اسىرەسە جاستاردىڭ باسىن جىلىنا ءبىر رەت دە بولسا، ەۋروپالىق جاستار جاقسى كورەتىن فۋتبول ارقىلى قوسۋ ەدى. ءسويتىپ، جاستاردىڭ قازاقتىق قالپىن ساقتاۋ جانە ەۋروپانىڭ ءتۇرلى قالالارىنداعى جاستاردىڭ ءبىر-بىرلەرىمەن تانىسىپ، دوستاس بولۋلارىنا جاعداي جاساۋ ەدى. سول ىزگى شارا حالىق پەن جاستاردان قولداۋ تاپتى. سودان بەرى ەۋروپالىق جاستاردىڭ فۋتبول سايىسى جىل سايىن ەۋروپا ەلدەرىندە وتكىزىلىپ كەلەدى. وسى فۋتبول سايىسىنىڭ اۋقىمى 2002 جىلى قالداربەك نايمانباەۆ باسشىلىعىنداعى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قول ۇشىن بەرۋىمەن كەڭەيىپ ەۋروپا قازاقتارى قۇرىلتايىنا اينالدى. سودان بەرى فۋتبول سايىسى قۇرىلتاي ءىس-شاراسىنىڭ ماڭىزدى ءبىر بولەگى رەتىندە اتقارىلىپ كەلەدى.
قازىرگى جاھاندانۋ كەزىندە وكىنىشكە وراي، تۇركيالىق جانە ەۋروپالىق قازاقتار بۇرىنعىداي ءۇي-ءۇيدى قىدىرىپ اڭگىمەلەسۋدەن قالدى. بالالىق شاعىم ەسىمدە، ول كەزدە اتا-انالارىمىزبەن ەكى-ءۇش كۇندە ءبىر تۋىستاردى قىدىرۋشى ەدىك. نەمەسە تۋىس-تۋعاندار بىزگە كۇن سايىن سوعىپ تۇراتىن. قازىر ونداي ءجيى ارالاسۋ جوق. ەندى تەك كوگىلدىر ەكران مەن سىيقىرلى ينتەرنەت بار. بالا-شاعا دەمەي بارلىعىمىز، تۋىس قىدىرعاننان گورى ۇيدە وتىرىپ سولارعا تەلمىرگەندى جاقسى كورەتىن بولدىق. بۇل - بۇكىل دۇنيەدە سولاي. سوندىقتان قازاقتىڭ ءداستۇرلى تۋىستىق، دوستىق سەزىم، وكىنىشكە وراي، ەندىگى ۇرپاقتا جوعالىپ كەتە مە دەپ الاڭدايمىن.
قازاقتار مەن اراپتار اراسىنداعى تاريحى بايلانىستار
سادىق اعامىزدىڭ تۇسىرگەن كەلىنى الجيرلىك اراب قىزى ەكەن. قۇدامىز راشيت بۇرىن قازاقتى ونشا بىلمەيدى ەكەن. تويدان كەيىن ەكى كۇن بويى سادىق اعامىزدىڭ ۇيىندە داستارقانداس بولىپ اڭگىمەلەستىك. الجيردە تۇراتىن وقىمىستى، ينجەنەر راشيت قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى، مادەنيەتى مەن تاريحى تۋرالى ايتقاندارىمىزدى ىنتامەن تىڭدادى. قازاقتىڭ داستارقانىنىڭ ۇناعانىن ايتتى. بىزبەن بىرگە ۇيدە قاراجورعا ءبيىن بيلەدى. اراپ قۇدامىزعا قازاقشا شاپان دا جاپتىق.
