قاجىعۇمار شابدانۇلى. سيقىرلى تاڭ (جالعاسى)
ءتورتىنشى ءبولىم
سيقىرلى تاڭ
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
كۇلان ءنازيپانىڭ ۇيىنەن سونى ەستىپ كەلە سالا، ءوز بولمەسىندە وتىرعان ماعان كۇلىمدەي قارادى. اجارى، ىنتىزارىنان حات اكەلىپ بەرگەن قۇربىسىنا قاراعان قالىڭدىقتاي لاپ ۇرىپ، جالت-جۇلت ەتەدى. ءوزىم العاش كورگەن 1933 جىلدان بەرى كۇلىمدەپ تۇراتىن، بىراق، سالقىن مۇڭ ارالاستىرا كۇلىمدەيتىن وتكىر قارا كوزىنىڭ اسا ىستىق تا تۇنىق نۇرلى وتىن كورگەنىم وسى ءتارىزدى. ال، القىزىل اق ءجۇزىنىڭ ەرەكشە سۇلۋ كورىنۋى دە وسى بولسا كەرەك. توسىن، جاڭا ءبىر بەينەمەن كەلگەنىنە جالتاقتاپ قاراي بەرىپپىن.
- تاۋعا قايتامىز! - دەدى ماعان قيىلا قاراپ.
شەشەسىنىڭ شىرايىنان شەكسىز قۋانىش بايقاعان سايرا سوڭىنان ەرە كىرىپ، ول دا تاڭدانا قاراپ تۇر ەدى.
- اعا كۇنەسكە شىعاتىن بولسا، وسى جەردەن اۆتوبۋسپەن شىققانى تىنىش شىعار! - دەدى.
- كۇنەسكە شىعۋدى جونىنە قاراي كورەرمىز. قازىرشە ءوز ماڭىمىزدا دا تاسالانا تۇراتىن ورىن بار! ەكەۋىڭنىڭ ءبىرىڭ ۆەلوسيپەدپەن بارىپ، ەكى ادامدىق اۆتوبۋس بيلەتىن اكەلە قويىڭدار!
ءتورتىنشى ءبولىم
سيقىرلى تاڭ
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
كۇلان ءنازيپانىڭ ۇيىنەن سونى ەستىپ كەلە سالا، ءوز بولمەسىندە وتىرعان ماعان كۇلىمدەي قارادى. اجارى، ىنتىزارىنان حات اكەلىپ بەرگەن قۇربىسىنا قاراعان قالىڭدىقتاي لاپ ۇرىپ، جالت-جۇلت ەتەدى. ءوزىم العاش كورگەن 1933 جىلدان بەرى كۇلىمدەپ تۇراتىن، بىراق، سالقىن مۇڭ ارالاستىرا كۇلىمدەيتىن وتكىر قارا كوزىنىڭ اسا ىستىق تا تۇنىق نۇرلى وتىن كورگەنىم وسى ءتارىزدى. ال، القىزىل اق ءجۇزىنىڭ ەرەكشە سۇلۋ كورىنۋى دە وسى بولسا كەرەك. توسىن، جاڭا ءبىر بەينەمەن كەلگەنىنە جالتاقتاپ قاراي بەرىپپىن.
- تاۋعا قايتامىز! - دەدى ماعان قيىلا قاراپ.
شەشەسىنىڭ شىرايىنان شەكسىز قۋانىش بايقاعان سايرا سوڭىنان ەرە كىرىپ، ول دا تاڭدانا قاراپ تۇر ەدى.
- اعا كۇنەسكە شىعاتىن بولسا، وسى جەردەن اۆتوبۋسپەن شىققانى تىنىش شىعار! - دەدى.
- كۇنەسكە شىعۋدى جونىنە قاراي كورەرمىز. قازىرشە ءوز ماڭىمىزدا دا تاسالانا تۇراتىن ورىن بار! ەكەۋىڭنىڭ ءبىرىڭ ۆەلوسيپەدپەن بارىپ، ەكى ادامدىق اۆتوبۋس بيلەتىن اكەلە قويىڭدار!
سايرا شىعىپ كەتىسىمەن كۇلان دەرەۋ قيمىلعا كەلىپ، ءوز ۇيىنەن الىپ قايتاتىن نارسەلەرىن جيىستىرا باستادى. ساندىعىنان سۋ جاڭا جىبەك كىلەم مەن ۇستالماعان ەكى كورپە، ءبىر جاستىق، جاڭا توسەنىش كورپە، كىرلىك الىپ، الاشاعا وراي ويلاندى دا، تاعى ءبىر ساندىعىنان جاڭا كيىمدەر الىپ قوسىپ ورادى. كوك، قىزىل گۇلدى جاسىل جاۋلىق الىپ، موينىنا سالدى دا، كۇلىپ جىبەردى. ىشىمنەن بىلگەن مەن دە كۇلىپ جىبەرىپ، تاستاماي جۇرگەن ەسكى قوڭىر جاۋلىعىن ۇلكەن ساندىعىنىڭ ەڭ تۇبىنە تىعىپ ەدىم.
- كەرەك بولاتىن شىعار! - دەپ جىميىپ، جول سۋمكاسىنا سالدى. ساندىقتان قۇلىپتاۋلى قۇرىم سۋمكاسىن دا الىپ، بىلاي قويدى. مۇنىسى بەزەنۋ بۇيىمدارى ەكەندىگىن دە سەزدىم. جىڭىشكە ارقانشا ءجىپ اكەلىپ، تاۋعا اكەتپەك مۇلكىن تاڭباقشى بولعانىندا، مەن تۇرەگەلىپ نىعىزداپ وراپ، مىقتاپ تاڭۋعا كىرىستىم. كۇلان اپپاق شاشىمدى قوس قولىمەن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەردى.
- ءۇي، جەڭگە، كەلىنشەكتەرگە قىرىندايتىن شاشىمدى ءبۇلدىردىڭ عوي! - دەگەنىمدە ساقىلداپ كۇلدى.
- كەلىنشەگىڭنىڭ مۇندايعا كەشىرىمشىل ەكەندىگىن بىلەمىن!
- ءوزىڭ كوشەدەن ءبىر ءتۇرلى مىنەزبەن قايتتىڭ عوي، نە ەستىدىڭ؟
كۇلان ءۇنسىز جىميىپ، جاسىرا كۇرسىندى. سالماقتانا قالدى.
- اۋقاننىڭ مىنا قۇقايىنان قۇتىلايىق، تەزىرەك بايلاي سال، تاماقتانىپ شىعامىز!
ءوزى داستارقان جاساپ، وتاۋدان قۋىرداق اكەلدى دە، اراق قۇيدى. قۋىرداقتان وبىرلانا اسادى سونسوڭ. سايرا داستارقانعا كەلىپ، شەشەسىنىڭ تاماق جەسىنە اڭىرا قاراپ وتىردى.
- جە، بيعاش، سەن دە مەنشە اساساڭشى! - ءوزىن كوپتەن بەرى كەمپىر ساناپ كەلگەن كۇلاننىڭ بۇل ءسوزى دە ەركە قىزدىڭ قىلىعىنداي كورىندى. جىميا قاراپ قويىپ، مەن دە اسادىم. وتكىر اراق ىشپەيتىن شەشەسى، ىدىسىن مەنىڭ ىدىسىما ءۇنسىز ءسۇزىستىرىپ جىبەرىپ، ءبىر-اق جۇتقاندا، سايرا كۇلىپ جىبەردى. - بىزگە كۇلمە بوتام، جالعىزىم! - دەپ قالىپ، كوزىنەن تۇپ-تۇنىق قوس تامشىنى ىتقىتىپ جىبەردى. سايرا ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە قاراسىپ اپ كۇلگەنىمىزگە كۇلان دا قاراپ قويىپ، جاۋاپ ايتتى. - قورقىنىش ۇستىندە جىلاۋدىڭ مۇمكىندىگى از عوي. تەك، قۋانىشتىڭ كوز جاسى وسىلاي بولعاي!
كۇيەۋ اۆتوبۋس بيلەتىن اكەلگەنىن ايتىپ كىردى. ەنەسى داستارقانعا شاقىرىپ وتىرعىزىپ، ەكى ريۋمكاعا تاعى دا اراق قۇيدى دا، ءبىرىن مەنىڭ الدىما، ءبىرىن كۇيەۋ بالاسىنىڭ الدىنا قويدى.
- ال، ەكەۋىڭ ءبىر-ءبىر رەت قاعىستىرىپ جىبەرىڭدەر!
سايرا قىزعىش تارتا قاراپ، باسىن شايقاپ قالدى كۇيەۋىنە. بايقاي قويدىم دا، ريۋمكانى الدىمەن ءوزىم ۇستادىم.
- سايراش، اپاڭ - يبا ءجونىن بىلەتىن اپا. ءبىر جايتپەن ۇسىنىپ وتىرعانى شىعار، الىپ جىبەرسىن!
كۇيەۋ جۇگىنە قالىپ، ريۋمكانى قوس قولىمەن الدى دا، «اماندىق بولسىن، اعا!» -دەپ مەنىڭ ىدىسىمنىڭ تومەنگى جاعىنان ءتۇيىستىرىپ قانا ءىشتى.
جۇگىمىزدى كۇيەۋ ۆەلوسيپەدىنە بوكتەردى. كىشكەنە جيەنگە ءوز شەشەسىنىڭ بەتىنەن سۇيدىردىك. سايرا جۇرەلەپ وتىرا قالىپ، تۇڭعىشىنىڭ قۇلاعىنا بىردەمەنى سىبىرلاپ تاپسىرىپ تۇرەگەلدى. كۇلان ەكەۋمىز جيەننىڭ ەكى قولىنان جەتەكتەي جونەلدىك. كۇلان مەنىڭ جۇزىمە قاراپ قويىپ جىميا بەردى. مەنىڭ ەشتەڭە سەزبەگەندەي ءنازيپادان الىستاپ بارا جاتقانىما كوڭىلسىزدەنگەنسىپ، ارت جاعىما قاراعىشتاب كەلە جاتقانىما كۇلكىسى كەلەتىن سياقتى. اۆتوبۋسقا شىققان سوڭ جيەن قىزىن ار جاعىنا وتىرعىزىپ، ماعان تىزەلەسە تاقالا وتىردى. ىپ-ىستىق نىعىز جامباس مەنىڭ جامباسىما بۇرىن بۇلاي جابىسىپ كورمەگەن، تىزەمىز توسىننان تۇيىسە قالعاندا شوق تيگەندەي تەز الىستايتىن. سۋىق ۇستاعان جەرىمە باسىلعان گرەلكاداي سۇيسىندىرگەنىن سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ، سۇلىق «كوڭىلسىز» شىرايمەن وتىرا بەردىم. جۇقا كويلەكشەڭ عانامىز. مىقىنى مىقىنىما، مىعىم، نىعىز ومىراۋى بىلەگىمە جابىستى. اۆتوبۋس ءجۇرىسىنىڭ ىرعاعىمەن تۇلا بويىمداعى جەلقۇزدى شىمىرلاتا سورعانداي، ءىشى-باۋىرىمدى بالقىتىپ، ەرىتىپ بارا جاتسا دا، ءمىز باقپايتىن تاس بولىپ سىرەسىپ وتىرمىن. كوز قىرىمەن قاراپ قويىپ جىميادى. بۇلاۋعا تۇسكەندەي سامايىمنان تەر بۇرقىراعانىن كورىپتى. ءوز ءجۇزى دە البىراپ، بالقىپ العان ەكەن.
- سەنى قىسىپ قويدىم با؟ - دەپ ءسال ىعىسىڭقىرادىم.
- جوق، جوق... قوزعالما! - جۇپ-جۇمساق سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى دە، الدى-ارتىمىزداعى ساپارلاستارعا ءبىر-ءبىر قاراپ قويدى.
- «اناۋىم» قالدى-اۋ، ءا! - دەپ كۇبىرلەي كۇرسىندىم.
- پو...و... كۇيزەلىپ-اق كەلەسىڭ! - كۇلان تومەن قاراپ جىميدى.
ءبىر-بىرىمىزگە لەزدە قايتا جابىسىپ قالعانىمىزدى سەزبەي دە قالىپپىز.
