جوق جەردەن جاۋ ىزدەگىمىز كەلمەيدى، بىراق ءسوزسىز شەشىلۋگە ءتيىستى ءبىر ماسەلە بار. ول - ۇيعىر اۋدانىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ. بىلتىر جىلدىڭ سوڭىندا «ونوماستيكالىق ماسەلەلەر» تۋرالى زاڭمەن بىرگە پەتروپاۆل، پاۆلودار، ۇيعىر اتاۋلارى بىرجاقتى بولار دەپ ەلەڭدەپ ەدىك. سويتسەك زاڭ «قوعامدىق پىكىردى ەسەپكە الۋ قاجەتتىگىن» باسا ايتقان ەكەن. وتە دۇرىس. قوعامدىق ويدى ەسەپكە الۋ كەرەك. بىراق قوعام دەگەن - ءبىر قالانىڭ، نە كوشەنىڭ جەرگىلىكتى حالقى عانا ەمەس. قوعام دەگەن - بۇكىل قازاقستان حالقى. ءبىز ونوماستيكاعا ءبىر اۋىلدىڭ كوزىمەن قاراي المايمىز. كۇللى قازاقتىڭ بۇتىندىگى تۇرعىسىنان عانا قارامايتىن با ەدىك؟
«9 قاڭتاردا پرەزيدەنت ءبىر توپ ونەر قايراتكەرى، اقىن-جازۋشىلاردى قابىلدادى. سول جيىندا ۇيعىرلاردىڭ كوسەمى احماديەۆ ء(ماجىلىس دەپۋتاتى مۇرات احماديەۆ - رەد.) ۇيعىر جاستارىنا قر كونستيتۋتسياسىن ۇيعىرشاعا اۋدارىپ بەرۋگە ۇسىنىس ايتتى. بىردە-ءبىر قازاق: «اۋ، ءبارىمىز - قازاقستان ازاماتىمىز. نەگە ولار مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيدى؟ نەگە ۇيرەنبەيدى؟» دەپ ءۋاج ايتپادى».

جوق جەردەن جاۋ ىزدەگىمىز كەلمەيدى، بىراق ءسوزسىز شەشىلۋگە ءتيىستى ءبىر ماسەلە بار. ول - ۇيعىر اۋدانىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ. بىلتىر جىلدىڭ سوڭىندا «ونوماستيكالىق ماسەلەلەر» تۋرالى زاڭمەن بىرگە پەتروپاۆل، پاۆلودار، ۇيعىر اتاۋلارى بىرجاقتى بولار دەپ ەلەڭدەپ ەدىك. سويتسەك زاڭ «قوعامدىق پىكىردى ەسەپكە الۋ قاجەتتىگىن» باسا ايتقان ەكەن. وتە دۇرىس. قوعامدىق ويدى ەسەپكە الۋ كەرەك. بىراق قوعام دەگەن - ءبىر قالانىڭ، نە كوشەنىڭ جەرگىلىكتى حالقى عانا ەمەس. قوعام دەگەن - بۇكىل قازاقستان حالقى. ءبىز ونوماستيكاعا ءبىر اۋىلدىڭ كوزىمەن قاراي المايمىز. كۇللى قازاقتىڭ بۇتىندىگى تۇرعىسىنان عانا قارامايتىن با ەدىك؟
«9 قاڭتاردا پرەزيدەنت ءبىر توپ ونەر قايراتكەرى، اقىن-جازۋشىلاردى قابىلدادى. سول جيىندا ۇيعىرلاردىڭ كوسەمى احماديەۆ ء(ماجىلىس دەپۋتاتى مۇرات احماديەۆ - رەد.) ۇيعىر جاستارىنا قر كونستيتۋتسياسىن ۇيعىرشاعا اۋدارىپ بەرۋگە ۇسىنىس ايتتى. بىردە-ءبىر قازاق: «اۋ، ءبارىمىز - قازاقستان ازاماتىمىز. نەگە ولار مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيدى؟ نەگە ۇيرەنبەيدى؟» دەپ ءۋاج ايتپادى».
