ءبىلال قۋانىش. بەيجىڭگەر
بەيجىڭ - قىتاي استاناسىنىڭ اتى. كەر - «اقاننىڭ قۇلاگەرى» دەگەندەگى كادىمگى قازاقتىڭ ءسوزى. سوندا «بەيجىڭگەر» دەگەن نە؟ «اسپان استى ەلى» اتانعان قىتاي جۇرتىنىڭ بار جۇيرىگىن شاڭ قاپتىرىپ، 5, 7, 10, 15 شاقىرىمدىق بايگەنىڭ بارىنەن باس جۇلدە العان تۇلپاردى ەستىپ پە ەدىڭىز؟
«ەردى كورسەڭ ماناپتى كور،
جەردى كورسەڭ ناراتتى كور،
اتتى كورسەڭ كەر اتتى كور!»
بۇل تىركەس ىلە قازاقتارىنىڭ اراسىنا كەڭىنەن تارالعان. ەڭبەك وزاتى ماناپتىڭ، جەردىڭ سۇلۋى ناراتتىڭ، قاناتتى تۇلپار كەر اتتىڭ باعاسى وسىلاي بەرىلگەن. قىتاي استاناسى بەيجىڭدى باس يدىرگەن قازاقتىڭ كەر اتى - «بەيجىڭگەر» اتانعان. جارتى عاسىر بۇرىن اسپان استى ەلىن تۇياق دۇبىرىمەن دۇرىلدەتكەن وسى تۇلپاردى ناسيحاتتاۋدا «ىلە كەشى» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى الداش تويبولۇلى مەن زەرتتەۋشى اۋمەت شابداناجىۇلىنىڭ ەڭبەگى ەرەن ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. قازاق تۇلپارى قالاي «بەيجىڭگەر» اتاندى؟ ەندىگى اڭگىمە وسى سۇراق توڭىرەگىندە.
بەيجىڭ - قىتاي استاناسىنىڭ اتى. كەر - «اقاننىڭ قۇلاگەرى» دەگەندەگى كادىمگى قازاقتىڭ ءسوزى. سوندا «بەيجىڭگەر» دەگەن نە؟ «اسپان استى ەلى» اتانعان قىتاي جۇرتىنىڭ بار جۇيرىگىن شاڭ قاپتىرىپ، 5, 7, 10, 15 شاقىرىمدىق بايگەنىڭ بارىنەن باس جۇلدە العان تۇلپاردى ەستىپ پە ەدىڭىز؟
«ەردى كورسەڭ ماناپتى كور،
جەردى كورسەڭ ناراتتى كور،
اتتى كورسەڭ كەر اتتى كور!»
بۇل تىركەس ىلە قازاقتارىنىڭ اراسىنا كەڭىنەن تارالعان. ەڭبەك وزاتى ماناپتىڭ، جەردىڭ سۇلۋى ناراتتىڭ، قاناتتى تۇلپار كەر اتتىڭ باعاسى وسىلاي بەرىلگەن. قىتاي استاناسى بەيجىڭدى باس يدىرگەن قازاقتىڭ كەر اتى - «بەيجىڭگەر» اتانعان. جارتى عاسىر بۇرىن اسپان استى ەلىن تۇياق دۇبىرىمەن دۇرىلدەتكەن وسى تۇلپاردى ناسيحاتتاۋدا «ىلە كەشى» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى الداش تويبولۇلى مەن زەرتتەۋشى اۋمەت شابداناجىۇلىنىڭ ەڭبەگى ەرەن ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. قازاق تۇلپارى قالاي «بەيجىڭگەر» اتاندى؟ ەندىگى اڭگىمە وسى سۇراق توڭىرەگىندە.