سوڭعى بەكەتكە ەكىنتىدە جەتىپ اۆتوبۋستان تۇستىك. اسۋدان قارلى جوننان جەلپىگەن سالقىن لەبىنە القىمىمىزدى توسىپ، جاڭا تانىسقان ادامشا قاراسا قالىپپىز ءبىر-بىرىمىزگە. كۇلان ءوز بەشپەتىن كيە سالا جيەنىن كيىندىرىپ جاتقاندا، اۆتوبۋس توبەسىنەن تۇسكەن جۇكتى ارقالاي جۇرۋگە ىڭعايلاپ ەدىم. كۇلان لىپ ەتكىزىپ كوتەرە جونەلدى دە، بەكەت ىرگەسىندەگى ءبىر ۇيگە كىرگىزىپ، تاپسىرىپ شىقتى.
ءبىر قىرقادان اسقانىمىزدا كىشكەنە قىز قۇشاعىمنان بۇلقىنىپ ءتۇسىپ، جۇگىرە جونەلدى، گۇل تەرمەك ەكەن. كۇلان باس جاۋلىعىن جەلكەسىنە تۇسىرە سالا الدىمدى كەسكەستەپ تۇرا قالدى.
- ال... سەنىڭ تالاسسىز مەنىكى ەكەنىڭدى ەستىپ قويدىم! - موينىن يىعىنا جىعا، ەركەلەي قارادى ماعان.
- كەمپىرمىن دەپ بەزىنۋشى ەدىڭ عوي؟
- جوق، كەمپىر ەمەس، كامالاتقا ەندى تولعان ىنتازارىڭ ەكەنمىن!
- «سەنى ۇناتپايمىن» دەگەنىڭ قايدا؟
- يە، 1932 جىلدان بەرى تەڭىڭمىن دەۋگە ارىم جەتپەي، ىنتىقتىعىمدى بىلدىرۋدەن ۇيالىپ، جاقىنداسام مەرت قىپ كەتەردەي كۇدىكتەنىپ تە كەلگەنمىن! ماعان دەگەن كوڭىلىڭدى الدىڭعى جىلى اقيادان ەستىپ ەدىم. ءدال سول ءسوزدى نازيپاعا دا ايتىپسىڭ! ەندى... كەلشى، قانە! - كۇلان وسىلاي باتىل سويلەپ تۇرىپ، قۇشاعىن سوندا دا تارتىنا اشتى.
- مەنى ەندى تاعى بىرەۋگە ۇسىنباقپىسىڭ! - قۇشاقتاي الدىم ءوزىن. موينىما اسىلا كەتتى دە، جابىسا ءتۇستى ەرنىمە. مەن دە جابىستىم. كوتەرىپ الىپ ۇيىرە ءجۇرىپ ءوپتىم.
- ەندى سەنى، - دەپ قالدى ەرنىن ارەڭ بوساتىپ، - ەشكىمگە دە، - دەدى ەكىنشى رەت بوساتىپ، - ەشكىمگە دە بەرمەيمىن! سەنى... سەنەن ايايتىن نەم بار ەدى مەنىڭ؟ تەك، ءوزىڭدى اياپ كەلە جاتقانىم عانا بولاتىن! جولىڭداعى... جولىڭداعى بار قاتەرگە دايىنمىن! ىشتەن ءسۇيىپ، ىشتەي كۇيىپ، وپىقتان ماڭايىڭا باسا الماي... باسقان ىزىڭە جاسىرىن تابىنىپ، مىنە 32 جىل وتكىزىپپىن. تالەيىم ەندى تەرىس باقسا، قانىمىز بىرگە توگىلەر، وڭعا باقسا جانىمىز ماڭگى جابىسىپ جاسار... توسىن اجال كەلە قالاتىنداي حالگە تۇسسەم، باسىم تىزەڭدە بولسا ارمانىم جوق! سەنىڭ الدىڭدا كورگەن توزاعىم - ۇجىماق! سەن جىلاعاندا مەن دە جىلاپ، مەن جىلاعاندا سەن جىلاپ وتكىزبەدىك پە جاستىق ءداۋىردى! ەندىگى كارىلىكتىڭ ءوزىن جاستىققا ايلاندىرىپ، قالىڭدىعىڭ-كەلىنشەگىڭ عانا بولىپ وتەرمىن! بۇل جىگەر ماعان بۇگىن عانا ءبىتتى، وزىمە دەگەن سەنىمىم بۇگىن عانا تولىقتاندى!
ايمالاسىپ جۇرگەنىمىزدە كىشكەنە قىز ەكى قولىنا ەكى ۋىس گۇل ۇستاپ، ايقايلاي جەتتى. قۇشاعىمىزدى جازىپ قاراي قالىستىق. ناعاشى شەشەسىنە ءبىر قولىنداعى گۇلىن، ماعان ءبىر قولىنداعىسىن ۇستاتتى دا، ساق-ساق كۇلدى. مەن كوتەرىپ الىپ، بەتىنەن ءسۇيدىم. كۇلان دا ۇمتىلىپ كەلىپ ءسۇيىپ الىپ سۇرادى:
- بۇل اقىلدى كىم ۇيرەتتى ساعان، تومپاعىم؟
- ۇيىنەن شىعاردا تاتەم ايتتى عوي، تاۋعا شىعىسىڭمەن اپاڭ مەن اتاڭا گۇل تەرىپ بەر دەگەن عوي!
- سايراش مەنىڭ كوڭىلىمدى ءبىلىپ الىپتى، قۋ قىز! - كۇلان كۇلىمدەي قارادى ماعان. - مىنە ەلۋدەن اسقان «قىز» بەن «جىگىتتىڭ» كوڭىل قوسۋىنا نەمەرەمىز گۇل ۇستاتىپ قۇتتىقتادى!
«قالىڭدىعىممەن» تاعى ءبىر ءسۇيىسىپ الىپ، جۇرە سويلەدىم:
- يە، ۇمىتپاستاي-اق جاقسى ىرىم بولدى.
- سەن، ىرىمعا سەنبەۋشى ەدىڭ عوي؟ - كۇلان قاتارلاسا ءجۇردى.
- اۋزىمىز تالاي كۇيمەدى مە!
- اسىرەسە مەن... جار ماحابباتى دەگەندى ءتىپتى از كورىپپىن! - ۇزاق جىلدىق جەسىر كۇرسىنە جىميدى. - نازىكەنگە ءوزىڭنىڭ ايتقانىڭداي... ىڭعاي قاڭسىپ وتكىزىپپىن عوي، حا-حا-حا-ھا-ھا..ا...
- ەكى بىردەي سىڭلىڭە قوسىلىپ مەنىڭ دە ءمۇيىزىم قاراعايداي بولعان. مەنشىكتەپ بەرگەن كاۋسار باستاۋلارىڭنىڭ بىرىنشىسىنەن ءنار تاتپاي قۋراپپىن دا، ەكىنشىسىنىڭ جاعاسىندا ءتورت-بەس جىل تۇرەگەپ تۇرىپ قانا وتكىزىپپىن!
ساقىلداپ كۇلىپ اپ سۇرادى كۇلان:
- تۇرەگەپ تۇرىپ؟
- يە، تۇرەگەپ تۇرعان بولماي نە، وقۋ جولىنداعى تالابىنا ءسۇيىنىپ، مەزگىلسىز شەرميىپ قالماي ارمانسىز وقىپ السىن دەگەنمىن!
كۇلان تاعى دا ساقىلداپ كۇلدى:
- ولاي بولعاندا ءشولىڭدى قاندىرعان اقيا بولىپتى دا؟
- ونىڭ كوز جاسى، نەمدى بولسا دا اياماي توكتىرەتىن كوز جاس بولدى عوي، حا-حا-ھا-ھا...ا... «قارتايعاندا بالاسىز، جالعىز قالاتىن بولدىم» دەپ ەگىلگەن سوڭ ەڭىرەمەيمىن بە! سوندا دا، بەكەر وبالى قانە، «ماقپالىڭا جىگىت قالپىڭدا قوسامىن» دەپ تەجەي بەردى مەنى!...
- حا-حا-حا-ھا-ھا...ا. نەكەلى ەرىن وزىنە سۇزدىرگەنگە دەيىن جەتكەنىڭە قاراعاندا... تەجەگەن عوي سول!
- ول ەكەۋىندە نەكە بار ما! قۇلجەكەڭ قۇماردىڭ نەكەلى توسەگىنەن قورقىتىپ ايداپ اپارىپ، «قالىڭدىق كورىمدىگىنە» اراقشى دوستارىنان اراق ىشكەن. ولاردىڭ ىشكەن نەكە سۋى، سول دەلبە سۋى عانا ەكەن. سونان سوڭ ءوز جايالىعىنا زورلاپ اپارىپ جاتقىزعانشا جۇلقىسىپ ءجۇرىپ، ءالى قۇرىعاندا «كەلىنشەگىنىڭ» قارنىنا باسىن قويىپ اپ قورىلداعان... ءسويتىپ ءجۇرىپ، نەگە بالا تاۋىپ بەرمەيسىڭ» دەپ ۇرعان جەرى دە بار اقيانى. «سەندەي نەمەدەن جىندى بالا تابايىن با» دەپ اقاڭ ءتىپتى ەرەگەسىپ، كەۋدەسىنەن يتەرىپ تاستايتىن بولعان.. ونىسىن اراق جەڭىپ، كاردەن شىعا باستاعاننان ماڭايىنا بارۋدان دا جيرەنىپ، جەكە جاسايدى ەكەن. قاتتى زارىعىپ، وزىنە ساۋ بالا كەرەك بولعاندا جەتتىم مەن... اراقكەشىن سۇزە جاتۋ بىرقانشا ايەلدە بولعان عوي. اقيا بۇل قىلىقتى قۇلجانداعى بارلىق كەگىمىز ءۇشىن ىستەدى. ونىسىن كەشىرگەنمىن. تەك، قورقاقتىق ىستەپ قۇمارىنان بەت بۇرعاندىعىن عانا كەشىرە المادىم، كوڭىلىمە كەلە بەردى. ءىزباسارىم بولماسا ويىما دا العىم كەلمەيدى.
- دۇرىس! - دەپ كۇرسىندى كۇلان. - ءىزباسار ەشقايدا كەتپەيدى. ەندى ويىڭا مۇلدە الماۋىڭ قاجەت! تەگىندە، ءبىر ورايى كەلە قالسا، ماعان جاسىرىن ابىسىن ەتىپ قويما! قورقاقتان ۇلكەن جاۋ جوق. مەن مۇنان سوڭ سەنى قاتتى قىزعانامىن!
- ماقۇل، مەنى نەعۇرلىم بارلىق ايەلدەن قىزعان!.. ماحاببات دەگەن ءوزىنىڭ سەنىمىمەن - پاكتىگىمەن عانا ماحاببات بولادى عوي، جانىم!
- سوڭعى ءبىر ءسوزىڭدى قايتادان ايتشى! - جولىمدى بوگەپ تۇرا قالدى كۇلان.
- جانىم! - دەدىم ەلجىرەي قاراپ.
- كۇنىم! - كۇلان موينىما تاعى دا اسىلدى. قۇشاعىمداعى نەمەرەسى ەكەۋمىزدى ەكى قولىمەن قۇشاقتادى دا، ەكى ءسۇيىپ اپ كۇلدى. كۇلان وعان جاي عانا ءبىر قاراپ قويىپ شوپىلدەتتى مەنى. - كۇنىم، كۇنىم، وسى ءسوزىڭدى ۇمىتپاشى! «ماحاببات دەگەن، ءوزىنىڭ پاكتىگىمەن عانا ماحاببات!» - ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدەن كوز الىسپاي قادالىسىپ، كەزەكتەسە سۇيىستىك.
- بالە! - دەپ كۇلدى نەمەرەمىز. - وزدەرى كىشكەنە بالاسى سياقتى سۇيەدى! - كۇلان ەكەۋمىز قاتار ساقىلداپ كۇلە ايىرىلىسىپ، جۇرە جونەلدىك. قۇشاعىمداعى كىشكەنە قىز تاعى كۇلدى. - اپام اتامدى كىشكەنە بالاسىنشا سۇيەدى!
- ەي، تومپاي، مۇنداي ءسوزدى ەشكىمگە ايتپا، ءا! - ناعاشى شەشەسى ونى مەنەن ءوز قۇشاعىنا الىپ، سىبىرلاپ اقىل ايتا ىلەستى.