بۇل - جۋرناليست ءنازيا جويامەرگەنقىزىنىڭ «فەيسبۋكتەگى» پاراقشاسىنان الىنعان جازبا. ءوزىمىز ول جيىنعا شاقىرىلمادىق، بىراق ايتىلعان اڭگىمە راس بولسا، تاڭعالماسقا لاجىڭىز جوق. ۇيعىرلار ۇيعىر تىلىنەن باسقا ءتىلدى تۇسىنبەي مە ەكەن؟ ال تۇسىنبەسە، وسى كۇنگە دەيىن قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسياسىن وقىماي كەلگەن بە؟ الدە بۇل ەلدە كونستيتۋتسيانىڭ بارى ەندى ەستەرىنە ءتۇسىپ پە؟ 20 جىلدان كەيىن مۇرات احماديەۆتىكى قاي ساندىراق؟
وسىنىڭ الدىندا عانا «shyn.kz» سايتىندا «ۇيعىر اۋدانى قالجات اۋىلىندا جەرگىلىكتى ۇيعىرلار توپتاسىپ كەلىپ، ءۇش قازاق شەكاراشىسىن يتشە تەپكىلەپ كەتكەنى» جازىلدى. وتىزدان استام ۇيعىردىڭ وسىنداي وزبىرلىعىنا جەرگىلىكتى پوليتسيا دا كوز جۇما قاراپتى-مىس. ال كورشىلەس جاتقان قازاق اۋىلدارى كوتەرىلمەك بولعاندا اۋدان اكىمى مەن پروكۋرورى، پوليتسيا باستىعى بارىپ، ەكى جاقتى تاتۋلاستىرماق بولعان. «اۋداندىق اتقارۋشى بيلىك پەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى شەكارا تۇبىندەگى ۇلتارالىق قاقتىعىستى جاسىرىپ قالۋ ءۇشىن جانىن سالۋدا. ءتىپتى شەكاراشىلاردىڭ وزدەرىن ايىپتاۋى دا مۇمكىن...» دەيدى جاڭاعى جاريالانىم اۆتورى.
بولدى-بولمادى، بىراق بۇل جاعدايلار بىرنەشە جىلدان بەرى تىنىشتالعانداي كورىنگەن «ۇيعىر ماسەلەسىن» ينتەرنەت-رەسۋرستاردا قايتا قوزداتىپ قويدى. جوق جەردەن جاۋ ىزدەگىمىز كەلمەيدى، بىراق ءسوزسىز شەشىلۋگە ءتيىستى ءبىر ماسەلە بار. ول - ۇيعىر اۋدانىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ. بىلتىر جىلدىڭ سوڭىندا «ونوماستيكا تۋرالى زاڭمەن» بىرگە پەتروپاۆل، پاۆلودار، ۇيعىر اتاۋلارى بىرجاقتى بولار دەپ ەلەڭدەپ ەدىك. سويتسەك زاڭ «قوعامدىق پىكىردى ەسەپكە الۋ قاجەتتىگىن» باسا ايتقان ەكەن. وتە دۇرىس. قوعامدىق ويدى ەسەپكە الۋ كەرەك. بىراق قوعام دەگەن - ءبىر قالانىڭ، نە كوشەنىڭ جەرگىلىكتى حالقى عانا ەمەس. قوعام دەگەن - بۇكىل قازاقستان حالقى. ءبىز ونوماستيكاعا ءبىر اۋىلدىڭ كوزىمەن قاراي المايمىز. كۇللى قازاقتىڭ بۇتىندىگى تۇرعىسىنان عانا قارامايتىن با ەدىك؟ ماسەلەن، ءبازبىر اكىم ءوزىنىڭ مىرقىمباەۆ دەگەن اتاسىنىڭ اتىنا كوشە بەرىپ قويدى دەيىك. ەرتەڭ «ءاي، مىناۋ ۇيات قوي، مىرقىمباەۆ دەگەن كىم ەدى؟» دەسە، كوشەنىڭ اتىن اۋىستىرۋ كەرەك بولادى عوي. «قوعامدىق پىكىر» دەگەن ءبىر كوشەنىڭ تۇرعىندارى بولسا، ول كوشەدە تۇراتىن 15 مىرقىمباەۆ ولسە بەرمەيدى اتاسىنىڭ اتىن. سول سياقتى، پەتروپاۆلدىڭ اتىن 80 پايىز ورىس ولسە وزگەرتپەيدى. ۇيعىر اۋدانىندا دا سول جاعداي.
