قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
V
سودان جىم-جىرت ەكى تاۋلىك ءوتتى. تەرگەۋ كوميسسياسىنان ەشقايسىسى كورىنبەپ ەدى. ءۇشىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ داربازا جاقتان شىققان دابىردى ەستىپ، ەسىك ساڭىلاۋىنان سىعالاسام، قابىلتاي مەن ىبىراي باستاعان ءبىر توپ كەلگەن ەكەن. مەن تەرگەلۋگە بارىپ جۇرگەن ساياسي بولىمگە ەمەس، ساقشى مەكەمە باستىعىنىڭ كابينەتىنە قاراي بەتتەگەنى كورىندى. كوپ وتپەي دابىرلاسىپ قايتا شىقتى:
- وزدەرى قولعا الارىن السا دا، قۇتىلۋدىڭ بابىن تابا الماي قالعان ەكەن-اۋ!
- بىرنەشە كۇننەن بەرى تەرگەۋشىلەر ءوزارا ايتىسقا ءتۇسىپ جاتىر دەگەن!
- فاكت جاعىنان جەڭىلىپ، قايتارۋ قۇقىعىن اۋداندىق ساقشىعا بەرە سالا جوعالعان ەكەن عوي!
- سولاي ەكەن! - دەدى قابىلتايدىڭ داۋىسى، - مەنى وسى جۇيجاڭ[1] شاقىرتقان، اۋقاننىڭ داۋ يەلەرىنەن ەشكىم جوق!
ولار باستىق كابينەتىنەن قايتىپ شىعىپ، وسىلاي سويلەسە باستاعاندا قۇلىپ شاقىلداپ، مەن جاتقان اباقتىنىڭ ەسىگى اشىلدى. ءبىر ۇيعىر ساقشى كۇلىمسىرەي قاراپ يەك قاقتى دا مەنى سول جاققا باستاي جونەلدى. كەلگەندەر كۇلاننىڭ تۋىستارى مەن امەنگەرلەرى ەكەن. ماعان تۇگەل ۇمتىلىپ، قول بەرىستى. امانداسۋدان باسقا ءسوز بولمادى. باستاپ كەلە جاتقان ساقشىنىڭ يشاراسىمەن مەكەمە باستىعىنىڭ كابينەتىنە جالعىز كىردىم. ۇيعىر باستىق ماعان جىلى شىرايمەن عانا امانداسىپ، تەرەزە جاعىنداعى ورىندىقتى نۇسقاپ وتىرعىزدى.
V
سودان جىم-جىرت ەكى تاۋلىك ءوتتى. تەرگەۋ كوميسسياسىنان ەشقايسىسى كورىنبەپ ەدى. ءۇشىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ داربازا جاقتان شىققان دابىردى ەستىپ، ەسىك ساڭىلاۋىنان سىعالاسام، قابىلتاي مەن ىبىراي باستاعان ءبىر توپ كەلگەن ەكەن. مەن تەرگەلۋگە بارىپ جۇرگەن ساياسي بولىمگە ەمەس، ساقشى مەكەمە باستىعىنىڭ كابينەتىنە قاراي بەتتەگەنى كورىندى. كوپ وتپەي دابىرلاسىپ قايتا شىقتى:
- وزدەرى قولعا الارىن السا دا، قۇتىلۋدىڭ بابىن تابا الماي قالعان ەكەن-اۋ!
- بىرنەشە كۇننەن بەرى تەرگەۋشىلەر ءوزارا ايتىسقا ءتۇسىپ جاتىر دەگەن!
- فاكت جاعىنان جەڭىلىپ، قايتارۋ قۇقىعىن اۋداندىق ساقشىعا بەرە سالا جوعالعان ەكەن عوي!
- سولاي ەكەن! - دەدى قابىلتايدىڭ داۋىسى، - مەنى وسى جۇيجاڭ[1] شاقىرتقان، اۋقاننىڭ داۋ يەلەرىنەن ەشكىم جوق!
ولار باستىق كابينەتىنەن قايتىپ شىعىپ، وسىلاي سويلەسە باستاعاندا قۇلىپ شاقىلداپ، مەن جاتقان اباقتىنىڭ ەسىگى اشىلدى. ءبىر ۇيعىر ساقشى كۇلىمسىرەي قاراپ يەك قاقتى دا مەنى سول جاققا باستاي جونەلدى. كەلگەندەر كۇلاننىڭ تۋىستارى مەن امەنگەرلەرى ەكەن. ماعان تۇگەل ۇمتىلىپ، قول بەرىستى. امانداسۋدان باسقا ءسوز بولمادى. باستاپ كەلە جاتقان ساقشىنىڭ يشاراسىمەن مەكەمە باستىعىنىڭ كابينەتىنە جالعىز كىردىم. ۇيعىر باستىق ماعان جىلى شىرايمەن عانا امانداسىپ، تەرەزە جاعىنداعى ورىندىقتى نۇسقاپ وتىرعىزدى.
- تۋىسقاندارىڭىزدى شاقىرتىپ، ءسىزدى قازىرگى جاعداي بويىنشا كەپىلدىككە بەرمەك بولدىق. تەرگەلگەن ماسەلەڭىزدى باسقا ەشكىمگە اشكەرەلەمەيسىز! سول ءۇشىن ءتىلحات جازىپ بەرىپ، قايتا تۇرىڭىز!
- «قايتا تۇرىڭىز» دەيسىز بە؟ ولاي بولعاندا بەلگىلى ۋاقىتتا قايتىپ كەلىپ، تەرگەۋگە قايتا تۇسپەكپىن عوي؟
- جوعارى جاق سولاي دەسە، سولاي بولادى دا! - دەپ كۇلە جاۋاپ قاتتى ساقشى باستىعى.
- «سولاي بولسا» مەن كەپىلدىككە شىقپاي-اق قويايىن. جالعاستى تەرگەلىپ، ماسەلەم انىقتالعاندا ءبىر-اق شىعارمىن!
- ولاي دەمەڭىز، ولاي دەمەڭىز، ءبىر كۇن بولسا دا كۇن جارىعىن كورە تۇرۋىڭىز جاقسى شىعار!
- جوق، مۇنداي جالاقور كۇننىڭ قيسىق كوزىن كورمەي-اق قويايىن! ءسىزدىڭ وسى مەكەمەڭىزگە مەن قامالعاننان بەرگى ءبىر ايدا بولعان وقيعادان حابارىڭىز بار شىعار؟
- كوزقاراسقا ءبولىنىپ كورىنگەن ارەكەت جاعىنان حابارىم بار، كورىنبەگەن جاعىن بىلمەيمىن. بىراق، ول ىستەر ءبىزدىڭ ەركىمىزبەن بولعان ىستەر ەمەس!
- ول جاعى تۇسىنىكتى «ۇقىقدار»[2] بولىپ كەتپەۋ جولىمەن عانا ءجۇرىپ تۇرعان ەكەنسىز. بىراق، قاسكۇنەمدىك سيپات جاعىنان قانشالىق اۋىر قىلمىستار وتكەندىگىن دە بىلەسىز! ولار مەنى وسىنداي الاساپىراندا سىزدەردىڭ اباقتىدا ءولتىرۋ ءۇشىن كەلىپ، بۇكىل ساقشىلىق قىزمەتتەرىڭىزدى حالىق الدىندا قاراجۇزگە اينالدىرىپ كەتتى. سەنىمدەرىڭىزدى جويىپ كەتتى. حالىق سىزدەرگە سەنبەي، اباقتىنى وزدەرى كۇزەتۋگە شىقتى. بۇل، سىزدەر ءۇشىن از ماسقارالىق ەمەس! مۇنىڭ ۇستىنە مەنەن ءتىلحات الىپ، كەپىلدىككە شىعارماق بولىپ وتىرعانىڭىز عاجاپ ءىس! ءتىلحات الماق بولعانىڭىز، حالىق جاۋلارىنىڭ سونشالىق قاسكۇنەمدىگى مەن جالالارىن اشكەرەلەتپەۋ، اشىعىن ايتقاندا، جاسىرۋ دەگەن ءسوز. كەپىلدىككە بەرمەك بولۋىڭىز، مەنى اعارتپاۋ، قۇيرىعىما قالجۋىر بايلاپ شىعارۋ دەگەن ءسوز! سولاي ەمەس پە؟ ماعان قويىلعان ماسەلە جونىندە تەرگەۋ كوميسسياسى قازىر كىمنىڭ اق، كىمنىڭ ناقاق ەكەندىگىن ايىرىپ بولىپ قالدى. جالاقورلار فاكت جاعىنان قۇرالسىزداندى. تەرگەۋدىڭ توقىراپ قالعانى سودان. ال، ەكىنشى جاعىنان ايتقاندا، ەگەر مەن شەتەلدىڭ رادتسيالى شپيونى بولسام، بۇلاي كەپىلدىككە شىعارۋلارىڭىز، مەندەي جاۋدى قۇتقارپ جىبەرۋ بولىپ ەسەپتەلمەي مە! ءسويتىپ ءوزىڭىز سوتتالمايسىز با!... ماسەلە شەشىلەر ساتىعا جەتكەندە مەنى مۇنداي پالەلى كەپىلدىككە شىعارماڭىز! حالىق الدىندا، ءيا، سول قاندىقول قاسكويلەر اعارسىن، ءيا، مەن اعارايىن! بۇل ءۇشىن ەندى حالىق الدىندا اشىق تەرگەۋ جۇرگىزسەڭىزدەر، ماسەلە ءتىپتى تەز شەشىلەدى! مەن ەندى ءتىلحات بەرىپ، كەپىلدىككە شىقپايمىن!
قىزاراقتاي تىڭداعان ساقشى باستىعى مەنىڭ ءسوزىم اياقتالعاندا قارقىلداپ كۇلە جونەلدى:
- مەنىڭ دە ەكى بۇيىرىمنەن بىردەي قىسىپ، شىن پىكىرىمدى شىعارىپ الماقسىز، ءا! حا-حا-حا-ھا-ھا..ا..، ءسىزدى ءبىز قازىرگى ساياسيىمىز[3] بويىنشا وسىلاي شىعارا تۇرماقپىز. سوڭىنان بۇتىندەي اعارىپ، ءوز قىزمەتىڭىزگە ورنالاساتىندىعىڭىزعا سەنۋىڭىزگە بولادى!.. ءسىزدى جوعارعى جاق شاقىرتىپ وتىر، سول جەردە، ۇرىمجىدە اعاراسىز! - وسى سوزىمەن اۋداندىق ساقشى باستىعى دا ارباي قارادى ماعان. بيعابىل ەكەندىگىمدى ابايسىزدا انىقتاي قويماق:
- جوعارى جاقتىڭ قازىرگە ىزدەيتىنى مەن ەمەس! - دەي سالدىم. - اۋىر ماسەلە ارتىپ وتىرعان ورىننىڭ وزىندە اعارماي، جوعارى جاقتا نەم بار!