ۇيگە ىمىرت جابىلا جەتتىك. جول ۇستىندەگى قىلمىسىم شام جارىعىمەن وتتاي باسىلدى كوزىمە. كۇلاشىمنىڭ ەكى بەتى مەن يەگىن قىپ-قىزىل قىپ تالاپ تاستاپپىن. ەرنى، ءتىپتى شيە جەگەندەي. ءوزى ەت ۇرلاپ جەگەن مىسىقشا قارايدى. ەكى كوزى وت شاشىپ، جالت-جۇلت ەتەدى ماعان. تەگى ءوزى مەنى كوبىرەك «جەپ قويعانىن» ەندى كوردى بىلەم. «ءۇيباي!» دەدى تومەن قاراپ. مەن دە تۇسىنە قويىپ، بالدىزبەن سۇزەگەن بۇقاشا تۇقىرا وتىرىپ سويلەستىم.
كۇلان بەكەتتە قالعان جۇكتى تاڭەرتەڭ اتپەن اكەلۋدى ىبىرايعا تاپسىرىپ، كەلىننىڭ دايىن كوجەسىنەن عانا اكەلدىردى. تاماقتى بىرگە ىشكەن باۋىرىنا اۋقاننىڭ استىرتىن تەكسەرۋىنە ءىلىنىپ قالعان جايىمىز بەن قالالىق ساقشىدان «نازاربەك» اتىنا كەپىلدىك قاعاز العانىمدى اسىعا سويلەپ بەردى.
- قايتارىمىزدا «نازاربەكتىڭ» بۋ اراسانعا ءتۇسۋ الدىندا نىلقى، ءيا، كۇنەس جايلاۋىنا شىقپاق بولعانىن جاريالاپ قايتتىق، - دەدى سوڭىندا.
- اعانى ەندى كۇنەسكە قاڭعىتۋدىڭ ءجونى جوق، قانشا جىل جاسىرىنسا دا ءوز اۋىلىمىزدان پانا تابىلادى!
- قالعان جايدى ەرتەڭ سويلەسەرمىز، اعاڭ بۇگىن قاتتى شارشاپ كەلدى، ۇيىقتاسىن! - دەپ كۇلان ءسوزدى نەسيەگە قالدىرا تۇرەگەلدى. كەشكى كۇزەتتەرىڭ جاقسى شىعار؟ مال-جاندارىڭا مۇنان سوڭ ءبىراز كۇن قاستاندىق كوبەيەر مە ەكەن!
- قاراساناق توناۋشىلارعا قارسى كۇزەتتى كۇشەيتىپ بولعانبىز! - ىبىراي دا تۇرەگەلدى ورنىنان. - «شەت ەل شپيوندارى بار» دەيتىن سىلتاۋمەن شارلاۋشى-تىنتۋشىلەر كەلە قالسا قاراۋىلشىلارىمىز حابارلايدى. اعا ول شاقتا مىنا ىرگەدەگى توعاي اراسىنا شىعا تۇرادى!
ىبىراي شىعىسىمەن ىدىس-اياق داستارقانىن جيىستىرىپ كەلىن دە شىقتى. دارەتتەن قايتىپ كىرگەنىمدە كۇلان ماعان ارنالعان كەرەۋەتتىڭ كورپە-جاستىعىنا ءيىسماي بۇرىككىشىن ىسقىرتىپ تۇر ەكەن. «ا، قۇداي، بەرە گور!» دەگەنىمە مويىنىن سىرت بۇرا جىميدى دا، بۇرىككىشىن جاستىق تۇسىنداعى ورىندىققا قويىپ، ءجۇرىپ كەتتى. «ال، ۇيىقتاي عوي، تىپ-تىنىش، جاقسى ۇيىقتا!» دەپ تومسارا كەتكەنىنە جۇرەگىم زۋ ەتە ءتۇستى. اسىعا شەشىنىپ جاتىپ، اڭىرا قاراپ وتىرىپ قالىپپىن. كۇلان تابالدىرىققا جەتە جالت قاراپ، سىقىلىقتاپ كۇلە شىقتى سىرتقا. ءبىرازدان سوڭ قۇمان مەن لەگەن الا كىرىپ، ەسىگىنىڭ ەكى كۇرشەگىن دە سالدى دا، شىراقتى ءوشىردى. جيەن قىزى جاتقان كەرەۋەتتىڭ الدىنا بارىپ، اسىعا شەشىندى ءوزى. تىر جالاڭاشتانعانى اپپاق دەنەسىنىڭ جارقىراي قالعانىنان كورىندى. قاراڭعى ۇيگە جاپ-جارىق نۇر شاشقان تولىق اي ساۋلەلى تۇلعا. سۋسىلداتىپ ءىش كيىمدەرىن اۋىستىرا سالا بۇرىشتاعى اينانىڭ الدىنا جاعاسىز اق كويلەكپەن بارىپ، شاشىن سىلاي تاراندى. بىردەمەسىن جاعىنىپ تۇرىپ قالدى. كوز الماي باقىرايىپ، تاعاتسىز كۇتىپ مەن جاتىرمىن. ازدان سوڭ كىشكەنە قىزىنا ءۇڭىلدى. ۇيقىسىن بايقاي سالا جالت قاراپ، ءوزى دە اسىعا ۇمتىلدى ماعان قاراي. بۇكىل دۇنيەنىڭ جاستىق جىگەرى ماعان جۇگىرىپ كەلە جاتقانداي، كورپەنى سەرپىپ تاستاپ، قۇشاعىمدى كەڭ جايىپ ەدىم، توسەگىمنىڭ الدىنا كەلىپ تۇرا قالدى. بەلىنەن بۇراي تارتتىم. ىرقىما كونبەي ءيىسماي بۇرىككىشىن الدى.
- مەن ءۇشىن سەن نەگە جاسانبايسىڭ؟ مىنانى الدىڭا ادەيى قويىپ كەتسەم! - تۇلا بويىما اعىتتى سول نازبەن. - قارتايدىق، مۇنى قايتەمىز دەيسىڭ بە؟ سەن ءالى دە بوزبالاسىڭ، مەن ەندى ءتىپتى جاسپىن! - لاپ ۇرىپ القىنا كىردى قۇشاعىما. تۇلا بويىمىزبەن تۇتاسا جابىستىق....
ەكىنشى رەت ەس جيعانىمىزدان سوڭ عانا تىلگە كەلدى كۇلان:
- باياعىدا نۇرياشتى ىزدەپ، ءبىزدىڭ ۇيگە جۇگىرىپ كىرەتىنىڭ ەسىڭدە بار ما؟ - دەپ سۇرادى. - اسىققاندىعىڭنان مەنىمەن سوقتىعىسىپ قالۋشى ەدىڭ عوي. سوندا ىشتەي... ماس بولىپ جۇرگەن مەنىڭ سەزىمىمنىڭ دە ويران-توپىرىن شىعارىپ كەتەتىنسىڭ. ءبىر رەت ماعان، ءتور ۇيدەن شاشىمدى تاراپ ءىش كويلەكشەڭ عانا شىعىپ كەلە جاتقانىمدا سوعىلدىڭ. كەۋدەڭ ومىراۋىما ءتيدى...ءناپسى دەگەن، كۇنى بۇرىن ساقتانىپ قاتتى تەجەمەسە، ۇرى يتتەي سۇعاناق، جەكسۇرن نيەت قوي... تاراعىم قولىمنان ءتۇسىپ كەتتى. نە بولعانىمدى بىلمەي كۇلە بەرىپپىن.
- يە، قاتتى قىزارعانسىڭ. سول سوقتىعىسۋىمىز مەنىڭ كوڭىلىمدە ورنىعىپ قالعان. ال، بىراق 51-ءشى جىلى ۇرىمجىگە قايتىپ بارعانىمدا الدىما اقيانى توسا بەرگەنىڭ نە؟
- وندا گومەنداڭنىڭ كارى جەندەتىنەن بۇتىندەي كەمىپ-قورلانىپ قالعان جايىم بار. كەلىسىڭمەن ايتقامىن عوي وزىڭە. جانە ءبىر جاعىنان اجارلى تازا قىز اقياعا اقىر ءبىر كۇنى اۋىپ تۇسەر دەپ ويلاعانمىن.
- اقيانى ماعان قوساقتاپ كەلە جاتقانىڭدا ءوزىڭدى عانا تاڭدايتىنىمدى ءبىلدىرىپ ەدىم عوي؟
- ول شاقتا دا مەنى شىن سۇيەتىنىڭنەن ءۇمىتىم جوق، كورسە قىزارلىق قانا دەپ تۇسپالداعانمىن. جانە دە ءبىر سۇلۋعا ءوزىم قوسپاق بولىپ كەلە جاتىپ، ساعان ءوزىم جابىسا قالايىن با! - كۇلان قولتىعىما تىعىلا سىقىلىقتادى. - ىلە-شالا ماقپالىڭ كەلىپ قالدى. نۇرياشقا اۋماي ۇقسايتىندىعىنان سونىمنىڭ ءوزى ءتىرىلىپ كەلگەندەي قۋاندىم. ءبىر جىلاپ-ءبىر كۇلە قارسى العامىن عوي!
- ال، بۇل جولى جەسىر قالىپ، ەكەۋمىزگە ەشكىم بوگەت بولا المايتىن وراي پايدا بولعان شاعىمىزدا ءنازيپانى نەلىكتەن قاماپ بەردىڭ ماعان؟
- ايتقامىن عوي، ماقپال جونىندەگى بۇل اسا اۋىر كۇيىكتەن سەنى ساقتاپ قالارلىق، تارتۋ قۋاتى كۇشتى جار تاۋىپ بەرۋىم قاجەت بولمادى ما! مەنى جاقسى كورەتىنىڭدى ايتىپ جۇرسەڭ دە، مۇنشالىق ەرەكشە تاڭدايتىنىڭا قيسىن تابا المايتىنمىن! جان بىتكەندى جالت قاراتاتىن سۇلۋ، اسقان تارتىمدى ءنازيپادان اتتاپ ءوتىپ، تاعى دا مەنى تاڭداعانىڭ ەسىمنەن تاندىرا جازدادى بۇگىن. ولاي بولاتىنى، جەر شارىنان اسىرىپ، مەنى اسپان پەريزاتى دارەجەسىنە كوتەرگەنىڭ عوي بۇل! ءالى دە اقىلىما سيمايدى. مەنى مۇسىركەگەنىڭ عوي دەيمىن... ءالى دە ويلانىپ كور! ولاي جاناشۋ-مۇسىركەۋ ارقىلى قوسىلعان جار دا جار بولا المايدى. الدە، كورسە قىزارلىقپەن قۇمارتقان بولساڭ... بىرەر اپتا كور، ۇزاق زاماندىق ەڭ جاقىن دوسىمسىڭ عوي، ساعان جول قويايىن، اقىلىڭدى سونان سوڭ تابارسىڭ. ءنازيپانى قايتا كوندىرىپ الۋىمىزعا بولادى!... وندايىڭا مەن ەندى ءتىپتى دە قورلانبايمىن، جول بەردىڭدەر عوي، بولدى دەي سالامىن! كۇيرەمەيتىن-كۇيزەلمەيتىن، اقىلعا سيىمدى-ساۋاتتى تەوريالىق قيسىنىم بار!
- ويدەمەشى، قايتا تاڭدا دەگەندى ايتپاشى، جانىم! مەنى اقىل توقتاتپاعان بالا كورەمىسىڭ، قۇمارشى كورەمىسىڭ! - قاتتى قىسا قۇشاقتاعانىمدا ول دا قۇشىرلانا-ىڭىرانا قىستى. ەسىمىزدەن تاعى ايىرىلدىق...
- ال، «اقىلعا سيىمدى قيسىنىڭدى» ءتۇسىندىرشى، ماعان دا ءبىر مىقتى قازىنا بولىپ قالارما ەكەن! -دەپ سۇرادىم ازدان سوڭ.
- جانى تولىقسىنبايتىن جارعا جابىسقان جۇباي، كۇن وتە كەلە جارتاسقا جابىسقانداي سورلاناتىندىعىن بىلەتىن شىعارسىڭ، - كۇرسىنە سويلەدى كۇلاشىم. - قىزىعۋ مەن قۇمارتۋ ءبىر باسقا دا، ماحاببات بايلاۋ ءبىر باسقا. قىزىعۋ مەن قۇمارتۋ دا - ىنتىعۋ عوي. بىراق، ول لەزدە وتە شىعاتىن، اسا قاتەرلى قۇيىن ەكەن دە، ماحاببات دەگەن-تۇتاس ءبىر ءومىردىڭ شىراعى ەكەن. ول شىراقتى، كۇڭگىرت كىنەرەتىن تولىق انىقتاماي، قىزىعۋ-قىزۋمەن عانا قابىلداي سالساڭ، كۇن وتە كەلە تۇرمىسىڭدى زۇلىمات قارا تۇنەككە اينالدىرادى. ءبىر-بىرىنە قىزىعۋمەن عانا بايلانىسىپ، تۇرمىستانا قويعان جاستاردىڭ از ۋاقىتتان سوڭ-اق جاقتارى سولىپ، كوزدەرى وشكىندەپ ۇڭىرەيە قالاتىنى، سول قۇيىننىڭ ۇيىرۋىمەن ءبىرىن-ءبىرى مۇقيات سىناي الماي، اسىعىس قوساقتالعان وكىنىشىنەن بولادى.