بىرەر جىل بۇرىن ساياساتتانۋشى دوس كوشىم: «قازاقستاندا باسقا ۇلتتىڭ اتىندا اۋدان بولۋعا ءتيىستى ەمەس. ۇيعىر اۋدانىنىڭ اتىن وزگەرتۋدى ۇيعىر حالقىنىڭ زيالىلارى كوتەرسە دۇرىس» دەپ ەدى. بىراق ونداي ەستى ۇسىنىس كوتەرەتىن ۇيعىر زيالىسى كورىنبەيدى. ەڭ بەيتاراپ دەگەن يۋلداش ازاماتوۆتىڭ ءوزى (جۋرناليست): «قازiر «ۇيعىر اۋدانىنىڭ اتىن وزگەرتەمىز» دەسە، مەن بiلە تۇرا «نەگە ولاي؟» دەپ ويلايمىن. بiلمەگەن بiر جiگiت شىعادى دا، «بۇل قالاي؟» دەپ داۋ كوتەرۋi مۇمكiن. تاعى دا قاقتىعىس شىعىپ كەتپەسiنە كەپiل جوق»، - دەگەنى بار.
ال تۇپتەپ كەلگەندە، اۋداننىڭ اتىن وزگەرتۋ - ەشقانداي دا ۇيعىرلاردى رەنجىتەتىن قادام ەمەس. ءبىز ۇيعىرلاردىڭ رەسپۋبليكاسىن تارتىپ الايىن دەپ جاتقان جوقپىز، بار بولعانى جەردىڭ تاريحي اتاۋىن قايتارماقپىز. ال بۇل جەردىڭ تاريحي اتاۋى - شارىن. ۇيعىر اۋدانى دەگەن بەرتىندە، 1935 جىلى كەڭەس وكىمەتى تاڭعان ءسوز. ايتپەسە عاسىرلار بويى مۇندا قازاقتار عانا تۇرعان، قازاقتىڭ عانا جەرى بۇل.  قازىر 1860-80 جىلدارى ءبىر، 1960-70 جىلدارى ەكى بوسىپ كەلگەن ۇيعىر ءونىپ-ءوسىپ، 210 مىڭعا جەتىپ وتىر. جەر-جاھاندا ۇيعىرلاردى جارىلقاپ، جاعداي جاساپ وتىرعان جالعىز مەملەكەت - قازاقستان. ءبىر ۇيعىر تانىسىمىزدىڭ: «الەمدەگى ەڭ باقىتتى ۇيعىرلار قازاقستاندا تۇرادى» دەگەنى ەسىمدە. ەندەشە سول، باقىتقا بولەپ وتىرعان مەملەكەتتى نەگە قۇرمەتتەمەسكە؟
التى جىل بۇرىن شەلەكتە «مەملەكەت سەندەردىكى، جەر بىزدىكى!» دەگەن ۇران شىقتى. قايبىر جىلى استانانىڭ ماڭىندا ۇيعىرلاردى توپتاستىرىپ، ۇيعىر اۋىلىن قۇرايىق دەگەن كادىمگى رەسمي ۇسىنىستار بولدى. 2006 جىلى شەلەك قالاسىندا ءبىر توپ ۇيعىر قازاق بالاسىن تەپكىلەپ، قۇلاعىن كەسىپ كەتتى. ونىڭ الدىندا وسىعان ۇقساس تاعى ءبىر داۋلى وقيعا بولدى. كوپ ۇزاماي باليعاتقا تولماعان قازاق قىزىن بىرنەشە ۇيعىر جابىلىپ زورلادى. وسى وقيعالاردان كەيىن وبلىس-وبلىستان قىزۋقاندى قازاق جىگىتتەرى جەتىپ، «ۇيعىرلاردى سابايمىز!» دەپ كىجىنىپ شىققانى دا ءمالىم. ول جايتتاردىڭ ءبارى باسپاسوزدە جازىلدى. قاراپ وتىرساڭىز، ۇيعىردىڭ سەس كورسەتكەنى دە، قازاقتىڭ سەس كورسەتكەنى دە جاقسى ەمەس. بۇل - اتقارۋشى بيلىكتىڭ قارەكەتسىزدىگىنىڭ كورىنىسى.