- الدىمەن وسى اباقتىنىڭ وزىنەن قۇتىلىپ الساڭىزشى! ءىس دەگەن بىرتە-بىرتە ورىندالماي ما! مادەنيەت گىمەڭىندە مۇنداي بىلىقپالىق كوپ بولدى. سونىڭ ءبارىن ءبىر-اق ءبىتىرۋ مۇمكىن ەمەس. قازىرگى ساياسيىمىزدىڭ نەگىزى سونىڭ ءبارىن تىنىشتىقپەن ءبىتىرۋ!
- بۇل جەردەن مەن قۇتىلا الماي كەپىلدىككە شىعاتىن ماسەلە جوق. تەك، مىنا تەرگەۋ كوميسسياسىنىڭ كولەمىن كەڭەيتىپ، حالىق الدىندا اشكەرە تەرگەۋ سيپاتىندا تاعى دا تەرەڭىرەك تەرگەتسەڭىزدەر، ءتىپتى تەز اعاراتىندىعىما كۇماندانبايمىن! لاي سۋدان بالىق اۋلاپ ادەتتەنگەن جالاقورلارمەن كوپ الدىندا سويلەسىپ، حالىق سارابىنا سالۋىما مۇرسات بەرىڭىز!
- ءسىزدى تەرگەتىپ وتىرعان مەن دەپ ويلايسىز با؟
- ءسىز ەمەس بولساڭىز، ءوزىڭىز ارالاسپاعان ءىستى اشكەرە سويلەتپەۋ ءۇشىن ءتىلحات الىپ، كەپىلدىككە بەرۋشى دە ءسىز بولماڭىز! جاسىرىپ قالماقسىز با بۇلاردىڭ ءىسىن؟ بۇتىندەي ناقاق جالامەن قامالعاندىعى ايقىندالىپ وتىرعان تۇتقىننىڭ ءتىلحات بەرىپ كەپىلدىككە شىعاتىن ءجونى جوق! ساقشىنىڭ شىنجىرىنا سوندا دا قۇيرىعىڭنان بايلاتىپ شىق دەيتىن «قالجىڭدى» قويىڭىز!
ساقشى مەكەمەسىنىڭ باستىعى كۇلىپ جىبەردى دە ۇيپا-تۇيپا شاشتى باسىن قاسىپ، ارلى-بەرلى ءجۇرىپ كەتتى. ءوسىپ كەتكەن قىرما ساقال-مۇرتى كىرپىنىڭ تۇگىندەي تىك-تىك. وت پەن سۋدىڭ اراسىندا قالعانداي ساسقالاق جايى بار. سوندا دا ماعان قاراتقان شىرايى بۇزىلعان جوق. كەپىلدىككە اكەتۋ ءۇشىن سىرتتا توسىپ تۇرعان ادامداردى تالاسىمىزعا شاقىرۋ ءۇشىن بولسا كەرەك، ەسىكتى ءبىر اشتى دا قايتا جاپتى. ورنىنا قايتىپ كەلىپ وتىردى.
- ماقۇل، ولاي بولسا... بىراق، ءسىز كوبىرەك جاتىپ قالساڭىز، مەنەن كورمەڭىز! وسى جاۋابىڭىزدى بايلانىستى باسشىلىققا مالىمدەپ، جول-جورىق سۇرايىن!
- سىزگە، ءوز قاراۋىڭىزداعى اباقتىعا جاۋاپكەرسىزدىكپەن قاراپ كەلگەندىگىڭىزدەن باسقا كىنا ارتپايمىن، «ەركىڭىزدەن تىس» ىستەلىپ وتىرعان ءىس ەكەندىگىن ءوزىڭىز دە ايتتىڭىز عوي. جالعىز-اق مەن جاتقان اباقتىعا مۇنان سوڭ قاسقىر كىرگىزبەسەڭىز بولعانى!
تاعى دا قارقىلداپ كۇلىپ، اباقتىما جونەلتتى مەنى. ەسىك الدىندا كۇتىپ وتىرعاندارعا داۋىستاپ سويلەي كەتتىم:
- بەرگەن كەپىلدىك قاعازدارىڭىزدى قايتارىپ الىڭىزدار، مەندە كەپىلدىككە شىعاتىن ماسەلە جوق. جالالارىن ىندەتىپ بولعانمىن!
اباقتىما جاقىنداپ بارىپ قايىرىلىپ قاراسام، ولار باستىق كابينەتىنە قايتا كىرىپ بارادى ەكەن.
ەسىك قۇلپى بۇرىنعىداي شاقىلداپ جابىلسا دا، ونىسى اباقتى دەگەن وسىلاي زەيىل بولادى دەگەندەي عانا جابىلۋى ەكەن. كەشكە جاقىن الگى باستىق قايتا شاقىرتتى دا، جۇگەن-نوقتامدى سىپىرىپ، قويا بەرە سالدى. وسى رەتكى جاۋابىمنىڭ ءوزى-اق ناقاقتىعىمدى دالەلدەپ بولعان سياقتى. سويتسە دە، ساقشى باستىعىنىڭ تاڭەرتەڭگى «مادەنيەت توڭكەرىسىندەگى بارلىق بىلىقپالىقتى تىنىشتىقپەن ءبىتىرۋ - قازىرگى ساياساتىمىزدىڭ نەگىزى» دەگەندەي تۇجىرىم جاساۋى ويىمنان شىعار ەمەس. قىرعىزىپ-قىرعىزىپ الىپ، قاسقىرلارىم سەن دە، قويلارىم سەن دە ەندى تىنىشتالىڭدار دەي سالار ما ەكەن دەگەنگە تىرەلە بەردىم.
سەگىزىنشى اي سوڭىنىڭ تىمىرىق، جەلسىز كەشى. كوكشىل بۋالدىر ىسپەن كۇرەڭىتىپ باتىپ بارا جاتقان كۇن، جايباراقات قانا جىلى شىراي كورسەتكىسى كەلسە دە تۇتىگىپ شارشاعان بەينەدە. كوز قيىعىمەن عانا قاراپ قويىپ ءوتىپ بارا جاتقان جولسوقتى جولاۋشىداي ىقىلاسسىز، پەيىلسىز، كوڭىلسىز كورىندى ماعان. ويى باسقا جاقتا، باسقا قامدا سياقتى. وسى كولگىر كۇڭگىرت تىمىرىقتان كەڭ تىنىس الا الماي، كويلەكشەڭ عانا بولسام دا پىسىناي جەتتىم ۇيگە.
وتاۋ ەسىگىنىڭ الدىندا تۇرعان سايرا مەنى كورە سالا لىپ ەتىپ ۇيگە كىرىپ ەدى. الدىمەن كىشكەنە جيەن، ونان سوڭ كۇلان مەن ىبىراي، كۇيەۋ جىگىت ءبارى دە ۇدەرە شىقتى سىرتقا. بۇگىننەن قالماي شىعاتىندىعىمنان حاباردار بولىپ وتىرعان سياقتى. كىشكەنە قىزدىڭ قۇشاعىندا ءۇش بۋما گۇل بار ەكەن. تالتىرەكتەي جۇگىرىپ، «اتا-اتا» لاپ جەتكەنىندە گۇلىمەن ءوزىن قوسا قۇشاقتاپ كوتەرىپ الىپ ءسۇيدىم. تىنىسىم وسى كىشكەنتاي جيەننىڭ اتالاپ الدىمنان شىعۋىنان كەڭىگەندەي سەزىلدى.
- تۇرا تۇرشى، اتا! - دەپ قۇشاعىمنان تۇسۋگە ۇمتىلدى. جەرگە اياعى تيىسىمەن بالدىراقتاپ سويلەي جونەلدى. گۇلدى ءبىر-بىردەن ۇسىندى ماعان:
- مىناۋ مەنىكى، مىناۋ اپامدىكى، مىناۋ سايرا دەيتىن تاتەمنىڭ گۇلى!
گۇلدەرىن قارقىلداپ كۇلە قابىلدادىم دا، ءبارىنىڭ قولىن الىپ امانداستىم. كۇلاشىمنىڭ ءجۇزى البىراپ، اعى اق، قىزىلى قىزىل، ءتىپتى قۇلپىرىپ كورىندى كوزىمە.
بۇرىنعى جۇپىنى جەسىردىڭ ءبىر بولمەلى جۇدەۋ عانا ءۇيىن جايناتىپ جاساپ قويىپتى. مۇنى جاساعان كۇلاننىڭ ءوزى دە ەمەس، سايرا دا ەمەس، ءنازيپا ەكەن. بالالارىنىڭ وتاۋىنىڭ قاسىنا اتا-اناسىنىڭ «وتاۋىن» تىككەندەي جاراستىرا جاساۋدان ارلى كۇلان قانشالىق تارتىنسا دا ءنازيپا بيلەپ كەتىپتى: «بالالارىڭ سانالى، ءبارىن ءبىلىپ جۇرگەن بالالار. سايراشىڭ شەكسىز قۋانىشىن ايتتى. «بۇكىل جاستىق ءومىرى ازاپتا، قورلىقتا وتكەن تەڭدەسسىز اسىل شەشەمنىڭ وسىلاي قايتا جاسارۋىن مەن تىلەگەلى قاشان!» دەپ جىلاپ جىبەردى!» دەپتى. ال، كۇيەۋ بالاسىنىڭ پىكىرى ءتىپتى تاماشا ەكەن: «ءوز قايىن اتامنان بيعاڭدى بولەك ادام دەپ ەسەپتەمەيمىن. مەنىڭشە، ەكەۋى جاعداي قازانىندا بىتە قايناسىپ تۇتاسىپ شىققان ءبىر ادام. ال، ۋىزداي جاستىق شاعىنان ەنەمنىڭ ەتەنە ەڭ جاقىن دوسى، تىلەكتەس-جۇرەكتەس جان دوسى ەكەن. ءوزىنىڭ اتىن قويعان اكەسىن سايراش تا، مەن دە الابوتەن قۋانىشپەن، ءوز اكەمىز ءتىرىلىپ كەلدى دەپ ەسەپتەيمىز، ۇلكەن توي جاسايمىز» دەپتى. بۇل پىكىردى ىبىراي ىستىق ىقىلاسپەن قۋاتتاعان ەكەن. ول، «امەنگەرلىك تالاستا جۇرگەن قۇدالاردىڭ دا، باسقا زورەكەر سۇق كوزدەردىڭ دە جولىن كەسۋ ءۇشىن تەزىرەك اشكەرە توي جاسايىق!» دەپ كەلىسىپتى.