- ال، مەنى وتىز جىلدان بەرى سىناماي، قىزىعىپ قانا كەلىپ پە ەدىڭ؟
- جوق، تالاي سىننان وتكىزىپ كورگەمىن عوي. سەنى ءتىس قاققان، اقىلىم تولىپ، تۇلعام جەتىلگەن، كەلىنشەك بولىپ قالعان كەزىمنەن بەرى كورمەدىم بە. قانداي ادام ەكەندىگىڭنەن قالت جىبەرگەن جەرىم جوق. ال، سەنىڭ سىرتقى ءتۇر-تۇلعاما عانا قاراپ، ايەل سىرى جونىنەن ساۋاتىڭ از، ءسابي كەزىڭدە قىزىعىپ قالعان جايىڭ بار بولسا كەرەك. «قىران ۇيادا نەنى كورسە ۇشقاندا سونى الادى» دەگەندەي، اقىلدى، مىنەزدى قاس سۇلۋ نازىكەشتەي كەلىنشەكتەن اتتاپ ءوتىپ، سول ۇيادا كورگەنىڭدى عانا الىپ جاتىرسىڭ. ىشكى جايىمدى ەندى تولىق كورگەن شىعارسىڭ. ءالى دە كەش ەمەس، ويلان!
- جانىم، سەن مەنىڭ جونىمدە اسىرە سەزىمتال بولىپ قالعان سياقتىسىڭ! - دەپ كۇلىپ جىبەردىم. مەن، باقالاردى عانا ەمەس، (باقا ءسوزى شىققاندا ەكەۋمىز قاتار كۇلدىك) پاك قىزدى دا كورگەمىن عوي. دۇنيەدە سەنەن تازا، سەنەن ارتىق قىزدىڭ تىم از ەكەندىگىن، قازىر ءتىپتى ايقىن ءبىلىپ جاتىرمىن. ال، باسقا جايىڭ ماعان وتىز جىلدان بەرى سىنالىپ، ميىما ورناپ بولعان. ەندىگى اسپانىم ءوزىڭ عاناسىڭ! ماحاببات تۋرالى جاڭاعى انىقتاماڭنىڭ ءوزى-اق اسپانىم ەكەندىگىڭنىڭ ايقىن ايعاعى، جانىم! -دەپ ماڭدايىنان ءسۇيدىم.
كۇلان جاۋاپسىز كۇرسىنە ەلجىرەي قۇشتى مەنى. ارقامنان سىلاپ ايمالاي ءتۇسىپ سويلەدى:
- قانداي شىراق ەكەنىڭدى سىناپ بىلمەسەم، وتىز جىل بويى قىزىعارمىن با! بىراق، ءبىر-بىرىمىزدەن جيىرما جىل كوز جازىپ قالدىق قوي. اسىرەسە، العاشىندا، قىز كەزىندە بويىڭا توعىتپاعان، قازىرگى وپاسىز سالداقىعا اينالعان اقيانىڭ جايلاۋىن جارىم جىل جايلاعانىڭ مەنى قايتادان ويلاندىرماي ما... اقياعا ارناعان ەندىگى كوڭىلىڭدى انىقتاماسام، ايرىقشى سۇلۋ نازيپاعا قوساقتاپ كورمەسەم، ەجەلگى قۇشتارىمنىڭ ەندىگى جايىن تۇسىنبەيتىن بولىپ قالمادىم با. مەنىڭ اسىرە سەزىمتال بولىپ قالعان جايىمدى سوكپە، كۇنىم! ەندى سەندىم. ونداي كۇدىكتى ەندى مۇلدە قويدىم. ەندى مەنىكى عاناسىڭ!... سوناۋ زاماننان بەرى ەرلى دە، ەرسىز دە ءجۇرىپ سەنى اڭسايتىنىم بەكەر ەمەس ەكەن! كورسەقىزار جىندى كوبەلەك ەمەس ەكەنمىن، تۋ باستان-اق جاڭساق باعالاماپپىن! ارقانداي قارا قۇيىن، كوك نوسەردە دە وشكىندەمەگەن، سۋىنباعان، اينىماعان، قالىپى قۇراماعان جان شىراعىم، كوڭىل كۇنىم - ءوزىڭ عاناسىڭ! - ايمالاي ءتۇستى كۇلان.
- پو، مەنى قايدا اپاراسىڭ، جانىم-اۋ! پىراعىڭ نەتكەن جۇيرىك، لەبىڭ نەتكەن ءتىلسىم! - دەپ جابىستىم ەندى. - ماعان سىيلاعان وسى تەڭەۋىڭنىڭ بارلىعى-ءوز قاسيەتىڭ، ءوز بەينەڭ! وشپەسى دە،اينىماسى دا، ون سەگىز جاستان قالپى قۇراماعانى دا ءوزىڭ عانا ەكەنسىڭ... ءوزىڭ عانا!
اعارعان شاشىمىز، ۇزاق ازاپقا تۇسكەن باسىمىز، ەلۋدەن اسىپ قالعان جاسىمىز مۇلدە ۇمىتىلىپ، جار ماحابباتىنا جاڭا عانا بولەنگەن - العاش كورگەن تىڭ جاستىق قىزىعىمىزداي قىزا ايمالاسىپ، جانا-كۇيە ايقاسا بەرىپپىز. تاڭ اتقاندا جۇمىلعان كوزىمىز، ساسكەدە ويانعاندا تاڭىرقاسا جايناپ، تاعى دا ىنتىعا قاراسىپ قالدى. كۇلىسە-سۇيىسە تۇستىك. قۇشاقتاسا تۇرەگەلىپ جۋىندىق. قىزاراقتاپ كۇلە تۇرىپ، مەنىڭ يەگىم مەن القىمىما ماي پەنسيلين مەن وپا جاقتى.
ال، ءوزى بۇگىن اعى-اق، قىزىلى-قىزىل بولىپ، ءتىپتى قۇلپىرا قالىپتى. ەرنى مەن بەتىنە بۇرىننان-اق گريمنىڭ قاجەتى جوق ەدى. سول تابيعي بوياۋى بۇگىنگى جاراقاتىمەن ءسال قويۋلانىپ قانا كورىندى. القىمى مەن تاماعىنا قازىرشە شيپا قونبايتىندىعىن ءوزى دە بىلگەندەي، قىزىل-كوك گۇلدى جاسىل جاۋلىعىن موينىنا وراي سالىپ، ماعان تەكسەرتتى:
- قاراشى، مويىن بۇرعانىمدا كورىنە مە ەكەن؟
مەن ەكى جاعىنا كەزەك قاراتىپ تەكسەرىپ، كورىنەتىن ىزدەردى وزىنشە دارىلەپ ءوشىردىم. شۇعا جىپتەن توقىلعان گارمون ەتەك، قىناما بەل، قيما ومىراۋلى كوگىلدىر كويلەك شىعىڭقى كەۋدەسىنە دە، ىشىنە دە، جاياسىنا دا، توپ-توق اق بالتىرىنا دا ۇيلەسىپ قانا كەتىپتى. كوزىم كوپ تۇسەتىن قوس ومىراۋى ءدال قالىبىن ەندى تاپقانداي. جانارلى قارا كوزى ۇشقىن اتىپ، وت شاشادى.
- مىنا كويلەگىڭ ءتىپتى جاراسادى ەكەن!
- سەنىڭ اسپان تۇستەس،تۇنىق كوگىلدىردى ۇناتاتىنىڭدى بىلەمىن عوي!
نۇريا مەن ماقپالدىڭ كوزىن تۇسپالداپ تۇرعانىن تۇسىنە جىميدىم دا موينىنا وراعان جاۋلىعىن الا ءۇڭىلدىم. اپپاق بوتەگەلى القىمى جارق ەتە ءتۇستى. الدىنا قاراعاندا اققۋدىڭ كوگىلدىر ۇلپالى بالاپانىنداي، ارتىنان قاراعاندا كۇيلى قۇلىنداي كورىندى بۇگىن. ءوزى نەشە رەت ايتقان نەمەرەلى كەمپىر جوق. تۇندە قىزداي سەزىلىپ ەدى، كۇندىز ءدال سول قىزدىڭ ءوزى!
- وسىدان دا سۇلۋ ايەل تاۋىپ بەرمەك بولدىڭ-اۋ ماعان! كورسەتپەك بولعان جاقسىلىعىڭدا تيتتەي نىساپ بولساشى،جانىم! - دەپ كۇلىمدەي قاراعانىمدا ۇيالىستان ءسال بۇرالىپ قاپ، كەۋدەمە باسىن سۇيەي قويدى.
- قويشى ەندى، بۋرىل شاش كورىنبەي مە كوزىڭە!
- باسىڭنىڭ ءوزى تۇتاسىمەن كوك زەڭگىر كورىنبەي مە، مىنا كيىمىڭە ءتىپتى جاراسادى ەكەن! اسىلدىعىڭنىڭ ءدال ءوز كۋاسى!
موينىنا جاۋلىعىن قايتا وراي سالا جەڭىل تۋفليىمەن لىپ ەتىپ شىعا جونەلگەن كۇلان، ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ وتاۋدان داستارقان كوتەرىپ، قۇلاعىنا دەيىن قىزارا، ءتىلىن شىعارا كىردى:
- سۇم كەلىن بۇگىنگى جايىمىزدى سەزىپ قويدى، جۇزىمە قاراپ جىميادى. كۇلكىسىن ارەڭ تەجەپ، «باسە، وسىلاي كيىنسەڭشى، اپكەتاي!» - دەي سالدى!
- تىلەۋلەستىك، قۋانىش بىلدىرگەنى عوي. اركىم وسىلاي قارايدى ەندى ساعان، يمەنۋشى بولما!
كەلىن، شاي شاۋگىم، بال مەن قايماق اكەلىپ، الدىمىزعا قويىپ شىققان سوڭ، تاعى دا جابىسا وتىرىپ شاي ىشتىك.
- ءتۇن ورتاسىندا-اق شولدەپ ەدىم! - دەپ قۇنىعا ۇرتتادى كۇلان.
- كولىگىمىز قالاي شىدادى ەكەن، ءجۇرىسىمىز قاباعات قاتتى بولدى عوي! - دەگەنىمدە كۇلىپ جىبەرىپ، بەتىمنەن شىمشىپ قالدى دا، تاعى دا قىزارتىپ قويدىم با دەگەندەي، الاقانىمەن سيپاي ءۇڭىلدى بەتىمە. شىمشىعان ورنىن ەپتەپ قانا ءسۇيدى سونسوڭ. قايتادان ايمالاسا كەتتىك...
تەرەزە سىرتىنان ىبىراي ءوتىپ كەلە جاتقانىن كورىپ، الىستاي وتىردىق ءبىر-بىرىمىزدەن. كۇلان القىمىن جاۋلىعىمەن قىمتاي سالىپ، مەنىڭ جاعامدى دا كوتەرىپ قويدى.
ىبىراي ساقتىقپەن ەسىك قاعىپ، رۇقساتپەن كىردى. بەكەتتە قالعان جۇگىمىزدى اكەلگەن ەكەن. بىزگە قاراماي داستارقان شەتىنە وتىرا سويلەدى. ءبىر «دجيپ» ماشينا ۇلكەن جولدان بۇرىلىپ، الدىمەن وسى قاپتالدىڭ ەتەگىنە قاراي بەتتەپتى دە، كىلت بۇرىلىپ، ساي تاعانىنداعى «اتىرەت اۋىلىنا» بارىپ توقتاپتى.
- اۋقان بولسا كەرەك! - دەدى ىبىراي سالماقپەن حابارلاندىرىپ. ۇزىن مۇرتىن سىلاعان بولىپ ەكەۋمىزگە ءبىر-ءبىر قاراپ قويدى. كۇلان مەنىڭ يەگىمە كوز قيىعىن تاستاي جاۋاپ قاتتى:
- ولاي بولسا ءتىمتىنىپ جۇرگەنى، وسىندا كەلمەي قويمايدى!
