تمد-نىڭ شاڭىراعى شايقالىپ ەدى، ونىڭ قاناتىنىڭ استىنان تۇلەگەن ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمىنىڭ دا قابىرعاسى سىر بەردى. ۇيىمنىڭ 31 شىلدە - 1 تامىز ارالىعىنداعى ىستىقكولدەگى بەيرەسمي سامميتىندە قوردالانعان ماسەلەلەر سوزبۇيداعا سالىنعانداي بولدى. ۇجىم ورتاسىنداعى قايشىلاسقان ۇستانىمدار ءوزگەرمەدى, ءىس ماندىمادى. ۇقشۇ-عا مۇشە ەلدەر ۇيىمنىڭ ناتو سەكىلدى تىم ءاسكەريلەنۋىن, ياعني رەسەيلىك ىقپالدىڭ شەكتەن شىعۋىن قولدامادى. ءازىرگە «تەڭ اتانىڭ ۇلىنداي» سويلەسەتىن احۋال ورنامايىنشا، ۇجىمدىق كەلىسىمدەرگە قول جەتكىزۋ قيىن بولىپ تۇرعان سىڭاي بايقالادى.

ۇجىمنىڭ ۇيىتقىسى نە؟

تمد-نىڭ شاڭىراعى شايقالىپ ەدى، ونىڭ قاناتىنىڭ استىنان تۇلەگەن ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمىنىڭ دا قابىرعاسى سىر بەردى. ۇيىمنىڭ 31 شىلدە - 1 تامىز ارالىعىنداعى ىستىقكولدەگى بەيرەسمي سامميتىندە قوردالانعان ماسەلەلەر سوزبۇيداعا سالىنعانداي بولدى. ۇجىم ورتاسىنداعى قايشىلاسقان ۇستانىمدار ءوزگەرمەدى, ءىس ماندىمادى. ۇقشۇ-عا مۇشە ەلدەر ۇيىمنىڭ ناتو سەكىلدى تىم ءاسكەريلەنۋىن, ياعني رەسەيلىك ىقپالدىڭ شەكتەن شىعۋىن قولدامادى. ءازىرگە «تەڭ اتانىڭ ۇلىنداي» سويلەسەتىن احۋال ورنامايىنشا، ۇجىمدىق كەلىسىمدەرگە قول جەتكىزۋ قيىن بولىپ تۇرعان سىڭاي بايقالادى.

ۇجىمنىڭ ۇيىتقىسى نە؟

ۇجىمدى ۇيىتىپ وتىرعان بىردەن-ءبىر فاكتور - سىرتقى ىقتيمال لاڭكەستىك قاۋىپ-قاتەرلەردەن قورعانىس، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ قامى. قىرعىز ەلىندە باس قوسقان مەملەكەت باسشىلارى ۇقشۇ-نىڭ ىستىقكول سامميتىندە باكيەۆتى قىرعىزستان پرەزيدەنتتىگىنە سايلانعانىمەن قۇتتىقتادى. سامميت بارىسىندا مەملەكەت باسشىلارى ۇقشۇ باس حاتشىسى نيكولاي بورديۋجانىڭ ۇقشۇ-عا مۇشە-مەملەكەتتەردىڭ ۇيلەسىمدى اقپاراتتىق ساياساتىن قالىپتاستىرۋ تۋرالى بايانداماسىن تىڭداپ، جاقىندا قۇرىلعان ۇجىمدىق جەدەل ارەكەت ەتۋ كۇشتەرىنىڭ جۇمىسىن تالقىعا سالدى. ىستىقكول جاعالاۋىندا ۇقشۇ-عا مۇشە-مەملەكەتتەر جاستارىنىڭ «سويۋز» پاتريوتتىق جانە اسكەري-سپورتتىق بىرلەستىكتەرىنىڭ جىل سايىن حالىقارالىق جيىنىن وتكىزىپ تۇراتىن ۇقشۇ-عا مۇشە-مەملەكەتتەردىڭ سپورتتىق-ساۋىقتىرۋ بازاسىن سالۋ مۇمكىندىگىن قاراستىردى. سونىمەن قاتار عالامدىق ەكونوميكالىق داعدارىس سالدارىن ەڭسەرۋ ءۇشىن كۇش-جىگەردى ۇيلەستىرۋ، اۋعانستانداعى احۋال تۋرالى تابىستى پىكىر الماسىلدى. ۇيىمعا مۇشە ەلدەر بەيرەسمي سامميت قورىتىندىسى بويىنشا رەسەيدە اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسى بويىنشا اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ورتالىعىن قۇرۋ جونىندە شەشىمگە كەلدى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ءۇشىن جابىق جاعدايدا وتكىزىلگەن سامميت ۇزاققا سوزىلماي، باكيەۆتىڭ مەرەيتويىمەن جالعاستى.