اراب قۇدالارمەن اڭگىمەدە ارابتارمان قازاقتار اراسىنداعى تاريحي قارىم-قاتناستار ءسوز بولدى. بىرىنشىدەن، قازاقتار اراپتاردى، پايعامبارىمىز ارابتان شىققان دەپ سىيلايدى. ەكىنشىدەن، ماملۇكتەر، اسىرەسە بەيبارىس ەگيپەتتى بيلەپ تۇرعاندا قازاقتار مەن ارابتار اراسىنداعى تىعىز بايلانىس بولعان. ۇشىنشىدەن، كۇتەيبە بين ءمۇسلىم ۋاقىتىنان ارابتار ورتا ازياعا كەلە باستادى. سولاردىڭ ۇرپاقتارى بۇگىندە قازاق بولىپ "قوجا" دەگەن رۋدى قالىپتاستىرىپ وتىر. ەندى وسى تۋىستىق قارىم-قاتناستار ەۋروپادا جالعاسىن تاپقان سياقتى. وسى كۇندە پاريجدەگى قازاقتار اراسىندا ارابتان بەس كەلىن بار ەكەن.
قۇدا راشيت وكىنىشكە قاراي الجيردە قازاقتاردىڭ، تۇركى حالىقتارىنىڭ، ءتىپتى وزدەرىن قانشاما عاسىر بيلەپ تۇرعان وسمان مەملەكەتىنىڭ تاريحىنىڭ دۇرىس وقىتىلمايتىنىن، ويتكەنى بۇكىل وقۋلىقتاردىڭ كەزىندە فرانتسۋزدار تاراپىنان جازىلعاندىعىن اتاپ ءوتتى. سوندىقتان مۇسىلمان حالىق بولا تۇرا، قازاقتار تۋرالى ەشنارسە بىلمەيتىندىكتەرىن تىلگە تيەك ەتتى.
الجيرلىكتەر اراپ جانە فرانتسۋز تىلدەرىندە بىردەي سويلەيدى
قۇدانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، 1962 جىلى فرانتسيادان تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالاعان الجيردە حالىق ەكى تىلدە، اتاپ ايتقاندا اراب جانە فرانتسۋز تىلدەرىندە ەركىن سويلەيدى ەكەن. مەكتەپتەردە ءالى دە بولسا فرانتسۋز ءتىلى ۇيرەتىلەدى.
ءبىز وعان "الجيردە فرانتسۋز ءتىلىن بىلەتىن، بىراق انا ءتىلى ارابشانى بىلمەيتىن حالىقتىڭ مولشەرى قانشا؟" دەپ سۇراق سالعانىمىزدا، راشيت قۇدا بەتىمىزگە تاڭدانىسپەن قارادى. "بۇل مۇمكىن ەمەس. بىزدە اراب ءتىلىن بىلمەيتىن اراپ بولمايدى" دەدى.
بۇل جاۋاپتان كەيىن ءبىز تاڭدانىسپەن : "قالايشا؟ سىزدەر 1830 جىلداردان 1962 جىلى ەگەمەندىك العانعا دەيىن 130 جىلداي فرانتسيانىڭ قولى استىندا بودان بولىپ كەلدىڭىزدەر. ال ءبىز قازاقتار، كەڭەس وداعىنىڭ قول استىندا 70 جىلداي قانا تۇردىق. سونىڭ وزىندە حالقىمىزدىڭ شامامەن 30 پايىزى انا ءتىلىن ۇمىتىپ تەك ورىس تىلىندە سويلەيتىن بولدى. سەندەر قالايشا اراپ ءتىلىن ساقتاپ قالدىڭدار؟ مۇنىڭ سىرى نەدە؟" دەپ سۇرادىق.
ء"بىزدى ءدىنىمىز ساقتاپ قالدى. دۇرىس، فرانتسيا ءوزىنىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىنا تولىق كىرگىزۋگە تىرىسىپ باقتى. مەكتەپتەردە كوبىندە ساباقتار فرانتسۋز تىلىندە بولدى. بىراق، بىزدە مەكتەپتەرگە قوسا ءدىني مەدرەسەلەر ۇزىلگەن جوق. ءبىز سول ءدىني مەدرەسەلەر ارقىلى اراب ءتىلىن ساقتاپ قالدىق. بۇگىن قۇدايعا شۇكىر الجير ازاماتتارى انا تىلىندە دە، فرانتسۋز تىلىندە دە ەركىن سويلەيدى. اراب ءتىلىن بىلمەگەن اراپتى الجيردە كەزدەسىرە المايسىز" دەپ جاۋاپ بەردى.