قىتايداعى قازاق ەڭ كوپ قونىستانعان اۋدان كۇنەس دەپ اتالادى. بۇل «الاششىل» اقىن تاڭجارىقتىڭ، «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنىن» اۋەلەتكەن ەرمۇرات زەيىپحاننىڭ تۋعان جەرى. «بەيجىڭگەر» اتانعان ساڭلاقتىڭ دا تابانىن تاسپەن قايراعان وسى مەكەن. كوز كورگەندەر كەر اتتى اتاقتى اتبەگى ارىن ابدىرەيىمۇلىنىڭ جىلقىسىنان شىققان دەسەدى. قالاي دەسەك تە، جەر قايىستىرعان قازاق جىلقىسىنان «شالقۇيرىقتىڭ»، «تايبۋرىلدىڭ»، «بايشۇباردىڭ» شىقپاۋى مۇمكىن ەمەس. ەڭ باستىسى جۇزدەن جۇيرىكتى، مىڭنان تۇلپاردى تاني ءبىلۋ كەرەك. ارىن ابدىرەيىمۇلىن ايرىقشا اتاپ وتىرعانىمىز سوندىقتان. ول كەز «باي مەن باي قۇدا بولسا ورتاسىندا جورعا جۇرەدى» دەيتىن ماقالدىڭ ءمانى كەتپەگەن زامان. ارعى بەتتەگى اعايىنعا كەڭىنەن تانىس «مۇرا»، «شۇعىلا» ت.ب.، جۋرنالداردا جارىق كورگەن ماتەريالدارعا سۇينەسەك، «بەيجىڭگەر» تاي كەزىنەن-اق قۇدالىقتىڭ باستى جورالعىسىنا اينالىپتى. الىس ساپارعا كەتكەن ارىن اقساقال اۋىلىنا قايتىپ كەلگەندە، كوزىنەن تاسا قىلماي جۇرگەن كەر تايدىڭ قولدان شىعىپ كەتكەنىن كورىپ، «قاپ» دەپ قاتتى وكىنگەن ەكەن. سويتسە، مال تانيتىن قىزدارىنىڭ وتىنىشىمەن ىڭىرشاق كورگەلى كەلگەن كۇيەۋدىڭ جەتەگىندە كەتىپتى. كەر تايدىڭ سودان كەيىنگى تاريحى دا قۇدالاردىڭ اراسىنداعى الىم-بەرىممەن بايلانىستى ءوربيدى. «قۇداسىن قۇدايداي سىيلاعان» قازاق التىن بەرىپ الا الا الماعان، مال بەرىپ ايىرباستاي الماعان كەر اتتى تەك قۇدالىقتىڭ جولىنا عانا قيعان ەكەن...
«شىڭجاڭنىڭ كەر اتى»
بۇگىندە قىتايدىڭ بەلدى ساياحات ورىندارىنىڭ بىرىنە باعالانىپ، قازاق مادەنيەتىنىڭ كورمەسىنە اينالعان ناراتتا كەر اتتىڭ اڭگىمەسىن تالاي جۇرت تامسانىپ ەرتەگىدەي قىلىپ ايتادى. زەرتتەۋشى اۋمەت شابداناجىۇلىنىڭ جازۋىنشا، 1952 جىلى زەكتى جەرىندەگى ارىن اقساقالدىڭ قۇلاگەر قۋلىق بيەسىنەن تاراعان كەر قۇلىن اقىرىندا قولدان قولعا ءوتىپ، نارات ساحاراسىنداعى تاعى ءبىر ايگىلى اتبەگى دوسباي تۇرعانبايۇلىنىڭ قولىنا تۇسەدى...
كۇنەستىڭ شاقپىسى مەن قوڭىر دوڭىندە، ناراتتىڭ لاستايى مەن بايگەتوبەسىندە وتكەن الامانداردا شاشاسىنا شاڭ جۇقپاعان «كەر قۇنان» كەيىن ورتەكەس پەن قاس، كۇنەس القابىنا اتى بەلگىلى «جەلاياق دوسباي كەر ات» اتانادى. 1958 جىلى بايىنعولىن موڭعول وبلىسىندا وتكەن «حان تويلىعىن» قۇتتىقتاۋعا ارنالعان دابىرالى بايگەدە توپ جارعان كەر اتتىڭ جۇلدەسىنە ءبىر ات، ءبىر اتان تۇيە، ءبىر تاي شيبارقىت (50 مەتر اينالاسىنداعى شيبارقىت) سىيلىق بەرىلەدى.