- كۇدىكتەنبەي-اق قويىڭىزدار، - دەدى باۋىرى تومەن قاراپ. - ول جەندەتتىڭ «توڭكەرىسى» بەلىنەن شويىرىلىپ قالدى عوي، ەندىگى قاھارى بەلگىلى! جانە سەنىمدى قاعازىڭىز بار، «نازاربەك» قالپىڭىزبەن وتىرا بەرىڭىز!
- جوق، - دەدى كۇلان. - كەشە كۇنەسكە جۇرەتىنى جاريالانعان «نازاربەك» بۇل ۇيدەن كورىنبەي تۇرا تۇرسىن، ساقتىقتا قورلىق جوق!
- ولاي بولسا توعايعا جاسىرىنباي-اق، بيە بايلاعان ۇيىمىزگە بارا تۇرسىن، وڭاشا! فەرما باستىعىنىڭ كوزىنەن تاساراق بولسىن دەپ مىنا قىر استىنداعى تۇيىق سايعا بايلاعانبىز. اۆتوموبيل بۇل قىردان اسا المايدى!
ىبىراي ەرتتەۋلى اتىن ماعان مىنگىزىپ، جالعىز اياق جول سۇردەگىن كورسەتتى دە، ءوزى جاقىن ماڭعا تۇسالعان قۇنانعا ءمىنىپ، سوڭىمنان ەردى. قوجىر-قوجىر قيا تاستى تىك جوتادان قيالاپ اسىپ بارىپ، سامىرسىن توعاي شەتىنە جەتى-سەگىز بيە بايلاعان جالعىز كيىز ۇيگە تۇستىك. فەرما باستىعىنىڭ ءتولدى كۇيلى ساقتايمىز دەپ، مال ساۋعىزبايتىن ءتارتىبى بۇل رايوندا ءالى ساقتالىپ كەلەدى ەكەن. جەلىسىن جاسىرا الماسا دا ساباسىن جاسىراتىنداي سىرلارى بار كورىنەدى. ءۇي يەسى يمەك تۇمسىق سارى شال قىسقاشا اماندىق سۇراسقان سوڭ:
- الگى الىستان كەلگەن مەيمانىمىز وسى كىسى عوي؟ - دەپ سۇرادى ىبىرايدان.
- يە، نازەكەڭ وسى كىسى!
شال «نازەكە» دەپ اتاپ ەسەلەپ امانداستى دا تاڭقى مۇرىن قارا كەمپىرىنە ىم قاقتى. ءۇيدىڭ جارىمىن الىپ تۇرعان ورەشە شي ىشىندە بىرنەشە تورسىقتىڭ ءتىزىلىپ تۇرعانى، كەمپىردىڭ سولارعا اڭىرا قاراپ قالعانىنان كورىندى. بىزگە ارنالعانى سول تورسىقتاردىڭ قايسىسى ەكەندىگىن ايىرا الماي تۇرىپتى. «تۇپكىسى» دەپ قالعان شالدىڭ نۇسقاۋىمەن ورەشەنىڭ ءتۇپ جاعىنان ارەڭ سۇيرەپ شىعاردى. اتىرەتتىڭ ات ۇستىندەگى بەس-التى پىسىعىنىڭ قانجىعاسىنا عانا بايلاناتىن مىنا ۇلەسكە اڭىرا قاراپ قالىپپىن. ەڭبەكشىلەرى بۇل ۇرلىق جەلىدەن ءنار تاتا المايتىن بولعانى عوي!
تورسىقتان تەگەنەگە قۇيىلعان قىمىزدى شال ساپىردى دا، «كۋايجي[1], مىناۋ سىزدىكى، اتىڭىز جازىلعان» دەپ كۇبىر ەتە تۇسكەن كەمپىر، تورسىقتى قايتا سۇرەپ اپارىپ، ورەشەگە قايتا قامادى.
ىبىراي قىمىزدان ەكى كەسە عانا ءىشتى دە، ماعان اسىقپاي ءىشىپ وتىرا بەرۋدى تاپسىرىپ قايتتى... ساعات بىرلەر شاماسىندا شاي قۇيىلىپ جاتقاندا ەكى بالا كىرىپ ەنتىگە حابارلادى:
- اسكەرگە ۇقساعان سارى كيىمدى، ۇزىن بويلى جاياۋ بىرەۋ جوتادان ءتۇسىپ كەلەدى!
- وي، الگى اۋقان جاۋىز كەلدى دەپ ەدى، سول بولماسىن! - ەسىككە ەڭكەڭدەي ۇمتىلعان شال بوساعادان باسپالاي قارادى. - باسە، سول! بۇل يتتەن جارالعاننىڭ تۇمسىعىنداي ءيىسشىل تۇمسىق جوق! - الاق-جۇلاق قارادى كەمپىرىنە. - جەلىنى كورىپ قويدى-اۋ، ءا!
- ە، وعان جارەۋكەلەنىپ، اتىرەت باستىعىنىڭ ءوزى ايتىپ قويعان شىعار! - دەدى كەمپىرى. - قىمىزدى كىم جەك كورگەن، مەيلى تويعىزعان سوڭ جونىنە كەلىپ قالار، كەلسە كەلسىن!
- ءۇي، بۇل، اۋقان يت ەكەنى راس بولسا، تويىپ الىپ-اق ارسىلداي بەرەدى! - دەگەن شالدىڭ سوزىنە كۇلىپ جىبەردىم. - فەرما باستىعىن شىدەرگە سيگىزەدى-اۋ ەندى! - شالدىڭ تۇيىلگەن قاتپارلى قاباعى دىرىلدەپ كەتتى.
اۋقاننىڭ اتاقتى سالپاڭ قۇلاعى كوزىمە الدىمەن ءتۇسىپ، كەڭسىرىكتى ۇزىن تاناۋىنا زەر سالماعان ەكەنمىن. ونىسى ءتىپتى كۇدىرەيىپ، ۇيگە وزىنەن بۇرىن كىرىپ بولىپتى. ەجىرەيىپ، پالە قايدا دەپ تۇراتىن سەكەمشىل سارى كوزى ماعان اتىلا ۇڭىلسە دە، ەرنىن جىمقىرا جىميىپ، تۇرەگەلگەن ماعان قول بەرىپ امانداسقان بولدى. تورگە وتىرا بەرە-اق تىنتە قارادى ماعان. قۇيىلىپ الدىنا قويىلعان شايدان ءبىر ۇرتتاپ قويىپ، شاشىما، قۇلاعىما، كيىمىمە، بوتەنسىنىپ باس سالعىسى كەلگەن اۋىل توبەتىنشە وكتەمسي ءۇڭىلدى. مۇندايدا شەتتەن كەلگەن، يەسىز بۇرالقىشا قۇيرىقتى بوربايعا جيىپ، ءسال جيىرىلىپ ىعىڭقىراساڭ-اق جەلكەڭنەن العىزاسىڭ عوي. «يتتىك كورسەتپەك بولساڭ، جولبارىس بولا قويايىن» دەگەندەي مەن دە كەۋدەمدى كوتەرە، جايماشۋاق بەيعامسىپ كۇلىمسىرەي قارادىم وزىنە. «الاسى-بەرەسىمىز بولسا، ادامشا سويلەسپەسەك القىمداسا تۇسەرمىز» دەپ ەسكەرتكەنىم ەدى. اۋقان ونداي ديپلوماتيادان الىس كەتكەنىن شۋ دەگەنىنەن كورسەتتى:
- نازاربەك دەگەن سەن بە ەدىڭ؟
- مەن!.. ال، دوڭبەكتەن جاسالعان ادامشا دۇڭكىلدەي جەتكەن ءوزىڭ كىم، تانىسا وتىرالىق!
- مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلمەي وتىرسىز با؟ - دەپ، «ءسىز» دەگەن سىپايىلىق جۇرناعىن سىزدانا كورسەتتى. - ازدان سوڭ ءبىلىپ تە قالارسىز. «تانىساڭ قىزايىڭمىن، تانىماساڭ قۇدايىڭمىن» دەيتىن ماتەل دە بار عوي! حا-حا-حا-ھا-ھا...ا.. ال، ءسىزدى كۇنەسكە كەتتى دەپ ەدى عوي؟
- «قىمىرلاعان قىر اسار» دەيدى. كۇنشىعىسقا قاراي اۋىل ارالاپ ءىلبي بەرسەك، كۇنەس قايدا قاشار دەيسىڭ!
- عاجاپ، ءسىز كۇنەسكە بارۋ ءۇشىن قۇلجادان سەكسەن-توقسان كەلەمەتر شەگىنىپ الىپ جۇرمەكسىز بە؟
- كۇنەسكە قۇلجادان كەتە بەرسەم، «ءدال ىرگەمە كەلىپ اتتاي جونەلىپسىڭ دەيتىن، بۇل جاقتاعى تۋىستارىمنىڭ وكپەسىنە قالمايمىن با. وسىدان باستاپ قۇدا-اندا، جيەن-ناعاشى، تۋىس-تۋعاندارىما كورىنىپ، امانداسا وتپەكپىن.
- راس، ءسىز بۇل جاقتى كورمەگەلى كوپ بولدى. لاۋجياۋعا الىنعانىڭىزعا دا جيىرما جىلدان اسىپ قالدى عوي، سولاي ما؟
- ەسەڭگىرەپ وتىرمىسىڭ، كوسە قاريا؟ - كۇلىپ جىبەرىپ، سۋىنا جالعاستىردىم ءسوزىمدى. - سەنىڭ مىنا ءدوي-دالا سۇراعىڭمەن الگى «قۇدايىڭمىن» دەپ قوقيا قالعان جونىڭنەن مولشەرلەدىم، سەن اتىشۋلى اۋقان بولدىڭ عوي! كىسى ولتىرمەگەنى بولماسا، نازاكەڭ دە تەرگەۋشىلىكتەن قالىسا قويماي كەلە جاتىر. «لاۋجياۋ» بولۋ، ۇرىمجىدە وڭشىل-ۇلتشىلدار مەن كوشە سوتقارلارىمەن عانا كەتكەن! ءوزىڭ بولماساڭ، بىزدەن جازالاناتىنداي قىلمىس وتە قويعان جوق، قۇدايەكەم!
- ا-حا-حا-ھا-ھا...ا..، مەنىڭ قالجىڭدارىمدى ءتىزىپ وتىرىپسىز عوي! ال، بۇل جاقتاعى قۇدا-اندا، ناعاشى-جيەندەرىڭىز كىمدەر؟
- ونى تەرگەپ قايتپەكسىڭ؟
- ا-حا-حا-حا-ھا-ھا...ا..، جەتكىزىپ قويايىن دەگەنىم عوي!
- ەرىككەن قۇدايسىز-اق ەلىمنىڭ ءوزى تاۋىپ بەرەدى. ساعان مەنىڭ بۇل جاقتاعى بۇيىمتايلارىم جونىنەن قىزمەت قالا قويعان جوق. راحمەت پەيىلىڭە!
- ولاي بولسا، جولقاعازىڭىزدى كورەيىنشى!
- «ەل جاتسا دا ەنەكەم جاتپايدى» دەگەندەي، زاڭسىز تىمىسكىلەۋدى ءالى قويمادىم دەشى!
- شەكارا بويىنا قاشىپ كەلگەن قاشقىندى تەرگەيتىن قۇقىعىم بار شىعار!
- جولقاعازسىز مەن دە جۇرمەگەن شىعارمىن. «شەكارا باقىلاۋشىسى»، ءيا، جولاۋشى تەرگەيتىن ساقشىلىق قۇقىق دوكۋمەنتىڭ بولسا، الدىمەن ءوزىڭ كورسەت! بولماسا قۇدايىڭمىن دەگەنىڭە قۇرشا جورعالاپ، ىلەنى ساسىتقان قاندىقول قۇنىكەرگە تەكسەرتەتىن اڭقاۋ قازاقپەن سويلەسىپ وتىرعان جوقسىڭ!... قانە دوكۋمەنتىڭ؟ ەندى تەرگەۋ مادەنيەت جەندەتتەرىنىڭ ۇستىنەن جۇرىلمەك!
- بەكەر ادام كوڭكەمەن قۋىپ كەلە مە سەنى، دوكۋمەنت دەگەن، مىنە! - جان مىلتىعىن سۋىرىپ الدى اۋقان.