ءنازيپا كۇلاندى ەكى بالاسى مەن جالعىز باۋىرىنىڭ وسى پىكىرلەرىن جەتكىزۋ ارقىلى جەڭىپ جاساندىرعان ەكەن. ءۇيدى ەندى كەلىپ كورىپ تۇرعانىمدا سول ەركە بالدىزدىڭ ءوزى دە كەلدى. ول كۇلىمدەپ قانا ماعان قول بەرىپ امانداسقاندا، سوڭىنان ەرە كىرگەن گۇلسىم ءۇن سالا جىلاپ جىبەردى. جالت قاراعانىمدا يىعىمنان اسىلا ءتۇسىپ ەڭىرەدى. ارتىمدا تۇرعان كۇلان «جىلايتىن ءجونى بار ەكەن!» دەپ كۇبىر ەتە ءتۇستى ماعان. گۇلسىمنىڭ ارقاسىنان سىلاي قاعىپ، تاڭىرقاپ تۇرعانىمدا، ءنازيپا اشىعىراق كۇبىرلەدى. «قاراقشىلار الىپ قاشىپ اكەتكەن، الدىڭعى كۇنى عانا قايتىپ كەلدى. قاشىپ قۇتىلىپتى» دەپ كۇرسىندى. «مۇنداي الاساپىران جاعدايدا ادامنىڭ باسىنا نە كەلمەيدى، سابىر ەت!» دەپ كۇلان ايىرىپ، جەكەرەك شىعارىپ اقىل ايتىپ جاتتى وعان.
- كەلىپ امانداساتىندار كوپ بولۋى مۇمكىن، -دەدىم مەن ىبىرايعا. - جۇرت اياعى سايابىرلاعانشا وتاۋدا بولايىق!
وتاۋدىڭ كەڭ تورىنە بارىپ وتىرا قالىپ، الدىمەن مىنا ءۇي جاساۋىن جيىپ الا تۇرۋدى ايتتىم بالدىزىما. مەنىڭ سىرت كوزگە ءالى دە «كۇلاننىڭ اعاسى» نازاربەك بولىپ كورىنە تۇرۋىم ءجون عوي. وسى قۇلجادا تۇرعانىمىزدا بيعابىل مەن كۇلان بولىپ اشىق توي جاساساق، بىرىنشىدەن ۇكىمەتكە بەرىپ كەلە جاتقان جاۋابىمىز بۇتىندەي وتىرىككە شىعادى. ءبىزدىڭ جونىمىزدەگى كۇمان قۇتىرا باس كوتەرۋى مۇمكىن. ۇرىمجىگە قايتساق تا ارتىمىزدان قارالاۋ ماتەريالى ەرىپ بارادى. مۇنىڭ اعارىپ قالپاعىمىزدى الدىرۋعا كەسىر بولۋى عاجاپ ەمەس. ال، ەكىنشى جاعىنان، كۇلانعا كوز سۇزۋشىلەردىڭ كۇندەستىگى، ىشتارلىعى قوزىپ، جاۋىمىزدىڭ قاتارىن كوبەيتىپ قويادى. ءسويتىپ، اشىققا شىعامىز دەپ جاسىرىن قاستىقشىلاردىڭ ازىعى بولىپ كەتپەۋ ءۇشىن ۇرىمجىگە جەتكەنشە بۇرىنعى قالپىمىزدا تۇرا تۇرۋدىڭ قاجەتتىگىن قۋاتتادىم.
- سىزدەرگە جاسىرىن قاستىقتان ساقتانۋ قاشان دا قاجەت قوي، - دەدى ىبىراي. - اۋقان ولسە دە ونىڭ قولشوقپارلارى مەن قوجايىنى بىرگە ولمەيدى. اسىرەسە ونىڭ جەمتىكتەستەرى وزدەرىنىڭ اشكەرەلەنىپ قالماۋى ءۇشىن جانتالاسادى. بۇل جاقتان كەتكەندەرىڭىزشە ونداي زيانكەستىكتەن ساقتاۋدى ويلاستىردىق. ال، مەن، ەكەۋىڭىز اشىققا شىعىپ، توي جاساپ الساڭىزدار، كوبىنىڭ ءۇمىتى ءۇزىلىپ، قاستاندىق ىستەۋشىلەردىڭ سانى ازايادى دەپ قانا مولشەرلەپپىن. ولاردىڭ سوڭدارىڭىزدان قارا ماتەريال جولداۋ مۇمكىندىگىن ەلەۋسىزىرەك قالدىرىپپىن. اپكەم دە وسىنداي كۇدىگىن ايتقاندا «تايىنشا تۋلاپ ىڭىرشاق قيراتا المايدى» دەي سالعانمىن. ماقۇل، وزدەرىڭىزدىڭ ايتقاندارىڭىزداي بوسلىن! سويتسە دە ەكەۋىڭىزدى شاعىن عانا توي جاساپ ۇزاتۋىمىز قاجەت. كوپشىلىككە «اعا مەن اپكەمنىڭ سوڭعى جالادان قۇتىلعاندىعىن قۇتتىقتاۋىمىز» دەپ جاريالارمىن!
ىبىراي ەكەۋمىز وسىعان كەلىسىپ، ءنازيپانى كوندىردىك تە، ۇيىمىزدەگى جاڭا جاساۋلاردى وزىنە جيعىزدىق.
العاش كورىسكەندە سويلەي الماي جىلاعان گۇلسىمنىڭ قولدى بولۋ جايىن، قاراقشىلار جاعىنان قورلانعانىن سول ىڭىردە ءنازيپا مەن كۇلاننان تولىق ەستىدىم بىراق، ول وقيعا تۇگەلىمەن اۋقاننىڭ قوجايىن «كومەكشىسىنىڭ» ويىنى ەكەندىگىن گۇلسىم اپەكەلەرىنە ايتپاپتى. «قاراقشىلاردان سول كوزاينەكتىڭ قامقورلىعىمەن قۇتىلدىم» دەسە دە شاشىن جۇلا ەڭىرەپ جىبەرەدى ەكەن. ونىڭ قاراقشىلاردان «قۇتقارعان» بولىپ، اۋقانمەن سويلەستىرۋ سىلتاۋىمەن جاسىرىن ۇيىندە بىرقانشا كۇن ساقتاعانداعى جايى اشكەرەلەنبەي، قۇپيا كۇيىندە قالدى. گۇلسىمنىڭ بۇل جاسىرىن كۇيىگىن وسى جۇيرىك اپكەلەرى كوزاينەكتى قاراقشىنىڭ قاتتى قورقىتىپ قويعاندىعىنان، اشكەرەلەي المايتىندىعىنان دەپ مەجەلەپتى. كەيىنگى قامالعان ۇيىندە نە ءىس بولعانىن وزىنەن ەپتەپ سۇراپ مەن دە ايتقىزا المادىم. «ول ماعان جاماندىق ىستەمەدى» دەپ تۇقىرىپ قانا قۇتىلدى.
توي ىرىمى سونىڭ ەرتەڭىنە كەشتىك وتىرىس رەتىندە شاقىرىلدى. كۇلانمەن اقىلداسا كەلە شاقىراتىندارىمىزدى ءتىپتى شاعىنداتقانبىز. بۇرىنعى داستارقانداستارىمىزعا قابىلتاي مەن ايەلىن باس ەتىپ، كۇلاننىڭ اعا-جەڭگە، باۋىرسىماقتارىنان، امەنگەرلەرى مەن ولاردىڭ ايەلدەرىنەن بىلىكتىلەرىن عانا تاڭداپ شاقىرتتىق. داستارقان ءسوزىن ىبىراي، «اعا مەن اپكەمنىڭ اعارىپ شىققاندىعىن قۇتتىقتاۋ» دەپ اتاپ باستاعاندىقتان نەكەلەنۋ تويىمىز ەكەندىگى قۇپيا كۇيىندە قالدى. ىشتەي بىلەتىندەرى توستتارىن «اعارعان ۇستىنە اعارسىن» دەگەندەي جابىق تىلەۋلەستىك بىلدىرە كوتەردى. مەنىڭ جەڭىس-ۇستەمدىگىم دە ايتىلدى. مەن بۇل جەڭىستى جۇرتشىلىق-حالىقتىڭ جەڭىسى ەكەندىگىن ايتىپ تۇزەتىپ، ونىڭ قابىلتاي سىندى ازاماتتارىنا ءومىر تىلەدىم.
كۇلان ەكەۋمىزدى، ءان مەن بي ساۋىعى باستالاردا عانا قوساقتاعانداي، «اعاسى مەن قارىنداسى بىرگە ءان ورىنداپ بەرسىن» دەگەن تالاپ قويىلدى. بۇل تالاپ الدىمەن «مايباس» امەنگەر جاعىنان قويىلعانىن بايقاپ، بۇرىننان ماشىقتى جاراستىعى بار اندەس-دامدەس ەكەن دەيتىن سەزىگىنەن ساقتانۋ ءۇشىن بىرگە ءان سالۋدان تارتىنىپ ەدىم. مايباس زورلاپ كوتەرمەلەپ اپارىپ، كۇلاننىڭ قاتارىنا تۇرعىزدى. «توي ەكەۋىڭدىكى» دەگەنىنەن كۇلان دا قاۋىپتەنە قالدى.
- اعا، ءسىز بۇرىن انگە قالاي ەدىڭىز؟ - دەپ مەنەن سۇرادى ادەيى.
- «ءاۋ» دەپ تە كورمەگەنمىن، قارعام! تەك، ۇزاق اۋرۋدا «تىزەم-تىزەم!»، «بەلىم-بەلىم!»، «قۇيمىشاق، سەگىز كوزىم!»، «جىلىنشىك، اسىقتى جىلىك، تومپايىم-اي!» دەيتىن «اندەردى» عانا شىعارعان ءانشىمىن!
كوپشىلىك دۋ كۇلدى بۇل «انشىلىگىمە».
- وسى اندەرىن ايتىپ بەرسە دە بولادى! - دەپ قارقىلداستى بىرنەشەۋى.
- سوڭعىسىن ايتىپ بەرسىن، سوڭعىسىن! - مايباسى تاعى وكىرەشتەدى.
- ءجا، ولاي بولسا اعانى انگە زورلاپ قايتا اۋىرتىپ اۋرەلەمەي-اق قويىڭىزدار، بۇل كىسى ءۇشىن دە مەن ورىنداپ بەرەيىن! - كۇلان وسى سوزبەن مەنىڭ ورنىما ءنازيپانى قوسىپ الىپ، تالاپ ەتكەن اندەرىنىڭ ءبارىن ورىنداپ بەردى. ەكەۋمىز ستاكان قاعىستىرماي، ءبيدى دە ءبىر-بىرىمىزگە جاقىنداسپاي وتكىزدىك.