1959 جىلى كەر ات ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ۇيىداستىرۋىمەن قۇلجا قالاسىندا وتكەن از ۇلتتاردىڭ ءى كەزەكتى سپورت جارىسىندا شىڭجاڭنىڭ ءار جەرىنەن كەلگەن دۇلدۇلدەر شوعىرىنان وزا شاۋىپ، بايگەنىڭ الدىن بەرمەي، باس جۇلدەگەر بولىپ سارالانادى. 13 جاستاعى اكبارالىسىلامپولدىڭ (اكبارالىسىلامپول - دوسبايدىڭ كەنجە ءىنىسى ءابدىلالىمنىڭ ۇلى، بۇدان كەيىن سىلامپول) شاباندوزدىعىندا اتاعى اسپانداعان كەر ات سودان كەيىن «شىڭجاڭنىڭ كەر اتى» اتاندى.
مۇڭعۇل دالاسىن دۇبىرلەتكەن
1960 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا دوسباي تۇرعانبايۇلى ىلە وبلىستىق سپورت كوميتەتىنىڭ ۇيعارىمىنا ساي تيانجين قالاسى مەن موڭعول وبلىسىنىڭ ورتالىق قالاسى كوكحوتتا وتكىزىلەتىن از ۇلتتاردىڭ بۇكىل مەملەكەتتىك ءى كەزەكتى ءداستۇرلى سپورت جارىسىنا كەر اتتى قاتىستىرۋعا جولداما الادى. سول جىلى 3 مامىردا اعالى-ءىنىلى ابەۋ مەن شاباندوز سىلامپول موڭعولكۇرەنىڭ اسكەري جىلقى فەرماسىنا بارىپ، شىڭجاڭنىڭ جەر-جەرىنەن كەلگەن 190 سايگۇلىكپەن بىرگە 2 اي ات باپتايدى. كەر ات قارا جارىستىڭ بارىنەن توپتىڭ الدىن بەرمەي شىڭجاڭنان كوكحوتقا باراتىن ماڭداي الدى جۇيرىك بولىپ تاڭدالادى.
جالپى 190 تۇلپاردان ات بايگەگە 14 ات ىرىكتەلىپ الىنادى. 1960 جىلى 21 شىلدەدە كوكحوتقا باراتىن شاباندوزدار 4 ماشيناعا ات، ءبىر-ءبىر ماشيناعا جوڭىشقا، اق سۇلى باسىپ، موڭعولكۇرەنىڭ اسكەري جىلقى فەرماسىنان قۇلجاعا، ودان ۇرىمجىگە اتتانادى. ەكى كۇن ۇرىمجىدە دامىلداعان سوڭ، قۇمىل پويىز ستانتسياسىنا دەيىن تاعى سول ماشينا توبىمەن ساپار شەگەدى. كۇن، ءتۇن دەمەي جول باسىپ، تامىز ايىنىڭ سوڭعى جارتىسىندا موڭعول وبلىسىنىڭ ورتالىعى كوكحوت قالاسىنا تابان تىرەيدى. ءۇش جەتىدەن استام ۋاقىت وتكىزىلگەن قارا جارىستاردا كەر ات بايگەنىڭ 1, 2, 3, 5, 7, 10, 15 شاقىرىمدىق 7 تۇرىنەن ءبىرىنشى بولادى. مەملەكەتتىك چەمپيون تاڭدالاتىن شەشۋشى جارىسقا 390 سايگۇلىكتەن شىڭجاڭ كەر ات ء(دوسبايدىڭ كەر اتى), چيڭحاي كوك ات، حىبي كۇرەڭ ات، حيلۇڭجاڭ كۇرەڭتوبەل ات توپ جارادى (چيڭحاي، حىبي، حيلۇڭجياڭ - جەر اتتارى).
قالاي «بەيجىڭگەر» اتاندى؟
وسى جارىستا 8 جاسار كەر ات 5, 7, 10 شاقىرىمدىق بايگەدە تاعى دا ءبىرىنشى كەلەدى. ىلە-شالا «تارس» ەتكەن ۇنگە ىلەسىپ، 15 شاقىرىمدىق الامانعا شاباتىن بايگە دۋمانى دا باستالادى.