ۇقشۇ سامميتىمەن قاباتتاسا وتكەن باكيەۆتىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويىنان كەيىن ۇقشۇ-عا مۇشە ەلدەر باسشىلارى قىرعىز پرەزيدەنتىن ۇلىقتاۋ راسىمىنە قاراماي، ەلدەرىنە قايتىپ كەتتى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بىشكەكتە تەك قانا قازاقستاننىڭ اتىنان قۇرمەتتى قوناق بولعان جوق. ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمىنىڭ (ۇقشۇ) مەملەكەت باسشىلارى - ارمەنيا، بەلارۋس، قىرعىزستان، رەسەي، تاجىكستان مەن وزبەكستان پرەزيدەنتتەرى ونى ۇلىقتاۋ راسىمىنە ءبارىنىڭ اتىنان وكىل رەتىندە قاتىسۋدى سۇرادى. جاڭادان سايلانعان قىرعىز پرەزيدەنتىن ۇلىقتاۋ ءراسىمى ۇكىمەت ۇيىندە ءوتتى. قىزمەتكە كىرىسۋ سالتاناتىندا ق.باكيەۆكە پرەزيدەنت كۋالىگى، كەۋدەبەلگى مەن شتاندارت تابىس ەتىلدى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ سالتاناتتى ءراسىم بارىسىندا سويلەگەن قۇتتىقتاۋ سوزىندە: «23 شىلدەدە قىرعىز حالقى ءوز ەركىن ءبىلدىرىپ جانە مەملەكەتتى باسقارۋدى قۇرمانبەك باكيەۆكە سەنىپ تاپسىردى»، - دەپ اتاپ ءوتتى. «ءبىز - كيىز تۋىرلىقتى، اعاش ۋىقتى تۋىسقان حالىقپىز. الاتاۋدىڭ قوس بوكتەرىن جايلاعان اعايىندى ەلمىز. ەجەلدەن قويىمىز قورالاس، اۋىلىمىز ارالاس قونعان. سوندىقتان قاتاعانمەن ايتىسقان ءسۇيىنباي: «قازاق، قىرعىز ءبىر تۋعان»، - دەپ جىرلاسا، مولدو قىلىچ: «قىيلى ءسوزدۇ چىعارما، قىرعىز، قازاق - الاشتان»، - دەپ جازعان... ءبىزدىڭ قىرعىز ەلىنە دەگەن ىقىلاسىمىز - شوقان مەن مۇحتاردىڭ ماناسقا دەگەن پەيىلىندەي. ءبىزدىڭ دوستىعىمىز - جامبىل مەن توقتوعۇلدىڭ دوستىعىنداي. سوندىقتان ءبىز قىرعىز باۋىرلاردىڭ قۋانىشىنا سۇيىنەمىز، قايعىسىنا كۇيىنەمىز. اتاقتى نوعايباي بي «قازاق ولجالى بولسا، قىرعىزعا بايلايدى، قىرعىز ولجالى بولسا، قازاققا بايلايدى» دەگەن ەكەن. ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستارىمىز جىلدان-جىلعا ۇلعايا تۇسۋدە. قازاقستان - قازىرگى ۋاقىتتا قىرعىز ەلىنىڭ ءىرى ينۆەستورى. مەن تاتۋ كورشىلىك پەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىككە نەگىزدەلگەن ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناس بۇدان بىلاي نىعايا تۇسەدى دەپ كامىل سەنىم بىلدىرەمىن»، - دەگەن ەلباسى 2005 جىلى دا پرەزيدەنت قۇرمانبەك باكيەۆتى ۇلىقتاۋ راسىمىنە قاتىسقانىن ايتىپ ءوتتى.