سوندا قالاي بولدى؟ الەمدە بوداندىققا دۋشار بولعان ەلدەر ىشىندە تەك قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ عانا ءوزىنىڭ تۋعان ەلىندە، ءتول مەملەكەتىندە انا تىلىندە سويلەي المايتىن ازاماتتارىنىڭ بولعانى ما؟
بۇل ويلانتارلىق ءجايت ەكەن. نەگىزىندە بوداندىققا تۇسكەن باسقا الەم ەلدەرىن ءجىتى زەرتتەۋىمىز كەرەك سياقتى. الەمدە وسىنداي باقىتسىزدىققا ۇشىراعان قانشا ەل بار؟ ولار بوداندىق كەزەڭدە جات جۇرتتار جويۋعا تىرىسقان ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن قالاي قالپىنا كەلتىرۋدە؟ بۇلاردى زەرتتەۋ كەرەك. ءسويتىپ سولاردىڭ تاجريبەلەرىنىڭ ءتيىمدى جاقتارىنان پايدالانۋ قاجەت.
يسلام ەلدەرىنىڭ ورتاق تاريحى جازىلسا
تاريح ماسەلەسىندە قۇدامىزبەن بولعان اڭگىمەدە، تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا وقۋلىقتاردا ءبىر-بىرلەرىنىڭ تاريحتارىنىڭ دۇرىس جازىلماي كەلە جاتقاندىعىن اتاپ وتتىك. سونى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا، استانا قالاسىندا "تۇركى اكادەمياسىنىڭ" قۇرىلعاندىعىن، سول اكادەميادا تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەني جانە تاريحى قۇندىلىقتارىنىڭ زەرتتەلىپ قايتا جازىلاتىنىن ايتتىق.
وسى تۇرعىدان العاندا يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنىڭ وسىنداي ءىس-شاراعا بەت بۇرۋى بۇكىل مۇسىلمان ەلدەرى عالىمدارىنىڭ باسىن قوسىپ، يسلام ەلدەرىنىڭ ورتاق تاريحىن جازۋىنىڭ ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتتى. الجيردە تۇركى حالىقتارىنىڭ، قازاقستان مەن تۇركيا سىندى ەلدەردە اراپ ەلدەرىنىڭ تاريحىنىڭ دۇرىس وقىتىلمايتىندىعىن، وسىلايشا مۇسىلمان ەلدەردىڭ ءبىر-بىرلەرىنىڭ تاريحىنان بەيحابار نەمەسە جاڭساق ۇيرەنىپ جۇرەتىندىگىن اتاپ وتتىك. قۇدامىز مۇنىڭ اسا قاجەت جانە يگى شارا بولاتىنىن قۋانىشپەن ءبىلدىردى.
بەس كۇندىك فرانتسيا ساپارىمىزدا توي جانە قالاداعى جاقىن تۋىستارىمىزدى قىدىرۋدان ءپاريجدىڭ تاريحى كوركەم جەرلەرىن ارالاۋعا كوپ ۋاقىت قالعان جوق. جۇبايىم تايرا ەكەۋمىز بۇعان كوپ وكىنگەن دە جوقپىز. ويتكەنى بۇگىنگى تاڭدا، اتاپ ايتقاندا جاھاندانۋ كەزەڭىندە تۋىستىق قارىم-قاتناستار بارلىق نارسەدەن قىمبات جانە قۇندى. سوندىقتان تۋىستارىمىزدىڭ، قۇدالارىمىزدىڭ، دوس-جاراندارىمىزدىڭ قادىرىن بىلەيىك اعايىن.
ىستامبۇل-پاريج-ىستامبۇل
«Abai.kz»