ءشۇۋ دەگەندە چيڭحاي كوك ەڭ الدىدا، شىڭجاڭ كەر ات ەكىنشى، حيلۇڭجاڭ كۇرەڭتوبەل ءۇشىنشى بولىپ زۋلايدى. حىبي كۇرەڭ اتقا نە بولعانى بەلگىسىز شەگىنشەكتەگەن بەتى جارىس مايدانىنان شىعىپ كەتەدى. 7 اينالىم بىتكەنگە دەيىن بىرقالىپتى شابىس بولادى دا، چيڭحاي كوك ات اۋەلگى بىرىنشىلىگىن ساقتايدى. 1999 جىلى الداش تويبولۇلىنا بەرگەن سۇحباتىندا سىلامپول سول قىزۋلى ءساتتى بىلاي دەپ سۋرەتتەگەن ەكەن:
- 8-اينالىمدا ساحنانىڭ تۇسىنان وتە بەرگەنىمدە «ەي، سەنى الباستى باستى ما؟ ۇمتىلمايسىڭ با، ۇمتىل!» دەگەن سپورت كوميتەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ايتۋعان مەن ۇلكەن اعام ابەۋدىڭ داۋىسى ەستىلدى. بىرەۋى قولىن شوشايتىپ، بىرەۋى قازاقى اق قالپاعىن بۇلعاقتاتىپ، بار داۋىسىمەن «قامشى باس، قامشى! ۇمتىل، ۇمتىل! تەز! العا ۇمتىل!» - دەپ تەبىنىپ تۇر ەكەن. سول-اق ەكەن، جانۋار بىردەڭەنى سەزدى مە، ايعاي مەن قامشىنىڭ دەمەۋىندە دەلەبەسى قوزىپ، ەلىرە شاۋىپ، چيڭحاي كوكتىڭ الدىنا ءتۇستى. وسىنداي جان القىمدا قامشىمنىڭ بۇلدىرگەسى ءۇزىلىپ ءتۇسىپ قالماسى بار ما، سوسىن دەرەۋ بەلبەۋىمدى سۋىرىپ الىپ، بىردە سيپاي، بىردە باسىپ-باسىپ قامشىلاپ، شاۋىپ وتىردىم. چيڭحاي كوك الاڭدى ءبىر اينالعانشا كەر ات ونى ەكى وراپ شاۋىپ ءجۇردى. حيلۇڭجاڭ كۇرەڭتوبەلدىڭ ءالى قۇرىپ، تيتىقتاپ شابۋعا دارمەنى قالماعاندىقتان، جول ورتادا الاڭنان شىعارىلۋعا ءماجبۇر بولدى. اقىرى وسى 15 شاقىرىمدىق الاماندا كەر ات باس جۇلدەگەر بولدى. ءالي باستاعان شىڭجاڭ كومانداسىنداعى ءبىر توپ ازامات ماعان قاراي لاپ قويىپ، مەنى ات ۇستىنەن جۇلىپ الىپ، توبەلەرىنە كوتەرگەن بويى الاڭنان سىرتقا قاراي بەتتەدى. سالدەن كەيىن توپتان الىستا تۇرعان اعامنىڭ جانىنا جۇگىرە جەتىپ بارسام، ۇلكەن اعام كەر اتتىڭ باسىن قۇشاقتاپ، ماڭدايىنان يىسكەلەپ، «جانۋارىم، ءدۇلدۇلىم، بەيجىڭگەرىم» دەپ سولقىلداپ جىلاپ تۇر ەكەن. كوڭىلىم تولقىپ، بوساپ قويا بەردىم. ايرىقشا قىستىعىپ جىلادىم. ابەۋ اعام: «يا، ءتاڭىر بەت الدىمىزدان جارىلقاپ، ابىروي بەرىپ، قاسيەتتى قىزاي انامنىڭ، ءباھادۇر بابام قۇداينازاردىڭ ارۋاعى قولدادى دەگەن وسى، اينالايىن قارعام، الدىڭ ماڭگى اشىق بولسىن!» - دەپ ماڭدايىمنان ءسۇيىپ، باسىمنان سيپاي بەرگەنى سول، قىستىعىپ تۇرعان مەن اعىل-تەگىل جىلاپ قويا بەردىم. بالكىم، قارا ءنوپىر ەلدى قاراتىپ قويىپ، اعامدى تاس قىلىپ قۇشاقتاپ، بوتاداي بوزداعان سول ءسات ءوز ورتاسىنا جاراسقان دا شىعار، ايتەۋىر تالايعا دەيىن وكسىگىمدى باسا الماپپىن.
شىندىعىندا، جۇرەك تەبىرەنتەر ءسات!