ءسويتىپ، نەكە تويىمىزدى جات كوزدەرگە ەشقانداي سەكەم-كۇدىك الدىرماي وتكىزسەك تە، كۇلانعا ارقايسىسى ءوز كۇندەسىندەي سۋىق قاباقپەن قارايتىن ابىسىندارى تۇگەل ءۇيىرىلىپ، «كۇلاش» اتاپ، ۇزاتاتىن قىزدارىنشا ورتاعا الىپ تويلاستى. توي تارقاپ، قايتار شاقتارىندا ءتورت-بەسەۋى جەكە شىعارىپ الىپ كەزەكپەن قۇشاقتاپ سۇيگەندەرىن، جىلاسقاندارىن دا بايقاپ ەدىم. ۇيلەرىمىز قوناقتان ارىلىپ كۇتۋشىلەر قايتقان سوڭ ءوز ۇيىمىزگە كىرگەنىمىزدە، كۇلاشىمنىڭ «ءۇيباي» دەپ قالعانىنا جالت قاراسام، كاستيۋمىنىڭ جانقالتالارىنان التىن جۇزىك، گاۋھار كوزدى التىن سىرعا، القا شىعارىپ، تاڭدانا قاراپ تۇر ەكەن.
- ارناپ اكەلگەن تويلىقتارى عوي مىناۋ! - دەپ اڭىرا قارادى ماعان. - قايدان بىلگەن؟ بۇلارىن مەنىڭ المايتىندىعىمدى دا بىلگەندەي، قۇشاقتاعان بولىپ جانقالتاما سالا بەرىپتى!
- ايەلدەر ەركەكتەردەن الدەقايدا زەرەك جۇرتشىلىق قوي! -دەسەم دە ويلانىپ قالدىم. - نەكە تويىمىز ەكەندىگىن ءنازيپانىڭ سىبىرىنان دا ەستىگەن شىعار!
- جوق، ول ايتپايدى، ءتىپتى ەڭ جاقىن جۇرەتىن گۇلسىمگە دە بىلدىرمەگەندىگىن بايقادىق قوي!
- ولاي بولسا، سىنشىل ابىسىندارىڭ سەنىڭ اسا وڭەيىپ العاندىعىڭنان بىلگەن!
- سونشالىق وڭەيىپپىن بە مەن؟ كەشە سەن قايتىپ كەلگەنشە جۇرەگىم تيتتەي دە تىنىشتىق تاپقان ەمەس، كوڭىلىم ءالى ورنىقپاي ءجۇر!
سىرت كيىمدەرىمىزدى شەشىنىسىمىزبەن قولىنان تارتىپ ستول قاسىنا اپاردىم دا الگى اسىل تويلىقتاردى ءبىر-بىردەن الىپ، اپپاق كەمپىرىمە ءوز قولىممەن تاعىندىردىم. شىراق جارىعىندا تۇلا بويى ءوز كوزىندەي جارقىراپ، بالبۇل جانىپ تۇرا قالدى. ەلۋ جىلدىق ىس-تۇتەكتە كىر شالماعان التىن جۇرەگى دە وسى القا-سىرعاداي جارق-جۇرق ەتىپ سوعىپ تۇرعانى كورىنگەندەي بولدى. اسا زاۋىقپەن تەلمىرە قاراپ تۇرىپ قالعان ەكەنمىن.
- قويشى ەندى! - دەپ باسىن سۇيەي قالدى كوكىرەگىمە.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ كۇلان ەكەۋمىز ءوز ۇيىمىزدە شاي ءىشىپ وتىرعانىمىزدا، شايزادا باستاپ، قاپاس پەن قاپيا كىرىپ كەلدى. ءبىز قاتار ىرشىپ تۇرەگەلىپ قۇشاقتاسا كەتتىك كەيىنگى ەكەۋىمەن. كۇلان مەن قاپيا جىلاسىپ كورىستى. ۇرىمجىدەن جىندانىپ قايتقان قاپيانى كۇلان كوپ ەسكەرەتىن. ماقپالدى وڭعاق دەپ كىنالاماسا دا، ونى ەسكەرگەنىمىزدە نۇريا مەن وسى قاپيانىڭ ماحابباتىن دارىپتەيتىن. «تىم كۇيرەۋىكتىگى بولماسا» دەپ قانا قوياتىن قاپيا جونىندە. قازىر سول «كۇيرەۋىگىنىڭ» ماڭدايىنان، قاس-كوزىنەن، بەتى مەن يەگىنەن شوپىلدەتە توكتى كوز جاسىن.
- تويلارىڭىز قۇتتى بولسىن! - دەپ شايزادا باستادى دا، قاپاس قوستاپ قۇتتىقتاۋ ايتتى.
- بار احۋالدارىڭىزدى ەستىدىك، - دەپ قاپاس جالعاستىردى ءسوز سوڭىن. - تاعدىردىڭ سىناعىنا وتە دۇرىس جاۋاپ قايتارىپسىزدار! بۇل دۇنيەدەن كەتكەندەرىڭىزدىڭ دە، ارالارىڭىزدان جاتتىق بولىپ كەتكەندەرىڭىزدىڭ دە الدىلارىنان جارىلقاسىن! قالعان ەكەۋىڭىزدىڭ امان تابىسىپ، ۇلكەن شاڭىراعىمىزدى بىرلەسىپ قايتا كوتەرگەندىكتەرىڭىزگە قاتتى قۋاندىق!
- قاپاس پەن قاپيانىڭ بۇل تاۋداعى ۇيلەرىنە كەلگەنىنە ەكى اپتا بولىپتى، - دەدى شايزادا. - قالاعا الدىڭعى كۇنى كەلدى. بۇلاردى ارينە ەستىمەي قالعان شىعارسىزدار. ال، مەنى، تىلەۋلەرىڭىزدە بىرگە بولۋعا شىقىرتپاعاندىقتارىڭىزدىڭ، تەك، ەلەپ-ەسكەرمەگەندىكتەرىڭىزدەن بولعانى تالاسسىز شىعار؟
- كۇلان ەكەۋمىزگە جالا جابىلماي وتكەن كۇنى بار ما، شاكەن! - دەپ كۇلدىم مەن. - سونىڭ ەڭ جەڭىلى عوي بۇل وكپەڭ! - دەي سالا ەسىك-تەرەزەگە قاراپ قويىپ كۇبىرلەدىم. - مەن ءالى دە نازاربەكپىن. ەگەر قاپاس پەن قاپيا كەلگەنىن ەستىسەك تە كەشەگى وتىرىسقا شاقىرماي، تانىماي قويا تۇرار ەدىك. بيعابىل ەكەندىگىمە دالەل بولا قالاتىن سەن ۇشەۋىڭدەي «پالەنى» كەشەگى پالەلەرگە قوسىپ شاقىرسام، مەنىڭ ارتىمدا بۋلىعىپ تۇرعان شۇرقان شۋ كوتەرىلەر ەدى! - ۇشەۋى قاتار ءتۇسىنىپ، قاتار كۇلدى بۇل سوزىمە.
مەن قاپيانىڭ جۇزىنە باعدارلاي قاراپ، دەنساۋلىق احۋالىن تاپتىشتەپ سۇرادىم. كەلىن جولىمەن تومەن قاراپ، ۇياڭ ۇنمەن، يبامەن جاۋاپ قايتاردى. بيداي ءوڭدى اققۇبا ءجۇزى ءسال قىزعىش تارتقانىنان نەرۆ جۇيەسىنىڭ قالپىنا كەلىپ، ساۋىققانىن بايقادىم. قانى تولىق ەت-جەڭدى تۇلعاسىنان دا، قيمىل-ارەكەتىنەن دە، كيىم كيىسى تارتىبىنەن دە پالەن جىل جىندانىپ اۋىرعاندىعىنان بەلگى قالماپتى. بۇرىنعىدان دا ءوڭدى كورىندى.
تابىسقان جوندەرىن بىلاي اڭگىمەلەدى قاپاس:
- مەن قۇم شەتىندەگى اۋىلىنا جاقىنداعانىمدا تارقاتىلعان شاشىن جالبىراتىپ، يەن دالادان ۇيىنە قاراي جۇگىرە جونەلگەن ايەل سياقتى بىرەۋ كورىنىپ ەدى. مەن جاققا جيى قاراپ، جەلبەگەي جامىلعان شاپانىنىڭ ءبىر جەڭىن سۇعىنسا دا، ءبىر جەڭىن تابا الماي تۇرتپەكتەگەن كۇيى جەتىپ كىردى ۇيىنە. - قاپاستىڭ بۇل اشكەرەلەۋىنەن ۇيالعان قاپيا جامباسىنان، بۇيىرىنەن تۇرتكەنىنە كۇيەۋى شەكتەلمەي سويلەي بەردى. - جىندى قاپيا ەكەندىگىن سونىسىنان تانىدىم! - دەگەنىندە «جىندىسى» ساقىلداپ كۇلدى بىزبەن بىرگە. قاپاس ول كۇلكىسىنە سۇيىنە قاراپ قويىپ جالعاستىردى ءسوزىن. - ۇيىنە كىرىپ، شەشەسى مەن جەڭگەسىن ەرتىپ شىقتى دا، شاشى جالبىراعان قالپىندا ءوزى جۇگىرىپ كەلىپ، ماعان قادالا قارادى. كوزى شاتىناپ جارق-جۇرق ەتەدى. اتىمنىڭ شاۋجايىنان ۇستاي الدى. «باسە، نەگە كەلمەيدى دەپ جۇرسەم كەلە جاتىر ەكەنسىڭ عوي!» دەيدى.
مەن قۇلاي ءتۇستىم اتىمنان. قۇشاقتاي الدى.
«اپا، اپا، مىناۋ، مىنە مىناۋ، وسى ءدال ءوزى!... الگى جىندىلاردان امان قۇتىلدىڭ با ءوزىڭ؟» دەپ كىرە ءتۇستى قولتىعىما.
«ۇلكەن كىسىلەرمەن امانداسايىن، سەن ۇندەمەي كەيىن تۇرا تۇر!» - دەپ قۇلاعىنا سىبىرلادىم.