- اسقىنداما، جەندەت! بۇل «دوكۋمەنتىڭ» قان قاتقان قولدارىڭنان از كۇن ىشىندە-اق تارتىپ الىنادى! ءاربىر تال وعى ءۇشىن تۇمسىعىڭنان جەپ تۇرىپ ەسەپ بەرەسىڭ! ال، قازىر-اق وسى جاڭا قىلمىسىڭ ءۇشىن قولعا الىنىپ، سۇيرەلىپ بارعالى وتىرسىڭ! تاستا! - دەپ زەكىرىپ جىبەردىم. اۋقان كوزىمە قاراپ، ىشكى بەلدىگىنە سىزدانا قىستىردى مىلتىعىن.
سىرتتان تاسىر-تۇسىر ات شابىسى ەستىلدى دە، ءتورت-بەس جىگىت ۇستىمىزگە كىرىپ كەلدى. الدىندا ىبىراي. قارايىپ-تۇتىگىپ، كوزى قىزارىپ الىپتى.
- ءبىزدىڭ ءۇي نەڭدى الدى سەنىڭ! - دەگەننەن باسقا ءسوز جوق، ىرشىپ تۇرعان اۋقاننىڭ تۇمسىعىنا قويىپ جىبەرىپ، قانىن ساۋ ەتكىزدى. اۋقان تۇمسىعىن قوس قولىمەن باسا قالعاندا ىشقىرىنداعى مىلتىعىن مەن جۇلىپ الىپ، وقتان تازارتتىم. كىجىنىپ تىلدەي جەتكەن جىگىتتەر لاپ قويىپ ۇمتىلعاندا، اۋقاننىڭ قان تامشىلاعان قولى ىشقىرىن سيپالادى. مىلتىقپەن جاۋاپ قايتارماق ەكەندىگىن ءبىلىپ، وقسىز التىاتارىن ۇستاتا قويدىم وزىنە. (كۇناسىن زورايتا ءتۇسىپ باسۋىم ءجون عوي.) قىلمىستى كوسەۋى قولىنا قايدان ىلىنگەنىن سەزبەگەن قانىشەر، القىمداپ تۇرعان جىگىتتىڭ باسىنان كەزەنگەندە كەمپىر-شال باج-باج ەتە ءتۇستى. مىلتىق ماساسىن باسىپ-باسىپ قالدى اۋقان. وت الماعان مىلتىقتىڭ ەندى وزىمەن سوقپاق بولىپ كوتەرە بەرگەنىندە، ۇستاي الدىم دا قولىن قايىرىپ جىبەرىپ، جۇلىپ الدىم. بىرەۋىنىڭ ءبىر جۇدىرىعىنان-اق وماقاسقان اۋقاندى كەكتى جىگىتتەر كەرگىلەپ، تەپكىلەپ، سىرتقا سۇيرەي جونەلدى. وعى بولسا اتىپ تاستاماق بولعان جاۋىن، مۇنداي فاكت تۇرعاندا اياسىن با. موينىنا قىل شىلبىردى سالىپ جىبەرىپ، ەسىكتەن سۇيرەپ شىعارىپ تەپكىلەپ بارا جاتتى.
سوڭىنان ىلەسىپ شىعا بەرە ىبىرايدان ۇيدە نە بولعانىن سۇرادىم.
- اپكەمنىڭ قولىن قايىرىپ شىعارىپ كەتىپتى! «بيعابىل قايدا، تاپ!» دەپ سۇيرەپ ءجۇرىپ، ءۇيىمىز بەن مال قورالارىمىزدى شوشقاشا قوپارىپتى!
جىگىتتەردىڭ قاتەرلى تەپكىسىنەن اۋقاندى ىبىراي ەكەۋمىز ارەڭ ايىردىق. اتىپ تاستاماق بولعانىنا جىگىتتەر ءتىپتى وشىگىپتى. ەكپەتتەپ قالعان جەندەتتى جەلكەسىنەن باسىپ تۇرىپ بايلادى دا، اتتارىنا مىنە سالا سۇيرەدى.
- ساقشى پايشىسورىنا سۇيرەپ اپارىپ تاپسىرامىز، مەنى اتقان مىلتىعىن وزىمە بەرىڭىز! - دەدى قاتەردەن قالعان جىگىت.
- مەن دە ەرە بارىپ، سەنى باستان اتىپ ولتىرمەك بولعانىنا، مىنا ءۇي يەسىمەن بىرگە كۋالىك ايتىپ، ساقشىعا ءوز قولىممەن تاپسىرىپ بەرەيىن! - اشۋلى جىگىتكە سونى ايتتىم دا ارت جاعىمىزداعى شالعا قايىرىلدىم. - ءسىزدىڭ قورقارلىق ەشقانداي ماسەلەڭىز جوق. قىمىز ءجونىن اۋىزعا الماڭىز. جەندەتتىڭ بيە جەلىسىمەن دە، قىمىزبەن دە ءىسى بولمادى، مەنى عانا ىزدەپ كەلگەن. ۇيىڭىزگە كەلگەننەن كەيىنگى اۋقان ەكەۋمىزدىڭ ايتىسقان سوزىمىزگە، ماعان مىلتىق سۋىرعانىنا كۋا بولىپ بەرىڭىز دە، كەيىنگى كورگەن وقيعاڭىزدى سويلەپ بەرىڭىز!... ۇيىڭىزدە ادام اتپاق بولىپ، بالا-شاعانى شۋلاتقانىنا، ارينە قاتتى نارازىلىق كورسەتەتىن ءجونىڭىز بار!...
ءۇي يەسى شال ەكەۋمىز ءبىر اتقا مىنگەسىپ، اۋقاندى سۇيرەتىپ بارا جاتقانداردى قۋىپ جەتتىك. ءىسىمىزدىڭ زاڭدى بولۋى ءۇشىن اتتان ءتۇسىپ، جاۋ موينىنداعى ارقاندى شەشتىم دە، اياعىنان تىك تۇرعىزىپ ايداتتىم. تالتاڭداپ-قيرالاڭداپ ارەڭ ءجۇردى. شال ەكەۋمىز قايتا مىنگەسىپ، ولاردان وزا جونەلدىك.
تەكشەدەگى ءۇيدىڭ الدىنا كوپ ادام جينالىپ تۇرعانى قىردان اسىپ شىققانىمىزدا كورىندى. جۋان اتتى سەمىزشە اتىرەت باستىعى مەن قۇرالدى ءبولىم باستىعى اتتارىنا ءمىنىپ، بەرى ورلەپ كەلەدى ەكەن. ءبىزدى كورىپ توقتادى. جەتىپ امانداستىم دا، جايدى ارتىمىزداعىلار كەلگەن سوڭ باياندالىق دەي سالا شال مەن اتتى تاستاپ، كۇلاننىڭ احۋالىن ءبىلىپ شىعۋ ءۇشىن ۇيگە قاراي جۇگىردىم. كۇلان وتاۋدا، ءتوردىڭ تەرەزە جاق شەتىنە سالىنعان جەر توسەكتە جاتىر ەكەن. وڭ بىلەگىمەن شىنتاعى قالىڭ داكىمەن تاڭىلىپتى. كىرىپ بارعان ماعان جالت قاراپ، اماندىعىمدى سۇرادى.
اۋقان ساي تاعانىنان جەڭىل اۆتوموبيلمەن بەرى بەتتەگەندە-اق، كيىمىن بۇرىنعى ەسكى كيىممەن اۋىستىرا قويعان ەكەن. اۋقان «ءدجيپىن» سايدىڭ ەتەگىندەگى توعاي شەتىنە قالدىرىپ، جالعىز ورلەپ جەتكەنشە جاسىراتىننىڭ ءبارىن جاسىرىپ بولىپتى.
- امانمىن، كۇنىم، قولىمنىڭ سۇيەگى ساۋ! - دەپ جىميا سىبىرلادى. - ەشتەڭە بولعان جوق. ءوز بولمەمە باسپالاپ كەلىپ كىرىپ، مەنى باس سالماق بولعانىندا سوڭىنان قۋا كىرگەن كەلىن ارت جاعىنان ءوزىن باس سالدى. كەلىندى شىنتاعىمەن قاعىپ تاستاپ قايتا ۇمتىلعانىندا، مەن سىرتقا شىعىپ الدىم. قۋا شىعىپ، مىنا قولىمدى ارتىما قايىرىپ، ءبىر قولىنا مىلتىعىن الدى. كەلىندى جولاتپاي ءۇي مەن قورالارعا مەنى يتەرمەلەپ ايداي ءجۇرىپ ءۇڭىلدى. «بيعابىل قايدا، تاپ!» دەيدى. ءبۇيتىپ ءجۇرىپ تىنتە المايتىن بولعان سوڭ بىلەگىمدى قاتتى قايىرىپ جىبەردى دە، يتەرىپ تاستاي سالا قوپارىستىردى. سەنى ىزدەپ توعاي ارالاي جونەلدى سونسوڭ...
مەن سىرتقا قايتا شىققانىمدا، كوپشىلىك بۇلاق بويىندا جىعىلىپ جاتقان اۋقاندى قورشاپ، داۋرىعىسىپ تۇر ەكەن. ىڭىرسىپ جالىنعان «قۇدەكەڭنىڭ» دە ءۇنى ەستىلدى. قاستارىنا كەلگەنىمدە اۋىل يەلەرى ماعان قاراپ، كوك مايساعا وتىرىسا باستادى. مەن دە وتىرىپ، اۋقاننىڭ مىلتىعىن جانقالتامنان الدىم دا، ورتاعا قويدىم. ودان شىعارىپ العان التى وقتى ءتىزىپ قويىپ، قالالىق ساقشىنىڭ بەرگەن كەپىلدىك قاعازىن اتىرەت باستىعى مەن قۇرالدى ءبولىم باستىعىنىڭ الدىنا جايا سويلەدىم:
- اناۋ قاندىقول جەندەت ەكەۋمىز ەندى سويلەسەلىك. اكەلىپ ماعان بەتپە-بەت وتىرعىزىپ تىڭداڭىزدار! ءبىر-بىرىمىزگە جاڭساق جالا جابىلماۋى ءۇشىن بۇگىنگى ماسەلەنى سىزدەردىڭ تەرگەپ انىقتاۋلارىڭىزدى سۇرايمىن!
سۋعا سالىنىپ قاننان تازارتىلعان اۋقاندى اياعىمەن جۇرگىزە الماعان جىگىتتەر قول-اياعىنان قاۋمالاپ اكەلىپ، قارسى الدىما جاتقىزدى. مىنا قىردان «ءوزى ءجۇرىپ اسىپ كەلگەن» اۋقاننىڭ وسىندا كەلىپ جاتىپ العانىنا ايداپ كەلگەن جىگىتتەر قاتتى كىجىندى. «تەرگەگەندىگى وزىنشە» قيناپ تۇرعىزباق بولعاندارىنا مەن ءجون ايتىپ توقتاتتىم:
- جىگىتتەر، بۇل قاندىقول جەندەتتىڭ كورەتىن قيناۋى دا، ءولىم جازاسى دا الدا. قازىرشە، سۇراقتارىڭىزعا جاتىپ-اق جاۋاپ بەرە بەرسىن. ال، جاۋاپ بەرمەي قويسا سويلەتۋدىڭ شاراسى تابىلادى! - دەپ الىپ، وقيعانى بايانداۋعا كىرىستىم. اۋىل مۇعالىمى حاتشى بولىپ جازۋعا سايلاندى. «مىنا قارتتىڭ ۇيىنە امانداسا بارىپ، شاي ءىشىپ وتىرعانىمدا» اۋقاننىڭ كىرگەنىنەن، ءتىل قاتىسۋىمىزدان باستادىم ءسوزدى. «تانىماساڭ قۇدايىڭمىن» دەگەنىن ايتقانىمدا قۇرالدى ءبولىم باستىعى اۋقاننان زەكىرە سۇرادى:
- راس پا ءوزىڭدى وسىلاي تانىستىرعانىڭ؟
- راس! راس! مەنى دوڭبەكتەن جاسالعان ادامعا تەڭەگەنىنە قاراي... ايتقانمىن. سول ءسوزىم دۇرىس شىقپادى!
- ءۇي، مىنا «قۇدايدىڭ» ەسى دۇپ-دۇرىس، تۇرعىزىڭدار! - دەپ كوپشىلىك ءدۇر ەتە ءتۇستى.