ايتپەسە وسى ەلدىڭ ازاماتى جوق ەلدىڭ تۋىن كوتەرىپ جۇرەتىن بە ەدى كوشەدە؟ ولار قازاق بيۋدجەتىنەن اقشا الىپ، ۇيعىر مەكتەبىندە وقيدى، ۇيعىر گازەتىن شىعارىپ، اۋرۋحاناعا تەگىن قارالىپ، باراقاتقا كەنەلىپ وتىرادى. بىراق بوتەن ەلدىڭ تۋىن كوتەرەدى. ارينە، ەگەر ۆەتنام ازاماتى ۆەتنامنىڭ تۋىن كوتەرىپ جۇرسە، وعان ەشكىم قوي دەمەيدى. قايتا وتانىن سۇيەتىن ادامعا قۇرمەتپەن قارايتىن ەدىك. ال قازاقستاننىڭ ازاماتى قازاقستان جەرىن وزگە ءبىر ەلگە تەلىپ، وزىنشە كارتا سىزىپ، ونى الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالاپ، جوق مەملەكەتتىڭ تۋىن كوتەرىپ جۇرسە - اقىلعا سىيمايتىن جاعداي.  باسقانى ايتپاعاندا استانا ماڭىنداعى ءبىر ءدامحانادا («مەرەكە» ساۋدا ءۇيىنىڭ تومەنگى قاباتىندا) داياشىلارى بەتىنە «ۇيعىرستاننىڭ» تۋىن باسىپ جۇرەدى. «بۇل جەر - ۇيعىرستان بولۋ كەرەك» دەگەن سەپاراتيستىك پيعىل ەمەي، نەمەنە؟ تۋ - ۇلتتىڭ ەمەس، مەملەكەتتىڭ بەلگىسى. ياعني بۇل - ءوز ۇلتىن ءسۇيۋ ەمەس، قازاقستاندى مەملەكەت رەتىندە قۇرمەتتەمەۋ.