«ماقۇل، ماقۇل، ەندى نەگە ۇندەيدى ەكەنمىن، سەنىڭ ءتىلىڭدى المايمىن با مەن؟ - دەپ بەلىمدەگى قولىن تۇسىرە سالا شەگىنىپ بارىپ تۇرا قالدى. اۋىل-ۇيلەرىنەن شىققانداردىڭ بارىنە قول بەرىپ امانداسىپ بولىپ قايتا قاراسام، جەڭگەسى شاشىن سىلاپ قايىرىپ، كيىمىن تۇزەي اقىل ايتىپ تۇر ەكەن. مەن، قايىن اتامنىڭ نۇسقاۋىمەن ۇلكەن ۇيگە بەتتەگەنىمدە سوڭىمنان ەرە كەلدى دە، جەڭگەسىنىڭ جەتەگىنە ىلەسىپ، وتاۋ جاعىنا كەتى.
قايىن اتا-ەنەمنىڭ الدىندا جۇگىنە وتىرىپ شاي ءىشىپ، ساپار جايىن سويلەپ وتىرعانىمدا جەڭگەم كەلىپ كىردى. اڭگىمەنى كەيىنگە قالدىرا تۇرۋدى ايتتى دا، مەنى ەرتە جونەلدى. كەش باتىپ قالعان ەكەن. مىناۋىم جۋىنىپ-تارانىپ، بۇرىنعى ستۋدەنت كەزىندەگى ەڭ ءساندى كيىمدەرىن كيىپ، جايناي قالىپتى. مەن كىرىپ بارعانىمدا قولىنداعى ايناسىن تاستاي سالىپ تۇرەگەلدى. ءۇن جوق، قولىمەن نۇسقاپ جوعارى جاعىنا وتىرعىزدى مەنى.
«ال، ەندى سويلەشى، اۋرۋىڭ قالاي؟» - دەپ سۇراي قۇشاقتادىم.
«مەنى اۋرۋ دەپ ەستىدىڭ بە؟ ەندى اۋىرمايمىن! ەندى ءتىپتى جازىلامىن!» - ساقىلداپ كۇلدى. وسى ءسوزىن قايتالاپ-قايتالاپ ايتىپ ءۇش رەت كۇلدى. - مەن تاعى دا كوپ سويلەپ بارام با؟.. بولدى، ەندى اۋىرمايمىن! -دەپ توقتاپ ەدى. ءبىرازدان سوڭ بۇل ۋادەسىن ۇمىتىپ، ءبىر ءسوزىن تاعى دا قايتالاپ سويلەي بەرگەنىندە، «بولدى ەندى، اۋىرمايسىڭ!» دەپ قالدىم. سەلت ەتىپ جالت قارادى دا، قۇشاقتاي الدى.... ارەدىك-ارەدىك اۋىسا قالعانىندا وسىلاي ءوز سوزىمەن ءوزىن شەكتەي بەردىم.
ءۇش-ءتورت كۇن وتكەندە شىنىمەن جازىلىپ قالعاندىعىن كورسەتە باستادى. «مەن راس جىندانعان ەكەنمىن عوي! -دەپ ءبىر جىلاپ الدى دا، وتكەن-كەتكەندى ەسىنە ءتۇسىرىپ، ماعان سۇراۋ قويا بەردى. جارتى اي «دۇعالاپ»، «ۇشكىرىپ» جازدىم دا، اتا-ەنەمنىڭ الدىنا ءسۇيىنشى سۇراي كىردىم.
مۇنىڭ جازىلعاندىعى مەن نەكە تويىمىز بىرگە ءوتتى! - قاپاس ءسوزىن وسىلاي اياقتاتتى.
- «ماحاببات ءولىمدى جەڭەدى» دەگەن وسى! - دەدىم مەن قاپياعا قاراي وتىرىپ. - باقىتتى بولىڭدار، ءومىر-جاستارىڭ ۇزاق بولسىن!
قاپاستىڭ اڭگىمەسىن شاي قۇيا وتىرىپ تىڭداعان كۇلان، قاسىنداعى قاپيانى قۇشاقتاپ بەتىنەن تاعى ءسۇيدى دە، تاماق دايىندىعى ءۇشىن وتاۋعا كەتتى.
- «ماحاببات ءولىمدى جەڭەدى»، - دەپ، الگى ناقىلدى قايتالادىم. - ال، ونىڭ كەيدە ءومىردى جەڭىپ، ولىمگە جەتەكتەيتىن قۇدىرەتى دە بار ەكەن. مۇنى مەن داستانداردان ەستىپ جۇرسەم دە، ماسەلەنى سولاي ولگەن ادامنىڭ وزىنە ارتاتىنمىن...
- وسى پىكىرىڭىز دە دۇرىس! - دەدى قاپاس. - ماسەلەنى سونداي كۇيرەۋىكتىكپەن ولگەن ادامنىڭ وزىنە ارتۋ دۇرىس ەكەن! ولگەن اداممەن بىرگە ءولۋدىڭ قاتەلىگىنە كۇلاش اپاي مەن ءسىزدىڭ قاجىرلىعىڭىزدى دا دالەل ەتۋگە بولادى! ماقپال جەڭگەمىزدىڭ كەتكەنىن مىنا شايزادا ايتقاندا، ءسىزدىڭ جاي-كۇيىڭىزدى ەستىگەنشە قاتتى ابىرجىدىم.
- مەنىڭ جاڭاعى پىكىرىمنىڭ جالعاسى بار. ماقپال جايىن العاش ەستىگەنىمدە مەن دە كۇيرەپ كەتە جازدادىم. ەگەر جاستايىمىزدان ءبىر-بىرىمىزگە ىقىلاسى بار كۇلاش قاسىمدا بولماسا، مەن دە وقىسقا ۇشىرايدى ەكەنمىن...
- جوق، ماقپال سىزدەن كەتكەن جوق، اعا! - دەپ وسى ساتتە قاپيا كوز جاسىن اعىتىپ جىبەرىپ تۇقىردى. - ونىڭ بار سىرىن بىلەتىنمىن. ول، بۇكىل ءومىرىن سىزگە عانا ارنايتىندىعىن ايتاتىن. وڭشى، كەرى توڭكەرىسشىدەن شەكاراڭدى اجىرات دەپ كۇرەسكە تارتقاندا دا سولاي انت ەتكەن. «بارلىق تىرشىلىگىم - ادامگەرشىلىگىم، تەك بيعانىما عانا ارنالعان» دەپ نەشە ءجۇز ادامنىڭ الدىندا اشىق سويلەگەن. - «ول كەرى توڭكەرىسشى ەمەس، كورەسىزدەر ءالى! ولگەنىمدە بولماسا ءوزىم ورىنداي المايتىن مۇنداي تالاپ قويماڭىزدار ماعان!» دەپ توقتاتقان. قازىرگە دەيىن تۇسىمدە كورىپ ءجۇرمىن. ول امان!
قاپيانىڭ شىنداپ سويلەگەن اسا نانىمدى شىرايىنا قاراپ وتىرىپ قالىپپىز. مەن كۇلاننىڭ جىلاي بەرەتىندىگىنەن سەكەم الىپ جۇرگەنىمدە وسىنداعى باسقا جىگىتتەردىڭ ءوزارا سويلەسكەن سوزدەرىنەن ماقپالدىڭ كىممەن كەتكەندىگىن ەستىپ قالىپ انىقتاعاندىعىمدى ايتتىم دا، شايزادا ول جونىندەگى ەستىگەن-بىلگەنىن تۇگەل سويلەپ بەردى.
- ءبىر قاسكۇنەمنىڭ ءسىزدى مۇقاتۋ ءۇشىن شىعارعان وسەگى مە ەكەن! - دەپ قاپيا سوندا دا وزىنە-ءوزى سويلەگەندەي كۇبىرلەپ قانا توقتادى سوزدەن. كوز جاسىن تاعى ءبىر اعىتىپ جىبەرىپ توقتادى. ونىڭ ەس-اقىل جاعىنان تولىق ساۋىققاندىعىن ايقىن ءتۇسىنىپ مەن قۋاندىم. سول كۇنى شايزادانىڭ كەلىنشەگىن دە شاقىرتىپ الىپ، ىڭىرگە دەيىن تويلادىق. ولار وزدەرىنىڭ اعارۋ جونىندەگى ۇمىتتەرىن ۇرىمجىگە مەنىڭ قايتۋىما ارتادى ەكەن. ول جاعىن دا اقىلداسىپ الىپ ايىرىلىستىق.
كۇلان ەكەۋمىز ۇرىمجىگە قايتاتىندىعىمىزدى قالالىق ساقشى مەكەمەسىنىڭ ماعان كەپىلدىك قاعاز بەرگەن باستىعىنا عانا مالىمدەپ، جول كۋالىگىن الدىق تا، ءۇرىمجى اۆتوبۋسىنا دا جاسىرىن شىقتىق. جولشىباي قاستىق ىستەۋگە سايلانىپ جۇرگەنى ەستىلگەن سودىرلار كەتكەنىمىزدى سەزبەي قالدى.
ەرتەڭىنە ءتۇس اۋا جەتىپ، ءوزىمىز بىلەتىن قۇمار مەن اقيانىڭ ءۇيىن تاپتىق. قۇلجاننىڭ ەشكىمگە قانىن جۇقتىرا الماي ولگەنىن ەستىگەنبىز. ەكەۋى قايتا نەكەلەنىپ، ءىزباساردىڭ سوڭىنا ءبىر قارىنداس ىلەستىرىپ تە ۇلگەرىپتى. كۇلان ەكەۋمىز ەكى بالانى قۇشاقتاپ شايعا وتىرىسىمىزبەن-اق، شۇبىرا كىرىپ امانداستى كورشىلەرى. مەكەمە قىزمەتىندەگى بۇرىنعى قىزمەتتەستەرىمىز تەلەفوننان تەلەفون الىپ، ىستەرىن تاستاي جۇگىرىسكەن ەكەن. «وڭشىل-ۇلتشىلدارعا» قارسى كۇرەس ۋاقىتىندا بىزدەن شەكارا ايىرعاندىقتارى ەستەرىندە جوق سياقتى. شۇرقىراسا قولداسىپ، قولداسا سالا قۇشاقتاپ، ەسىمىزدى شىعاردى. ءبىر-بىرىنەن ساقتانىپ جالتاقتاي قارايتىن بۇرىنعى ساياسي تىزگىن تۇگىل، جۇگەن-نوقتالارىن دا سىپىرىپ تاستاعانداي، ءبارى دە ەركىن تىلمەن، ايقىن تىلەكپەن، اشىق ساعىنىشپەن، ءبىزدىڭ اتىمىزدى تۋ ەتىپ كوتەرە قارسى الدى. ابىرويىمىزدىڭ ءوزىمىز ويلاماعان دارەجەگە جەتكەندىگىن، بۇرىن كورمەگەن كەيىنگى بۋىن قىزمەتتەستەردىڭ ەلجىرەپ، كوز جاستارىن توگە سالەم بەرگەنىنەن كوردىك.