سىلامپولدىڭ موينىنا ىركەس-تىركەس ءتورت التىن مەدال تاعىلۋمەن بىرگە شىڭجاڭعا داڭق گراموتاسى، ءبىر جەڭىل ماشينا، التىننان جاسالعان الىپ ساماۋرىن، التىن شاۋگىم تارتۋ ەتىلەدى. كەر ات سىندى دارابوز ءدۇلدۇلدىڭ ەڭبەگى ءۇشىن كومانداداعىلارعا بەيجىڭ، تيانجين قاتارلى كوپتەگەن قالالاردى ارالاپ، ساياحاتتاپ كەلۋ ءناسىپ بولادى. كەر ات تا بەيجىڭگە، ۇلى قورعانعا اپارىلادى. كوكحوتتاعى جارىستا ابەۋدىڭ اۋزىنان تۇڭعىش شىققان «بەيجىڭگەر» ەسىمى باسشىلارعا دا ۇناپ، بەيجىڭدەگى ءبىر باسقوسۋدا كەر اتتى «بەيجىڭگەر» دەپ اتاۋ كەرەكتىگى ايتىلادى. جۇرت بۇل اتاۋدى قۋانا قابىلداپ، سودان باستاپ كەر اتتى «بەيجىڭگەر» دەپ اتاپ كەتىپتى.
شەرشەۋ قانات حاس تۇلپار
جالپى العاندا، بەيجىڭگەر سوقپا ءجۇرىستى، تەكە تاناۋ، سالپى ەرىن، قابىرعالى، جوتالى، سالقى ءتوستى، جۇمىر تۇياقتى، ناعىز «ىلە تۇلپارى» دەگەن اتقا لايىق بولىپتى. جاي كوزگە تىم كورىكتى دە كورىنبەگەنمەن، جۇمىرلىعىنان كۇشتىلىگى ءبىلىنىپ تۇرادى ەكەن. تىسىنەن ايرىلىپ، تارلان تارتقان بەيجىڭگەر 1980 جىلى 28 جاسىندا جوعارىدان كەلگەن ۋاكىلدەر مەن وزات وندىرىسشىلەرگە سويىلعاندا، بەلدەمە سۇيەگى بىتەۋ شىعىپ، كىشكەنە قوس شەرشەۋ قانات بار ەكەندىگى ءدۇيىم جۇرتتى قايران قالدىرعان. مارقۇم دوسبايدىڭ 75 جاستاعى بايبىشەسى جاميقان مەدينەقىزى مەن بالالارى ابدىبەك، ادىلبەك، ازىرقاندار قوس اقسارباس سويىپ، اۋىلدىڭ اۋزى دۋالى قارتتارى مەن يگى جاقسىلارىن شاقىرتىپ، «تۇلپار شىققان اۋىلدان ماڭگى تۇلپار ۇزىلمەسە ەكەن»، - دەپ ىرىمداپتى. سول تۇستا حالىقتان جينالعان 37000 يۋان (6 مىڭ دوللار كولەمىندە) اقشاعا ناراتتىڭ ورتالىعىنا «بەيجىڭگەر» ءمۇسىنى قويىلعان. ۋاقىتتىڭ وتۋىنە بايلانىستى ابدەن توزعان ءمۇسىن جاقىندا الىنىپ تاستالىپتى. ورنىنا مىستان جاسالعان بەيجىڭگەردىڭ جاڭا ءمۇسىنى قويىلاتىن كورىنەدى.
قازاقتىڭ جەرى قايدا قالماعان؟ قانشاما دالا شەكارامەن ءبولىنىپ «شەتەل» اتاندى. دەگەنمەن ولاردى كوزىنەن كەتسە دە، كوڭىلىنەن تاسا قىلمايتىن قازاقستاننىڭ بارىنا دا شۇكىرشىلىك. تاۋەلسىزدىك تاڭىمىز ەرتە اتقان بولسا، مۇمكىن «بەيجىڭگەر» دە ۇيىرىنە كەلىپ قوسىلىپ، «الماتىنىڭ اق سۇڭقارى» اتانار ما ەدى؟ قازاق «ات تۇياعىن تاي باسار» دەيدى. بەيجىڭگەردىڭ قۇلىن بەينەسى جىلقىڭىزدا جۇرسە، جاڭىلماي تانىپ، باپتاي ءبىلىڭىز.
Abai.kz