- «شۇناق قۇداي» دەپ كەمپىرلەردەن ەستىگەنىم بار ەدى. سەنىڭ قۇلاعىڭ تەبىنگىدەي ەكەن عوي، قايتىپ قۇداي بولماقسىڭ! - دەپ اقىرا جەتكەن ءبىر جىگىت، اۋقاننىڭ ەكى قۇلاعىنان تىك كوتەرىپ وتىرعىزدى. قاتىنشىل جەندەت قۇيرىعىن قويارعا جەر تابا الماعانداي قيبىجىق قاعىپ قىڭسىلاپ، ەكى قولىمەن جەر تىرەي قالدى دا، شاتىن كەرى جىبەرىپ، ءبىر جامباستاپ وتىردى. باقىلداعان تەكەنىڭ تارتىلعاندىعىن سەزدىم. قىمىزشى شالدىڭ ۇيىنەن سۇيرەلىپ شىققاندا اجالدان قالعان جىگىتتىڭ، شاتتان الا كەلىستىرىپ ءبىر تەپكەنى، جەندەتتىڭ باج ەتە ءتۇسىپ، ءۇنى ءبىر ءسات وشە قالعانى ەسىمە ءتۇستى.
شالدىڭ ۇيىندە بولعان وقيعانى جالعاستىرا باياندادىم. اۋقاننىڭ ماعان مىلتىق سۋىرعانى ايتىلعاندا قۇرالدى ءبولىم باستىعى جەندەتتىڭ وزىنەن تاعى دا سۇراپ انىقتادى. «سوڭىنان قۋىپ كەلگەن جىگىتتەر كىرىپ قورشاي قالعاندا اۋقاننىڭ مۇرنىنان قان سورعالاعانىن» عانا كورگەنىمدى ايتتىم. قانقۇيلىنىڭ ەندى وق شىعاراتىندىعىن ءبىلىپ، ىشقىرىنداعى مىلتىقتان وعىن تازارتقانىمدى، سوندا دا الدىندا تۇرعان جىگىتتىڭ ماڭدايىنان كوزدەپ، ماساسىن ەدەل-جەدەل ەكى رەت باسقانىن ايتىپ ءبىر توقتاتتىم ءسوزدى.
- راس پا؟ باسىنان كوزدەگەنىڭ راس پا؟ - قۇرالدى ءبولىم باستىعى تاعى دا سۇراعانىندا اۋقان جاۋاپسىز ىڭقىلداي بەردى دە، سونداعى كورىپ تۇرعان ادامدار جارىسا ايعاق بولىپ راستادى بۇل ماسەلەسىن.
- ءۇي ىشىندە بولعان وقيعادان مەنىڭ كورگەنىم وسى! - دەدىم مەن. - ءوز زاڭسىزدىعىنا قارسى سويلەگەن ادامعا ىڭعاي مىلتىق جۇمسايتىن شەگىنەن اسقان قانىشەردى كورگەنىم دە وسى! ال، قالعانى بولسا، وقيعانىڭ باسى قاسىندا بولعان ءۇي يەلەرىنەن سۇراڭىزدار!
اۋىل تەرگەۋشىلەرى كەزەك بەرىسىمەن سارى شال كۋالىگىن سويلەي جونەلدى. مەنىڭ جاۋابىمدى تولىق قۋاتتاي كەلە، «بۇگىنگى وقيعادا نازاربەك جولداس بولماسا، مىنا قۇتىرعان ءيتتىڭ ءۇيىمىزدى قانجوسا قىپ قىرىپ كەتەتىندىگىن، ءوزىنىڭ دە كەمپىرىنىڭ دە مىنا ازاماتتاردىڭ دا قازىر و دۇنيەگە بارىپ بولىپ، بالالارىنىڭ شۋلاپ وتىراتىندىعىن» ايتىپ جىلادى.
- ءۇي، ىنجىق-اۋ، تىم بولماسا نازەكەڭنىڭ قالاي قۇتقارعاندىعىن ايتىپ جىلاساڭشى! - دەپ قالدى ءبىر شال.
- ە، نازەكەڭ ءبىرىنشى رەت وزىنە كەزەلگەن مىلتىقتى «تاستا!» دەپ اقىرىپ قايتاردى. ول اتىلىپ كەتسە، بۇل كىسىنىڭ ىعىندا وتىرعان مەنى دە ءولتىرىپ كەتەتىن ەدى. ەكىنشى رەت سول مىلتىق، سوڭىنان قۋىپ كەلگەن جىگىتكە كەزەلگەندە نازەكەڭ اۋقاننىڭ قولىن قايىرىپ جىبەرىپ تارتىپ الدى. قاراقتارىم-اۋ، التى وق بار ەكەن و نەمەسىنىڭ ىشىندە. نازەكەڭ بۇكتەپ جىبەرىپ، ول اجالداردى ۋىسىنا توگىپ الدى دا مىلتىعىن قايتارىپ بەردى وزىنە. مىنا جەندەت سوندا دا كەزەنىپ، الدىنداعى قاناپيانىڭ ءدال باسىنا ەكى رەت اتىپ، اتىلماعان سوڭ مىلتىقتىڭ ءوز كو...ىمەن ۇرماق بولىپ كوتەرە بەرگەنىندە، نازاربەك جولداس تاعى دا جۇلىپ الىپ، جانقالتاسىنا سالىپ الدى. مىنەكي، وسىلاي قۇتقاردى ءبىزدى! قۇداي بىلەدى عوي، مىلتىعى بار اۋقاننان قورىقپايتىن ادامدى كورگەنىم وسى! مىنا نەمە قۇدايىڭمىن دەپ قورقىتىپ كەلىپ ەدى. نازاربەكتىڭ قولىندا قۋىرشاق بولىپ وينادى!
- بۇدان باسقا ايتاتىنىڭىز بار ما؟ - دەپ سۇرادى شالدان قۇرالدى ءبولىم باستىعى.
- جوق، بار ماسەلەسى وسى عانا!
- وي، جانىڭ شىقسىن، قايتىپ «وسى عانا»! - سارى شالدى ىنجىق اتاعان قارا شال، ەجىرەيە قاراپ سويلەدى. - بۇل ۇيگە كەلىپ... يەن ۇيدەگى ايەلدەرگە زورلىق ىستەمەك بولعانىن قايدا قويماقسىڭ!
- ول ماسەلەنى تولىق جازىپ الدىق، - دەدى قۇرالدى ءبولىم باستىعى. - كۇن كەشكىرىپ قالدى، باسقا پىكىرلەرىڭ بار ما؟
- بار! - دەپ بىرنەشە جىگىت جارىسا ءۇن قاتتى دا، ءبىر-بىرىنە يەك قاعىسا كەلە بىرەۋى سويلەدى. - اۋقاننىڭ باسقا قىلمىستارىن سويلەي بەرسەك ءبىر-ەكى كۇندە بىتپەيدى. ءدال بۇگىنگى ساپارىنداعى وسى ەكى ۇيدە وتكىزگەن قىلمىستارى-اق ءبىر باسىنا جەتەرلىك! الدىمەن كەلىپ يەن ۇيدە جالعىز وتىرعان ايەلگە باسقىنشىلىق ىستەمەك بولدى. بۇل، زاڭدا ەڭ اۋىر قىلمىستىڭ بىرەۋى. بۇل ەسەكتىكتى «ۇلى مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» ساياسي باسشىلىق ورىنىندا تۇرعان اۋقان ىستەگەندىكتەن دەرەۋ اتىپ تاستاۋعا لايىق قىلمىس. قالادا دا، دالادا دا مىلتىعىمەن قورقىتىپ ىستەپ جۇرگەنى وسى. سوندىقتان ءدال وسى جەردە ءوز مىلتىعىمەن عانا اتىپ تاستاۋ قاجەت! ەكىنشى قىلمىسى، ساقشىعا مالىمدەلىپ كۋالىك قاعاز العان جولاۋشى نازاربەكتى اتپاق بولىپ، زاڭسىز قورقىتۋى مەن قاناپيانىڭ باسىن كوزدەپ ەكى رەت اتقان قىلمىسى ءۇشىن قۇتىرعان يتكە قولدانىلاتىن جازانى قولدانۋعا ءتيىستىمىز! دەمەك بۇل دا قولما-قول ءولتىرۋدى شارت ەتەتىن قىلمىس! بۇل كەسىمىم قالاي، جولداستار؟
- دۇرىس! دۇرىس! دۇپ-دۇرىس! - شۋ ەتە ءتۇستى كوپشىلىك.
- اعاتايلار-اي! - دەپ باج ەتە ءتۇستى اۋقان. - قانىم ءبىر قىزايمىن عوي، ءوز باۋىرلارىڭمىن عوي.
- قانىڭدى س..ن، ءوشىر ءۇنىڭدى! - بىرنەشە قىزاي اتىپ تۇردى ورىندارىنان. - و، قىزاي بولعانىڭدى سەنىڭ! باسىڭدى تابانىممەن مىجىپ تاستايىن با! نامىسىمىزدى قوزدىرماي ءۇنىن وشىرەلىك ەندى تەزدەتىپ!
اتىرەت باستىعى ىم قاعىپ، قۇرالدى ءبولىم باستىعىن جەتەكتەي جونەلدى دە وڭاشا بارىپ كۇبىرلەسىپ، ىبىراي مەن مەنى تاعى بىرنەشە كىسىسىن شاقىرىپ الدى.
- كوپشىلىكتىڭ مىنا ىڭعىلى قورقىنىشتى! - دەدى اتىرەت باستىعى. - ۇكىمەت ادامىن سوتسىز-زاڭسىز، ءوز اۋىلىمىزدا ولتىرمەك بولىپ وتىر!...
- اعاتايلار-اي، قىلمىسىمدى جۋعا مۇرسات بەرىڭىزدەر! - دەپ اڭىراپ جىبەرگەن اۋقاننىڭ ءۇنى دەرەۋ وشكىندەپ ۋماسىن قولىمەن باسا كەڭكىلدەدى. - نە بۇيىرساڭىزدار دا ورىندايىن!
- ءدۇيجاڭ، ءسىز نەدەن قورقىپ وتىرسىز؟ - ەكى جىگىت قاتار زەكىدى اتىرەت باستىعىنا.
- ۇكىمەت رۇقساتىن الماي كىسى ولتىرسەك، ءوز اۋىلىمىزعا قۇتىلماس كەسىر بولادى! قالاي جازالاسا دا زاڭ ورىنىنىڭ ءوزى جازالاسىن، ۇكىمەتكە تاپسىرىپ بەرەلىك دەيمىن!
بىرنەشەۋى ورە تۇرىپ قارسىلىق ءبىلدىردى بۇل جاۋاپقا:
- قازىر ۇكىمەت قايدا، زاڭ قايدا!
- بۇل سويقان سولاردىڭ ءوزىن قورقىتىپ العان! وسىدان كەشىرىپ قويا بەرسەڭ، ءوز ءىسىن دۇرىسقا شىعارىپ، ءبىزدى سوتتاتادى!
- ۇكىمەتسىزدىك بيلەپ وتىرعان شاقتا زاڭ نە ىستەي الماق!
- قازىرگى كوزقاراس سوعىسىندا كىمنىڭ شوقپارى بۇرىن تيسە سول عانا ەسە الىپ وتىرماي ما! بەرىڭىزدەر وزىمىزگە!
- سەندەر قورىقساڭدار ۇيلەرىڭە كىرىپ وتىرا بەرىڭدەر، ونى شەكتەن اسقان قىلمىستارى ۇستىنەن تۇسكەن ءبىز، ساقشىعا سۇيرەپ اپارا جاتقانىمىزدا ءوزى-اق ولەدى! - دەدى تاعى بىرەۋى.
- بۇل ولمەي بىزگە، ءتىپتى بۇكىل حالىققا بەيعامدىق جوق! - دەسىپ سىبانعان بىرنەشە جىگىتكە قۇرالدى ءبولىم باستىعى جاۋتاقتاي قارادى.
- سەندەر، «پارتيا جولىمەن توڭكەرىس جۇرگىزدىك، زاۋپان كوتەردىك، وقىستا ءوزى ءولىپ قالىپتى» دەپ قۇتىلارسىڭدار، - دەدى ول. - ال، ءبىز قۇرالدى كۇش ءوز قولىمىزدا وتىرىپ تاپاداي تال تۇستە كورىپ وتىرىپ، ۇكىمەت ادامىن ايىرىپ الىپ، ءتيىستى ورىنىنا ءوزىمىز تاپسىرماساق، سەندەرگە بەرىپ ولتىرتكەن باس قىلمىستى بولىپ شىقپايمىز با! ويلانىڭىزدار، جولداستار!