وجەت اقىندار مەنىڭ «ولگەنىم» ەستىلگەندە جازعان جوقتاۋ جىرلارىن سارىنداتىپ، ءتىرى كورەتىندىكتەرىن ەستىگەندەگى قۋانىشتارىن، سالەمدەرىن اعىتا سارناپ جەتتى...
بۇل كورىنىس بۇرىنعى ماقۇلبەك پەن قۇلجانداردىڭ جالعان قوشەمەتتەرى ەمەس، اشىلعان سانانىڭ جايىپ سالعان ازاماتتىق ءوز جۇرەكتەرىنەن قايناپ شىققان تۇنىق قۇرمەتتەرى ەكەندىگىن كورگەندەيمىن...
ءبىزدى قالپاقپەن باستىرىپ كومگەندەگى ماقساتتارى، قالعان باۋىرلارىمىزدى سونىمەن قورقىتىپ، تۇگەلىمەن ماقۇلبەك، قۇلجان، اۋقاندارداي قۇل-كوتەشىگە اينالدىرۋ ەدى عوي. ادامدىق ار-نامىستىڭ ازدى-كوپتى كۇن جاسىسا دا مۇقالمايتىندىعى، بۇلاندارى مەن ۇلاندارىن قىرسا دا حالىقتىڭ ولمەيتىندىگى، تاريح دوڭگەلەگى ارتقا قايتپايتىندىعى تاعى دا ايقىن دالەلدەنگەندەي!... كۇلە كىرىپ، كۇيرەتۋگە كىرىسكەن جاۋلارىمىزدىڭ وزدەرىنە قارسى كۇشتى مىڭ ەسەلەپ كوبەيتىپ العانى سول كۇنى-اق سەزىلدى. امانداسا كەلۋشىلەردىڭ اياعى ەرتەڭىنە دە سايابىرلامادى. ءبىزدىڭ قاتارىمىزدا قالپاق كيىپ ءتىرى قالعان «وڭشىل-ۇلتشىلداردىڭ» كوبى قالپىنا كەلىپ ورنالاسىپ بولعان ەكەن. حانزۋ «وڭشىلداردىڭ» ولگەندەرى دە اقتالىپ، قالپاق كيگەنىنەن بەرگى قانشا جىلدىق ايلىق ەڭبەكاقىلارىن تۇگەل الىپ تا ۇلگەرىپتى. كۇلان ەكەۋمىزدىڭ قاراستى مەكەمەلەرىمىزدەگى «ساياسات تياناقتاندىرۋ» كەڭسەلەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرى دە كەلىپ امانداستى بىزبەن. ىنتىقباي مارقۇم مەن ماقپالدىڭ ولگەن-كەتكەن دەرەگىن بىزدەن سۇراپ انىقتادى. ول ەكەۋىنىڭ دەلوسىن مەنىمەن بىرگە تياناقتاندىرۋعا تىزىمدەدى دە، كۇلاندى ءوز مەكەمەسى تياناقتاندىرۋعا مىندەتتەلدى. كەلگەنىمىزدەن ءۇش كۇن ءوتىپ، ءتورتىنشى كۇنى شاقىرىپ اكەتتى دە، اعارعاندىعىن، قالپاعى الىنعاندىعىن جاريالاپ، ناقاق دەلوسىن وزىنە كورسەتىپ تۇرىپ ورتەپتى.
مەنىڭ مەكەمەمدەگى «ساياسات تياناقتاندىرۋشىلار» ساقشى نازاراتى مەن وزدەرىنىڭ مەن تۋرالى ءالى ايتىسىپ جاتقاندىعىن وزىمە حابارلاپ تۇردى.
«بيعابىل - اشىق كەرى توڭكەرىسشى. ونىڭ قالپاعى الىنبايدى!» - دەپتى ساقشى نازاراتى.
«كەرى توڭكەرىسشى بولسا، الىگە دەيىن نەلىكتەن سوتتاتپاعانسىڭدار؟ -دەپ مەنى اقتاۋعا بارعاندار ايتىسىپتى. ءسويتىپ، مەنىڭ بىرنەشە قاپشىق دەلومدى جايىپ سالىپ جۇلعىلاسىپتى. دەلوداعى ماتەريالداردى ءبىر اپتادا ارەڭ وقىپ بولىپ، اعارتۋ-اعارتپاۋ ايتىسىنا قايتا تۇسكەندە، ساقشى جاعى تاعى بوي بەرمەپتى. بيعابىلدىڭ كەرى توڭكەرىستىك ۇيىم مۇشەلەرى دەلىنگەن تىزىمىنەن ەسكىلى-جاڭالى بىرنەشە «كەرى توڭكەرىسشىنىڭ» اتى شىعىپتى. ولاردىڭ ەكى-ۇشەۋى كەزىندە اتىلىپ تا كەتكەن ەكەن.
«وسىنداي شەگىنە جەتكەن كەرى توڭكەرىسشىلەردىڭ باستىعى بولعان بيعابىلدى كىم اقتاماقشى؟» - دەپ ستولدى ءبىر-اق ۇرىپتى ساياسي باسقارما باستىعى.
«بيعابىلدىڭ ۇستىنەن ساقشى ورىندارى ءبىر دە ماتەريال تۇسىرگەن ەمەس. وسى ماتەريالداردىڭ بارلىعىن قۇراعان - ءبىز. سەندەرگە اكەلىپ قۇشاقتاتىپ قويعان دا - ءبىز. ونى كەرى توڭكەرىسشى دەپ سەندەر وزدەرىڭ قولعا العان ەمەسسىڭدەر، ءوز مەكەمەمىزدىڭ «اكىمشىلىك جازاسىمەن» جازالاپ، اۆتونوم رايوندىق پارتكوم ۇگىت ءبولىمىنىڭ بەكىتۋى بويىنشا «ەڭبەكپەن تاربيەلەۋ» ورنىنا اكەلىپ بەرگەن ءبىز ءوزىمىز بولاتىنبىز. ماسەلەسىن ەندى ءوزىمىز شەشەمىز! ءوزىمىز 1964 جىلى-اق اقتاعانبىز. جيىرما ەكى جىل جازالانعانى جەتپەگەندەي، ءالى بۇرىنعى قالپاقتارىڭدا كوز جۇمىپ وتىرا بەرە المايسىڭدار! جالالى ماتەريال بەرگەندەردەن الدەنەشە رەت انىقتاپ سۇراپ كەلىپ وتىرمىز! ەگەر ونىڭ دەلوسىن تولىعىمەن وزىمىزگە قايتارماساڭىزدار سولاردىڭ ءبارىن بيعابىلمەن قوسا شاقىرىپ اكەلىپ، اشىق ايتىسامىز!»
«ەگەر بيعابىلدىڭ ءوزى اعارتىلسا، ول اعارعاندا ءبىز اعارمايمىز با دەپ، قول استىندا بولعان نەشە ءجۇز قىلمىسكەر قاپتاپ كەلسە، ءبارىن اعارتۋ كىمنىڭ قولىنان كەلمەك! وزدەرىڭ وسىنى ويلاڭدار دا، ونى توقتاتا سالىڭدار!» - دەپ ساقشى جاعى كەڭەس بەرىپتى.
«وتتى كىم ۇستاسا سونىڭ قولى كۇيەدى. ەگەر ءبارى اقتالۋعا ءتيىستى بولسا، ءبارى اقتالادى. ولگەندەرىنىڭ، اتىلعاندارىنىڭ دا ناقاق كەتكەندەرى كوپ ەكەندىگىن ۇعىپ قويىڭىز! جۇمىس كوبەيەدى ەكەن دەپ بۇلاردىڭ ءبارىن تاستاپ قويۋ دا ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىس بولىپ قالدى. پارتيا ورتالىعىنىڭ نۇسقاۋىن ورىنداماساڭدار الدىمەن سەندەردىڭ قولدارىڭ كۇيەدى!» - دەپ اقتاۋشىلار شىعىپتى.
وسى ايتىس، وسى ەسكەرتۋلەردەن سوڭ ءبىزدىڭ مەكەمەنىڭ ساياسات تياناقتاندىرۋ القاسىنداعىلار تۇگەل ارەكەتكە كەلىپ، مەنىڭ ۇستىمنەن سونداي وتىرىك ماتەريال جازعانداردى تۇگەل تەرگەپ، ءبارىنىڭ دە قورىققاندىقتان جازعاندىقتارىن قايتا انىقتاپتى. قورقىتۋشىلاردىڭ نە دەپ قورقىتقاندىقتارىنا دەيىن جازىپ العان ەكەن. بەس كۇن ىشىندە ءبارىنىڭ اقتاۋ ماتەريالىن الىپ، ساقشى نازاراتىنا ءوزىمىزدىڭ كونە قىزمەتتەستەردىڭ ءبارىن ەرتىپ اپارىپتى.
مەنىڭ بوقشامداعى ۇشقارى ماتەريالدار مەن ولاردىڭ تۇگەل جالا ەكەندىگىن كورسەتەتىن جاڭا مويىنداۋلاردى سالىستىرا وتىرىپ ايتىسىپتى ولار. تەك، ءوزى قالپاق كيىسىمەن سوۆەت وداعىنا قاشىپ كەتكەن ابىلەميت سياقتى كولگىر كۇندەستەرىمنىڭ جاپقان جالالارى عانا ايقىندالماي قالعان ەكەن. ولاردىڭ «شۋجۇڭجۋيعا قاشىپ، جاۋعا قوسىلىپ كەتكەندىكتەرى»، جازعان ماتەريالدارىنىڭ دا قارا ماتەريال ەكەندىگىنە دالەل بولىپتى. «كىم دە كىم جاۋ جاقتا تۇرسا، ول دا جاۋ» عوي. اقتاۋشىلارىم ماۋزىدۇڭنىڭ وسى سوزىمەن ستول سوققىلاپ وتىرىپ اقتاپتى مەنى.
«سىزدەر بيعابىلدى اقتاساڭىزدار، وزدەرىڭىز اقتاي بەرىڭىزدەر، دەلوسى بىزدە ساقتالادى! - دەپ سوندا دا بەزەرىپ وتىرىپ الىپتى ساقشى جاق. - وعان بايلانىستى دەلولار مەن ماتەريال ءبىزدىڭ ءبىر سكلادتى تولتىرعان. ولاردىڭ ءبارى دە جوعارى جاقتان بەكىتىلگەن، شارا كورىلىپ ورنالاستىرىلىپ بولعان. بارلىعىنىڭ نەگىزى بولعان بۇل دەلونى سەندەرگە قايتارىپ بەرە المايمىز!»