قازاقستاننىڭ وزگە وڭىرىندە ۇيعىر كورمەگەن قازاقتار بار. «الماتىنىڭ قازاقتارى ءوز وتانىندا وتىرىپ كەلىمسەكتەردى نەگە باسىنا شىعارادى؟» دەپ تەپسىنەتىندەرىن كورگەنبىز. «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى». قازىر الماتى وبلىسى، ۇيعىر اۋدانى حالقىنىڭ 51 پايىزى ۇيعىر، 41 پايىزى قازاق، 8 پايىزى وزگە ۇلت وكىلدەرى. جوعارىدا ايتىلعان قالجات اۋىلىندا، ماسەلەن، حالىقتىڭ 80 پايىزى ۇيعىر. كەي اۋىلدارعا بارساڭ «ۇيعىر پاتشالىعىنا» ءتۇسىپ كەتكەندەي بولاسىڭ. ونداي اۋىلداردا بيلىك باسىندا دا ۇيعىرلار وتىر. اكىمشىلىكتە ۇيعىرشا سويلەسەدى، ۇيعىرشا سويلەمەيتىن ادام جۇمىسقا دا تۇرا المايدى. ياعني كونستيتۋتسيادان بولەك، «جەرگىلىكتى» زاڭدار بار. سوعان قاراعاندا، جەرگىلىكتى ۇيعىرلار اتا زاڭىمىزدىڭ بارىن شىنىمەن دە بىلمەۋى مۇمكىن. كوشەدە ۇيعىرشا جازۋلار، مەكتەپتە ۇيعىرشا پاندەر، شۇلدىرلەپ جۇرگەن باقىتتى ۇيعىر بالاسى - قۇددى ءبىر باسقا مەملەكەتتە جۇرگەن سياقتىسىڭ. بۇعان جەرگىلىكتى اۋداننىڭ اتى «ۇيعىر اۋدانى» ەكەنىن قوسىپ قويىڭىز. وسىدان كەيىن، ارينە، ەڭ مەيماندوس باۋىرىمىزدىڭ دا كەۋدەسىنە نان پىسەدى. قاسىم ماسيميلەر جازعان جالعان تاريحتى شىندىققا بالاپ، كۇندەردىڭ كۇنى «بۇل جەر ۇيعىردىڭ اتا قونىسى» دەگەنگە شىن نيەتىمەن سەنە باستايدى. «ۇيعىر ماسەلەسىنىڭ» ءبارى وسىنداي پيعىلداردان شىعادى.
جەكە قازاق پەن جەكە ۇيعىردى العاندا ولار ءبىر-بىرىنە جاۋ ەمەس. قۇدايى كورشى، ارىپتەس، ءتىپتى قۇدا بولۋى مۇمكىن. جالپى قازاق پەن جالپى ۇيعىر دا اراز ەمەس. ەكى ۇلتتىڭ اراسىنا قاساقانا سىنا قاققىسى كەلەتىندەر دە بولۋى مۇمكىن. بىراق ەستە ساقتايتىن جاي - قازاق وسى قازاقستاننىڭ تۇتاستىعىنا سىزات تۇسىرگىسى كەلەتىن كەز كەلگەن ۇلتتى دا، جەكەلەگەن ادامدى دا قولپاشتاي المايدى. قازاقستاننىڭ بيلىگى دە سونداي قيسىنمەن كەلۋى كەرەك سياقتى...

ايتىلعان ءسوز
بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى، جازۋشى:
- قازىرگى ۇيعىر اۋدانى - بۇرىنعى اقسۋ، شارىن بولىستارىنىڭ ورنى. ءار ۇلتقا «ۇيعىردىڭ اۋدانى، ورىستىڭ اۋدانى، كارىستىڭ اۋدانى» دەپ ەرەكشەلەپ جەر اتاۋىن بەرۋگە بولمايدى. بۇل -  كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» ساياساتىمەن جاسالعان شارۋا. مەنىڭ پىكىرىمشە، ساياسي جاعىنان شەكارالى اۋماقتا مۇنداي اتاۋ بولماۋى ءتيىس. مۇندا ىلەگە قۇياتىن شارىن وزەنى بار. مىڭداعان جىلدار بويى تۇزىلگەن كەرەمەت شارىن كەرىشى بار. ول كەرىشتەگى ۇڭگىرلەر، جارلار قازاق جەرىنىڭ ادەمىلىگىن پاش ەتىپ تۇر. سوندىقتان اۋدان شارىن اۋدانى دەپ اتالۋى كەرەك. ال كورشىلەس پانفيلوۆ اۋدانىنا وربۇلاق دەگەن اتاۋ بەرگەن ءتيىمدى.

"حالىق ءسوزى" گازەتى