- وسى قانقۇيلى ىستەرىن ىستەپ بولمادى ما، تەرگەۋدە ۇرىپ ولتىرگەنى دە، سۇيرەتكىزىپ ءجۇرىپ ولتىرگەنى دە جەتەرلىك ەدى عوي! «توڭكەرىس» ەكپىنى باياۋلاپ، پارتيا كوميتەتتەرى وزىمەن ءوزى بولىپ، ەندى اقىل ىزدەپ وتىرعانىندا بۇل قۇتىرعان ءيتتىڭ ءالى دە قان ساپىرا بەرۋىنە جول قويۋعا بولا ما! پارتيانىڭ رۇقساتىنسىز باسقىنشىلىق ىستەۋگە، قان ىشۋگە كەلگەنىندە ءوزى سول قانعا تۇنشىعىپ ولسە، بۇدان سىزدەرگە نە ءسوز كەلمەك! - دەگەن ەكپىندى كەكتەرگە جالىنا قارادى ەكى باستىق.
- جولداستار، وسى شەكارا وڭىرىندە قازاقتان قۇرالدى ءبولىم باستىعى بولىپ وتىرعان مەن عانا ەكەنمىن. ال، حانزۋ كوميسسارىنسىز ءوزى باسقارۋ قۇقىعىن الىپ وتىرعان كوپ مالدى اتىرەتتىڭ باستىعى مىنا كىسى ەكەن. قازىرشە وسى ەكەۋمىزدىڭ پالەگە قالماۋىمىز ءۇشىن وسىعان نە ىستەۋ بيلىگىن بىزگە بەرە تۇرىڭىزدار!
- سولاي، بۋجاڭنىڭ[2] وسى پىكىرىن ءجۇز دە ءجۇز قۇپتايمىن! - دەدى اتىرەت باستىعى. - سىزدەردى ءبىز وسى ەكەۋمىز قورعاپ كەلە جاتقانىمىزدا ءبىزدى دە قورعاڭىزدار، جولداستار!
وزدەرىنىڭ جايلى باستىقتارىنىڭ بۇل شىنشىل جالىنىشتارىنا كوپشىلىك سىنا قالجىڭدادى:
- بايلاتقان بيەلەرىڭىزدى اۋقان سويقان كورىپ قويدى عوي، سول ءۇشىن دە وعان كەشىرىم ەتىپ قويا بەرىپ، اۋزىن جاپپاقسىزدار ما، قالاي؟ - دەپ مىرس-مىرس كۇلىستى.
- جوق، بيە جەلىسىن دە، قىمىز ءيىسىن دە، قۇدايعا شۇكىر، بۇل جەندەت بىلە قويعان جوق! - دەدى بيەشى سارى شال. - ءوزى ەنىنەن ايىرىلىپ، ەسى شىعىپ قالدى عوي، وسى جازادا جەتەر مە ەكەن دەيمىن!
- كورەشەگىن كورىپ بولىپتى! - اتىرەت باستىعى دا كۇڭك ەتە ءتۇستى.
- ءۇي، بۇل نەمەدە ەن دەگەن بۇرىننان جوق. ونىسى بولسا وتىز جىلدان بەرى بويداق جۇرە مە!
- ءوشىر ءۇنىڭدى! - دەپ تيدى بىرەۋى كەيىنگى سويلەۋشىنى. - قانشالاعان ايەلگە ىستەگەن سودىرلىعىنان اقتاماق بولىپ وتىرمىسىڭ مۇنى!...
- جولداستار، سول اقىلمەن بارىپ ەندى وزىمەن سويلەسەلىك، - دەپ قۇرالدى ءبولىم باستىعى. - ەندى قىلمىستان مۇلدە باس تارتىپ، تاۋباعا كەلەر-اق! ەگەر قايتادان باس كوتەرسە، سىزدەرگە تاعى دا سويقان تۋدىراتىنداي بولسا، بار كۇشىمدى جيىپ، مەن دە قوسىلايىن قاتارلارىڭا! مۇنى ۇستاپ، قولدارىڭا قايتا تۇسىرۋگە ۋادە بەرەيىن!
وسى ۋادەسىن جاڭالاپ ايتىپ، ىبىراي ەكەۋمىزگە قارادى. ىبىراي قايتالاپ سۇرادى وزىنەن:
- بۇل انت اتقان ءوزىڭىزدى دە، ءبىزدى دە الداپ سوقسا قايتەمىز؟
- ار الدىندا انت بولسىن وسىنىم! الداپ قۇتىلىپ، قايتادان قۇتىراتىنداي بولسا، قولىمداعى قۇرالىمدى دا جاۋىنگەرلەرىمدى دە قۇتقارۋ ءۇشىن شىعارايىن!
قۇرالدى ءبولىم باستىعى اتىرەت باستىعىنا كۇبىرلەدى دە، اۋقانعا تۇيىلە بارىپ تۇرا قالدى. اتىرەت باستىعى سويلەدى تۇتقىنعا قاراپ. قاتتى قورقىتىپ الىپ تاۋباعا كەلتىرمەك سياقتى:
- اۋقان تونجاڭ، ءبىز سەنىڭ مىنا بادىرايىپ تۇرعان قىلمىسىڭا ارا تۇسە المادىق! جۇرتشىلىقتىڭ بيلىگىنە بەردىك. حالىقتىڭ جاڭاعى ۇكىمى - ۇكىم. بۇل ۇكىمدى تويتارساق، ءبىز دە ءسوزسىز حالىق جاۋىنا ايلانباقپىز!
اۋقان اتىرەت باستىعىنىڭ بۇل ءسوزىن ەستي سالا قاتتى باقىرىپ قالدى دا، شاتىنا ەكى قولىن سوزا بەرىپ سىلق ءتۇسىردى. تالىپ كەتتى، تەر بۇرق ەتە ءتۇستى جۇزىنەن. اۋىر زاقىمدالعان ەنى وقىس باقىرۋدان مۇلدە ۇزىلگەنى سەزىلدى.
اتىرەت باسشىلارى مەن بىلىكتى مۇشەلەرى تىم-تىرىس جالتاقتاستى ءبىر-بىرىنە.
- ەسىن ەندى جيا السا مىقتاپ انت الالىق تا، قويا بەرەلىك! - دەپ كۇبىرلەستى.
- ولتىرمەك بولدى، ەنىمدى تارتتى دەپ قوجايىندارىنا بارىپ شاعىنىپ، ءبارىمىزدى جازالاتادى عوي! - دەستى بىرنەشەۋى.
- بۇل اۋىلعا كەلىپ، ايەلدەرىمىزگە باسقىنشىلىق ىستەمەك بولعانى مەن ول حايۋاندىعىنا قارسىلىق كورسەتكەندەردى اتپاق بولعانى جاۋاپ بولا الماي ما وعان! - دەدى بىرەۋى.
- وعى الىنباعان بولسا، ءدال باستان كوزدەپ اتىپ ولتىرمەك بولعانى انىق! - دەپ تۇزەتە قۋاتتادى قۇرالدى ءبولىم باستىعى. - بۇل قانسۇيىقتىڭ وسىنشالىق باسىنعاندىعىنا قاراي نامىستارى قوزعان حالىق ۇرماي ما ونى! قۇسا كەرنەگەن كوپشىلىكتىڭ قايسىسىنان بولعانىن قايدان بىلەلىك، ابايسىزدا بىرەۋىنىڭ اياعى وقىس تيگەن شىعار دەي سالمايمىز با! راسىندا دا سولاي عوي. بۇل قانىشەرگە انت جازدىرعاندا سول قىلمىستارىن دا ايقىنداپ اتاپ جازدىرساق ۇرعاندارعا جازا كەلمەيدى!
كوپشىلىك وسى پىكىردى تۇگەل قۇپتادى دا ءوز قىلمىسىن تولىق اشكەرەلەپ تۇراتىن سونداي انت جازدىرىپ الىپ قويا بەرۋگە كەلىستى. مەن اۋقاننىڭ انا ۋاقىتتا قالا حالقىنىڭ قولىنا ءبىر تۇسكەن وقيعاسىن، سونداعى مويىنداپ جازىپ بەرگەن زور قىلمىستارى مەن انتىن سويلەپ بەردىم دە سول انتىنا قارسى سول قالادا كەيىنگى ىستەگەن قىلمىستارىن اشكەرەلەپ ەسكەرتىپ قانا قويدىم.
اۋقان، ەسىنە جارىم ساعاتتا كەلىپ، كۇبىرلەپ جالىندى كوپشىلىككە. قىلمىس جولىنان ەندى مۇلدە قايتىپ، حالىقتان كەشىرىم الۋ جولىنا تۇسەتىندىگىن، «اللا-تاعالا اتىمەن» انت ەتە جالىندى. قۇرالدى ءبولىم باستىعى اۋقاننىڭ ءوزىنىڭ قاندى مىلتىعىن وزىنە بىلەپ، وتكەندە قالا حالقىنا جازىپ بەرگەن قىلمىستارى مەن انتىن ەكى-ءۇش كۇندە-اق ۇمىتىپ، قايتالاپ ىستەگەن قىلمىستى ارەكەتتەرىن كوزىنە شۇقي وتىرىپ مويىنداتتى دا، سول انت، سول قىلمىستارىمەن قوسىپ تۇگەل جازىپ بەرۋگە يزەكتەتتى. جۋان سامىرسىنعا سۇيەپ تالتايتا وتىرعىزىپ، رەت-رەتى بويىنشا ەسىنە تۇسىرىسە جازدىرعان قىلمىستارى مەن انتى جازىلىپ بولعاندا كۇن باتتى. حالىققا قارسى قيمىلدان ەندى ءبىر كورىنسە سۇراقسىز، كەز كەلگەن جەردە ولتىرىلەتىندىگى كوپ اۋزىنان اسا قاتال ەسكەرتىلدى.
جىگىتتەر قول ۇشىن دا بەرمەي، ەكى قولتىعىنان سىرعاۋىلعا اسىپ كوتەرمەلەپ اۆتوموبيلىنە جەتكىزگەندە قىتاي شوفەرى كابينكادا قاننان قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. بوكسەدەن ايىرىلعان قوجاسى ەكى قول، ەكى يىق، يەك، ماڭدايىن تۇگەل جۇمساپ، قالتىراپ ارەڭ شىقتى «دجيپىنە».
- مىنا قىلمىسكەر مىلتىعىڭ مەندە تۇرادى. الماق بولساڭ، ساعان قۇرال بەرگەن قوجايىنىڭ كەلىپ سويلەسسىن! - دەپ وسى تاۋ رايوننىڭ قۇرالدى ءبولىم باستىعى زەكي ەسكەرتتى.
- سول سىزدەردە-اق قالسىن، اعاتايلار، ەكى دۇنيەدە داۋىم جوق! - دەگەندى اۋقان ىڭىلداپ جىلاي ايتتى. ىررر ەتە تۇسكەن كولىگى الا جونەلدى ءوزىن.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، نوقتاسىز ارقىراتىپ قويا بەرگەن اڭگىڭىزدىڭ شاتىنان ايىرىلىپ، ءمادى بولىپ قايتاتىندىعى تۇسىڭىزگە دە كىرمەگەن بولسا كەرەك، كەشىرەرسىز! يەسىن قاپقان وسىنداي ءيتتىڭ ءتىسىن شاعۋ مەن ماڭىنا تىنىشتىق بەرمەيتىن وسىنداي شاقار ايعىردى ءپىشىپ تاستاۋ - توڭكەرىستىڭ باس مىندەتى ەكەندىگى ەسىڭىزگە ەندى تۇسەتىن شىعار. ناعىز توڭكەرىستىك ماقساتى زورەكەرلىك پەن جاۋىزدىقتى جويۋ ەمەس پە ەدى. مۇنداي زورەكەر اڭگىلىك قىلمىستى وزگەدەن ىزدەپ، وزدەرىڭىزگە قاراماي ارقىراي بەرۋدەن قانشالىق قىلمىس وربىگەندىگىن ەسەپتەپ كورەلىكشى، ءبارىڭىزدى پىشسەك تە تولەمى تولار ما ەكەن؟!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] كۋايجي (حانزۋشا) - بۇعالتىر.
[2] باۋجاڭ (حانزۋشا) - ءبولىم باستىعى، ورتالىق ۇكىمەتتە مينيستر.