«قايتالاپ ايتالىق، سەندەر جابىسىپ الىپ وتىرعان وسى دەلودا وزدەرىڭ ەڭبەك ءسىڭىرىپ تاپقان ءبىر ماتەريال جوق ەكەندىگىن وزدەرىڭ دە كورىپ بولدىڭدار! سول شاقتاعى تىشقاق جالاقورلارعا سەنىپ كەتىپ، دەلو قۇراپ بەرگەن ءبىز. بيعابىلدى ەڭبەكپەن تاربيەلەۋگە وتكىزىپ بەرگەن ءبىز، ەش ۋاقىتتا دا ماڭگىلىك تۇرمەگە كەسكەن ەمەسپىز! - دەپ، بارعان اقتاۋشىلاردىڭ ءبارى دە كەۋدە قاعىپ شابۋىلداپتى. - وسى دەلونىڭ ىشىندە وزدەرىڭ فاكت قويىپ تاپقان ماتەريال بولسا، الىپ قالىپ، ءبىزدىڭ ءوز ماتەريالىمىزدى وزىمىزگە قايتارىڭدار، ءبارى وتىرىك! تالاستارىڭ بولسا عانا ايتىسىڭدار بىزبەن!»
اقتاۋشىلار وسىلاي القىمداپ وتىرىپ جەڭىپ، بۇرىندى-سوڭدى ماعان ارتىلعان بوقشانى تۇگەل الىپ شىعىپتى. كەلگەنىمە جيىرما شاقتى كۇن وتكەندە مەكەمەگە مەنى جەڭىل ماشينامەن اپارىپ، سىپىرا جالانى وزىمە ءبىر-بىردەن كورسەتىپ وتىرىپ وتقا تاستاي بەردى. تەك، قورقىتىپ جالا جاپقىزعانداردىڭ اتتارىن عانا جاسىردى مەنەن (بىراق، ولادىڭ باس اتامانى كىم ەكەندىگى ماعان ءمالىم ەدى عوي). تولىق اعارعاندىعىمدى «ساياساتتى تياناقتاندىرۋ كەڭەسى» جاعىنان جاريالاپ، بۇرىنعى قىزمەتىمە قايتادان تاعايىندادى. مەكەمە بويىنشا كەشتىك زياپات وتكىزىپ، «ءداۋىر جاعدايىن» ايتا جۋىپ-شايىپ قۇتتىقتادى باستىقتارى.
قان راگى ءشىرىتىپ، مەديتسينا ينستيتۋتىندا حال ۇستىندە جاتقان جاۋباسار بۇل جايتتى ەستىپ، باسىن شايقاپ-شايقاپ قالىپتى. نە ماعىنامەن باس شايقاعاندىعى بەلگىسىز. ولمەي قالعانىما وكىنىپ، اعارعاندىعىمدى جاقتىرماي شايقالعان باس پا، ءيا، ماعان سونشالىق قاراجۇز زيانكەستىك ىستەگەنىنە وكىنگەنى مە، قاسىنداعىلار ۇعا الماپتى.
ونىڭ مەن كۇرەسكە العاش تارتىلىسىممەن ۇيىمنەن جيعىزىپ العان جازبا شىعارمالارىم مەن ماتەريالدارىمدى مەكەمە سكلادتارىنان بىرنەشەۋىمىز ىزدەپ تابا المادىق. مادەنيەت توپالاڭىندا توبەسى ويىلىپ، توپىراق باسىپ قالعان ارحيۆ سكلادىن ارشىپ تازالاتىپ الىپ ىزدەسەك تە، ماعان ءتيىستى قاعازدان ەشتەڭە شىقپادى. سكلادتارعا، ارحيۆكە قارايتىن قىزمەتكەرلەر دە الدەنەشە رەت الماسقان ەكەن. ولاردىڭ تىرىلەرىنەن ەشقايسىسى بىلمەدى. قاعازدارىم جيىپ الىنعان شاقتاعى مەكەمەنىڭ تۇراقتى حاتشىسى بولعان ايەلدەن سۇراسام، ول، جاۋباسارعا ءوز ۋاقىتىندا ءتىزىم بويىنشا ساناپ وتكىزىپ بەرگەنىن ايتتى. جاتقان جەرىنە تۇرا جۇگىرىپ جەتكەنىمدە باس جاۋاپكەرىمنىڭ ءولىمى زالدا ەستىلدى. سول «تاڭعا جاقىنداعاندا» عانا «و دۇنيەگە» كەتە قويىپتى. بىلەكتەرىنە قارالى بەلگى تاققان بەيتانىس بەس-التى سەمىز ءتىزىلىپ ءبىر جاعىندا تۇر. جەتىپ بارىپ، بەتىنە جابىلعان قادىرلى بالعا-وراقتى قىزىل تۋدى اشىپ قالعانىمدا، بۇل دۇنيەدە جوق ءبىرتۇرلى ساسىق ءيىس مۇڭك ەتە ءتۇستى. لوقسىپ قالىپ شىعا جونەلدىم...
كۇلان اعارىسىمەن-اق مەكەمەسى شىعىن شىعارىپ، ءوزىنىڭ بۇرىنعى مەنشىكتى قوراجايىن جوندەتۋگە كىرىسكەن. بۇرىنعى ەكى سەميانىڭ سوندا ساقتالىپ تۇرعان قالدىق جابدىقتارىن قوسىپ، كوپ-كورىم ءۇي قۇرادىق. دوستاردىڭ اكەلگەن تويلىقتارىمەن تولىقتانىپ، جايناعان ءبىر جاڭا سەمياعا اينالا قالدىق.
حانزۋ «وڭشىلدارى» اعارعاندا تۇگەل قايتارىلعان جيىرما جىلدىق ەڭبەكاقى، كەزەگى كەيىن جەتكەن شاعىن ۇلتتارداعى اعارعان «وڭشىل»، «جەرلىك ۇلتشىلدارعا» قايتارىلماي مۇزداتىلىپ قالىپتى. «قازىر بانكىمىز قۇرعاپ قالدى. اقشا جيىلعاندا بىرتە-بىرتە قايتارامىز» دەپ جاريالادى. مەنىمەن بىرگە اعارعان ىنتىقباي مارقۇم مەن كۇلان ۇشەۋمىزگە بۇرىنعى دارەجەلەرىمىز بويىنشا ەڭ كەيىنگى التى ايلىق قانا اقشا قايتارىلدى. ال، سوۆەتكە قاشىپ كەتكەن ماقپال اعارۋدى قويىپ، اتى دا ءوشىرىلىپتى. قىزمەت ستاجى كوپ، دارەجە جاعىنان جوعارى ۇشەۋمىزدىڭ ون سەگىز ايلىعىمىزدىڭ ءوزى-اق تۇرمىس شىعىنىمىزعا جەتەرلىك نەگىز بولدى.
مەنىمەن بايلانىستى قالپاق كيىپ، قورلىق-زورلىققا، تەپكىگە تۇسكەن باۋىرلاستاردىڭ ءوزىم بىلەتىندەرىنە حات جازىپ، تولىق اعارعاندىعىمدى ۇقتىرۋعا كىرىستىم. ولگەندەردىڭ ماعريپا مەن شەشەسى سياقتى سورلانعان بالا-شاعالارىنا، كەيبىرىنىڭ تۋىسقاندارىنا، قاراستى باسشىلىقتارىنا جازىلدى. ءوزىم تولىق اعارعاندىقتان ولاردىڭ ءتىپتى اعارىپ، تارتقان زياندارىن تولەتۋگە، ءتىپتى قۇن الۋعا دا جولدارى اشىلعاندىعىن حابارلاۋعا بورىشتىمىن عوي. ازىپ-توزىپ قاڭعىپ كەتكەندەرىنىڭ بارىنە ءوز حاتىم جەتپەيتىن بولعاندىقتان «پارتيا قامقورلىعىنا العىس» ايتقان بەينەمەن گازەت تىلشىلەرىنە حابار-ماقالا جازدىرىپ شىعارتتىم.
قالپاق كيگەن، قولعا الىنعان، ولتىرىلگەن جالالىلاردىڭ ارقايسىسى وزدەرىنە قالپاق كيگىزگەن ايماق اۋدانداردا تياناقتاندىرىلىپ جاتتى. ۇرىمجىدە مەنىمەن بىرگە جازالانعان ستۋدەنتتەر ءوز مەكتەپتەرىنە كەلىپ اعارىپ، قىزمەتكە ورنالاستىرىلدى. موينىنا كيىلەتىن جاۋاپكەرشىلىك سولاي بولشەكتەنىپ ازايعاندىقتان ساقشى نازاراتى ءوز مۇشەلەرىنىڭ جاۋاپقا تىم از تارتىلعاندىعىن ءبىلدىم. تەك، كەي ايماقتاردان بىرەن-ساران جەندەتتەردىڭ جاسىرىن ولتىرىلگەنى ەستىلىپ تۇردى.
ال، ۇرىمجىدە بولعان قىران جەندەتتەردىڭ ايقىن ءىزى تابىلار ەمەس. جوعارى قىزمەتتەن «قۇقىق شونجارى» دەگەن قالپاق استىنا ءتۇسىپ ولگەن اعا ازاماتتاردىڭ ۇيلەرىنە كوڭىل ايتا بارىپ سۇراستىرعانىمدا، ءتىپتى جۇمباقتى وقيعالار ەستىلدى. الىبەك مارقۇم ولەرىنەن ءۇش-ءتورت كۇن عانا بۇرىن ۇيىنە حات جازىپ، ەت-ماي، نان، ءسۇت سۇراعان ەكەن. ايتولقىن سۇراعانىن اپارىپ، ەرىن كورىپ قايتۋ ءۇشىن بايلانىستى ورىنداردى ەكى كۇن كەزىپ، ءۇشىنشى كۇنى جەتىپتى. اۆتونوم رايوندىق پروكۋراتۋراداعى دوسى بەرگەن كۇشتى قاعازى بويىنشا كامەراسىنا كىرىپ بارسا، الىبەك شالقاسىنان ءتۇسىپ، جەرتوسەكتە ءولىپ جاتىر. كوپ جەندەتپەن الىسىپ، ەدەندە ولگەن ءتارىزدى، كيىمى تۇگەل توپىراق، ءبىر جەڭى قولتىعىنا دەيىن سوگىلگەن. شاشى ۇيپا-تۇيپا، جۇدىرىعى داۋالعا ۇرىلعانداي جارالانعان. قول ساعاتىنىڭ بىت-شىتى شىعىپتى. شىر ەتە ءتۇسىپ، ەرىنىڭ ۇستىنە قۇلاپ تۇسكەن سابىرلى-بەرىك ايتولقىن ەسىن ارەڭ جيىپ، جان-جاعىنا قاراسا، تۇرمە قىزمەتكەرلەرىنەن ەكى قازاق قانا تۇر. ول ەكەۋى ءۇن قاتپاي قىزارا تۇقىرىپ الىپتى. قىسىلىپ تۇرعاندىقتارىن بايقاعان ايتولقىن، كىرگەن ەسىگى جاققا قاراسا، ولارعا تىكىرەيە قاراپ، ءبىر ۇيعىر، ءبىر حانزۋ وفيتسەر تۇر ەكەن.