ۇيىم ىشىندەگى ۇجىمدىق الاۋىزدىق

بار بالە ۇقشۇ ىشىنەن ۇجىمدىق جەدەل ارەكەت ەتۋ كۇشتەرىن قۇرۋدان باستالدى. وزبەكستان مەن بەلارۋس ەلى ىستىقكول سامميتىندە دە ۇجىمدىق جەدەل ارەكەت ەتۋ كۇشتەرىن قولداماي تاستادى. بۇدان جارتى جىل بۇرىن رەسەي پرەزيدەنتى دميتري مەدۆەدەۆتىڭ «ۇقشۇ ناتو-دان كەم بولماۋى ءتيىس» دەگەن اتىشۋلى مالىمدەمەسى مەن ۇيىمدى ناعىز اسكەري ۇيىمعا اينالدىرۋ تالپىنىسى كەرى اسەر ەتپەي قويمادى. سامميتكە ۇلىن ەرتىپ كەلگەن بەلارۋس پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكو مەۆەدەۆتىڭ كومەكشىسى سەرگەي پريحودكونىڭ «ۇجىمدىق جەدەل ارەكەت ەتۋ كۇشتەرىن قۇرۋعا ۋاعدالاسادى» دەگەن ءۇمىتىن جەرگە كومدى. ساراپشىلار «بەلورۋستىڭ اق ءسۇتىن» ىشپەگەنى ءۇشىن ورىسقا وكپەلەگەن لۋكاشەنكونىڭ ىستىقكول ساپارىنان جاڭالىق كۇتكەن-ءدى. الايدا ىستىقكولدىڭ تاماشا تابيعاتى دا باتكانى رايىنان قايتارۋعا كومەكتەسپەدى. باتكانىڭ كوكىرەگىن «ورىستىڭ قىرعىزعا 2 ميلليارد دوللار بەرە سالعان مىرزالىعى بەلورۋسقا كەلگەندە 500 ميلليون دوللار كومەك قولىن سوزۋعا نەگە ساراڭدىق تانىتا قالدى» دەگەن قىزعانىشتىڭ ءيتى ءۇرىپ تۇرعان شىعار. ۇقشۇ توراعالىعى كەزەگىمەن ارمەنيادان بەلارۋس ەلىنە ءوتۋى كەرەك ەدى. الايدا باتكانىڭ كەجەگەسى كەرى تارتقان سوڭ، ۇيىمنىڭ تەحنيكالىق توراعالىعى ماسكەۋدىڭ ەنشىسىندە قالدى. ەسەسىنە قىرعىزستان مەن رەسەي اسكەري وداق قۇرۋعا العىشارت جاسادى. اتاپ ايتقاندا، چولپون-اتادا مەدۆەدەۆ پەن باكيەۆ «قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ تەرريتورياسىنداعى رەسەيلىك اسكەري كونتينگەنتتى تولىقتىرۋ جانە رەسەيلىك اسكەري قۇرىلىمداردى ورنالاستىرۋدىڭ ەكىجاقتى كەلىسىمدى-قۇقىقتىق بازاسىن ودان ءارى دامىتۋ جانە جەتىلدىرۋ تۋرالى» مەموراندۋمعا قول قويدى. بۇل بويىنشا، باتالون دەڭگەيىندەگى اسكەري قۇرىلىم جانە قىرعىز-رەسەيلىك اسكەري قىزمەتشىلەردى دايارلايتىن وقۋ ورتالىعىن قۇرۋ ماقۇلداندى. 2009 جىلدىڭ 1 قاراشاسىنا دەيىن قىرعىز ەلىندەگى بىرىككەن رەسەيلىك اسكەري بازانىڭ (كانتتاعى اۋە بازاسىن قوسا العاندا) مارتەبەسى جايىنداعى كەلىسىمشارت زەرتتەلمەك. بۇل كەلىسىمنىڭ نەگىزىندە قىرعىز ەلىندەگى بۇكىلرەسەيلىك اسكەري قۇرىلىمداردىڭ جەكە قۇرامى جانە اسكەريلەردىڭ وتباسى مۇشەلەرى بىشكەكتەگى رەسەي ەلشىلىگىنىڭ اكىمشىلىك-تەحنيكالىق قۇرامىمەن تەڭەستىرىلەتىن بولادى. ءسويتىپ، رەسەيلىك اسكەري كۇشتەر قىرعىز ساربازدارىمەن تىزە قوسىپ، ماناس باتىر ەلىن قورعاپ جارىلقاماقشى. مەموراندۋمدا كورسەتىلگەندەي، 49 جىلعا دەيىن جاسالىپ وتىرعان كەلىسىم 25 جىل سايىن اۆتوماتتى تۇردە جاڭارتىلىپ وتىرادى. رەسەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆ قىرعىز-ورىس وقۋ ورتالىعىن ۇقشۇ-عا مۇشە وزگە ەلدەردىڭ دە پايدالانۋىنا بولاتىنىن، مۇنى ۇجىمدىق جەدەل ارەكەت ەتۋ كۇشتەرىنىڭ بولىگى رەتىندە قاراۋعا بولاتىنىن جاسىرىپ قالمادى.

وي-تۇجىرىم
ورىسقا كۇنى تۇسەردەي، قىرعىزدىڭ الاقانداي جەرىن جاۋدان قورعار ايبارلى ۇلانى تۋماپ پا، اتا جولىن قۋماپ پا؟ ازاماتتىق سوعىس بىتكەن سوڭ، تاجىكستان ورىس ءاسكەرىن قۋىپ جاتىر، ورىس ءتىلىن تىيدى. رەسەيدىڭ ەندىگى يلەمەگى قىرعىز اعايىن با؟ ايلاسى قىرىق قاتپارلى دەرجاۆالارعا تىم جاقىنداۋ وپا بەرمەيتىنى تاريحتان ءمالىم-ءدۇر.

"الاش ايناسى" گازەتى، 4.08.2009