«بۇل كىسىگە نە بولعان؟» - دەپ سۇراپتى ايتولقىن. ەكى قازاقتان سوندا دا ءۇن شىقپاي قالىپتى دا، ۇيعىر وفيتسەر تابالدىرىقتان اتتاي سويلەپتى.
«بۇ جينايەتشى[4] راك اۋرۋىنان ءولدى! تاماق وتپەي ءولدى!»
«اشىعىپ، ەشقانداي دارمەنسىزدەنگەن بەلگى جوق قوي! - دەپ ايتولقىن تاڭىرقاي قاراپ فاكت قويىپتى. - دارمەنسىزدەنىپ ولۋگە اينالعان ادام نوسكي مەن بوتينكاسىنا دەيىن وسىلاي تولىق كيىنە الار ما! ساعاتىنىڭ شاعىلۋى، شاشى مەن كيىمىنىڭ جۇلمالانۋى قالاي؟ تاماق ىشە المايتىن ادام، مەنەن ىڭعاي سۇيىق تاماق سۇراماي ەت پەن نان سۇراپ حات جازا ما! - كۇيىنگەن ايەل الىبەك جازعان حاتتى كورسەتە بەرگەنىندە ۇيعىر وفيتسەر جۇلىپ الىپ كورىپ، ءوز جانقالتاسىنا سۇڭگىتىپتى.
- «راكتان اشىققان جينايەتشىنىڭ اڭساپ سۇراتقانى بولسا كەرەك، كەشە ەكىنتىدە ءولىپتى!»
- «مىنا جەڭىن نەلىكتەن سوككەنسىزدەر؟» -ايتولقىن جاۋاپ الا الماي، الىبەكتىڭ جۋان بىلەگىن ءتۇرىپ جىبەرىپ، ۋلى ۋكول قويىلعان جەرىنە قاراي قالعانىندا، ساقشىلار ءوزىن سىرتقا سۇيرەپ الا جونەلىپتى:
- «ءسىز ءوزىڭىز دە قالپاقتى كەرى توڭكەرىسشى ەكەندىگىڭىزدى ۇمىتپاڭىز، جۋاس بولىڭىز!»، «ءسىزدىڭ قىلمىسىڭىز دا وسى ولۋشىمەن بىرلىكتە وتكىزىلگەن! ونىڭ كيىمىن، كورپە-جاستىعىن، توسەك-ورنىن اقتارۋىڭىزعا، قاسىندا بولۋىڭىزعا رۇقسات جوق!»، «راكتان ولسە دە، ارقانداي جاعدايدا دا كەرى توڭكەرىسشىنىڭ سۇيەگى ۇيىنە قايتارىلمايدى!... ءالى دە سەمياسىنا زاتتىق بايلانىسسىز قالپىندا تەكسەرىلىپ، ۇكىمەت جاعىنان جەرلەنەدى. جوعارى جاقتىڭ بۇيرىعى وسى، قايتىڭىز! ءوز ماسەلەڭىزدى عانا، شىعار جولىڭىزدى عانا ويلاڭىز!» - وسىلاي قۇقاي كورسەتىپ جولعا سالىپتى ايتولقىندى.
ول شاقتاعى اۆتونوم رايون پارتكومىنىڭ باس سەكرەتارى، اسكەري رايوننىڭ باس گەنەرالى، اۆتونوميالى ۇكىمەتتىڭ ءبىرىنشى توراعاسى بولىپ، بارلىق قۇقىقتى ءوز قولىنا الىپ وتىرعان سايپيدەن ازەزيگە جۇگىرگەن «كەرى توڭكەرىسشى» تانىس ايەل، زور ۇلىقتىڭ قۇدىرەتتى قاقپاسىنان ءتىپتى قاتال توسىلىپتى. بىرنەشە اۆتومات قاتار ءتونىپتى كىشكەنتاي وزىنە. ءامىرشىنىڭ ءوز الدىنا كىرىپ ارىزدانۋدان ءۇمىتى سولاي ءۇزىلىپ، حابار بولىمىنە جازىپ ارەڭ كىرگىزىپتى ارىزىن. قارسى جاعىنان كەتپەي كوشەدە وتىرىپ العان ايتولقىندى ەكىنشى قاباتتاعى تەرەزەدەن ۇلىقتىڭ ءوزى دە كورىپ وتىرسا كەرەك، ەكى ساعاتتان سوڭ اديۋتانتىن شىعارىپ، اۋىزشا جاۋاپ قايتارىپتى: «الىبەكتىڭ راكپەن اۋىرعانىن مەن دە ەستىگەنمىن. سول اۋرۋدان ولگەنىنە تالاس جوق. ماسەلەسى ءبىر جاقتىلى بولماعان كەرى توڭكەرىسشىنىڭ سۇيەگى قايتارىلمايتىندىعىنان ءوزىڭ دە حاباردار شىعارسىڭ. قازىرگى مادەنيەت توڭكەرىسى كەزىندە ونى جوقتايمىن دەپ ءوز قالپاعىڭدى ءتىپتى اۋىرلاتىپ الماي، بالالارىڭدى باق!... قازىر وسىدان باسقا لاج جوق!» دەپتى.
ايتولقىن، كوڭىل ايتۋعا كەلگەن كۇلان ەكەۋمىزگە شاعىنىپ، ۇزاق جىلادى. ارەڭ شىققان نازىك قانا ۇنىمەن ەگىلە جوقتاعان تولقىندى جىرى بۋىرقانعان تاسقىنداي، ءبىزدى دە الا جونەلدى. قالتىراپ بۇگىلە ەگىلدىك. اۋىر قاسىرەت پەن كەرنەگەن مۇڭ-زار، اقىندىقتىڭ كەرەمەت دارىنىمەن اعىتىلدى. بۇرىن ەشكىم ايتىپ، ءيا جازىپ كورمەگەن جوقتاۋ جىرى دا، وعان لايىقتاپ شىعارعان اۋەنى دە وزگەشە تىڭ، بۇتىندەي جاڭا، ارقانداي تاسجۇرەكتى دە ەرىتەتىندەي كەمەلەتكە جەتىپتى.
دەرتىنە دارمەن بولارلىق باسقا لاجىم جوقتىعىنان ايتولقىندى سونى ايتىپ جۇباتتىم: «مىناداي جوقتالعان ءولىمنىڭ، ءدال قازىرگى شاقتا ارمانى از شىعار. الەكەڭ ءسىزدىڭ وسى جىرىڭىزبەن بىرگە جاسار-اق. مۇنداي ولمەس جوقتاۋ شىعارتقان ەردى ءولدى دەۋگە بولمايدى!» - دەپ ءوزىم ەسەلەي جىلاپ جىبەردىم...
الىبەكپەن قاتارلاس «قۇقىق يەسى» قالپاعىمەن ولتىرىلگەن ءبىر تاتار، ءبىر قازاق ازاماتتىڭ دا ۇيلەرىنە بارىپ كوڭىل ايتتىق. ولاردىڭ «اجالى» دا مۇلدە قۇپيا ازىرەيىلدەن كەلگەن، اشىق ايتۋعا بولمايتىن، جۇمباقتى اجال ەكەن: اسا سابىرلى-ءبىلىمدى تاتاردى «جالعىز جاتقان اباقتىسىندا اسىلىپ-بۋىنىپ ءولدى» دەپ جاريالاپتى. بىراق، ول قالىڭ تسەمەنت سىلاقتى اباقتىنىڭ ەش جەرىندە اسىلاتىن قازىق تا جوق، ەلەكتر لامپاسى قول جەتپەس بيىكتەگى تەمىر تورلى قۋىستا. ەلەكتر سىمى قالىڭ شتۋكاتور ۇستىندە، بۋىنىپ ءولدى دەۋگە سىلتاۋ بولارلىق شتان باۋى دا تونالعان. ءار كۇنى ءتىنتىلىپ تۇراتىن ساياسي تۇتقىن. جوعارى زاڭ ورنىنىڭ ارناۋلى اباقتىسى ونداي ولىمگە وراي بەرمەيتىندىگى بەلگىلى بولاتىن...
ال، ونىڭ قاتارىنداعى اباقتىدا جاتقان قازاق تا جوعارى دارەجەلى ساياسي زاڭ قىزمەتكەرى ەدى. ونى «ديزەنتەريامەن اۋىرىپ ءولدى» دەپ جاريالاپتى. ولگەن ۋاقىتى ايازدى اقپان. ديزەنتەريا ۆيرۋسىنىڭ ۇدەپ تارايتىن ماۋسىمى ەمەس. ءارى جالعىز جاتقان، دارەجەسى جوعارى قىلمىسكەر. قازىرگى زاماننىڭ جەتىلگەن مەديتسينالىق اسپابى، سانسىز سىناقتان وتكەن ءدارى-دارمەگى، قۋاتتى دارىگەرى بار، ەرەكشە تەرگەۋ ورنىندا ديزەنتەريادان ادام ولە مە!
كوڭىل ايتا بارعان بۇل قارالى ۇيلەرىمنەن دە ىڭىرانا-كۇڭىرەنە كۇرسىنىپ شىقتىم. ويتەتىنىم، بۇل ۇشەۋى، توڭكەرىستىك ءۇش ايماق قىزمەتكەلەرىنە ناۋقان سايىن قاقپان قۇرىلعاندا سايپيدەنمەن بىردەي قورعالىپ قالعان، ماۋزىدۇڭنىڭ ءوزى ءار ناۋقاندا ءبىر كوتەرىپ ءوسىرىپ كەلگەن سەنىمدى قولقاناتتارى ەدى. ماۋزىدۇڭ يدەياسىنا قارسى «كەرى توڭكەرىس» بۇلاردىڭ ويىنا كەلە قويماسا دا «قولداۋشى ءتاڭىرىنىڭ» ءوز ويىنا كەلگەن بە، ءيا مۇنداعى قاداعالاپ تىگىلىپ وتىرعان سەنىمدى قۇلاعى وي بەرگەن بە... ول جاقتارى بەلگىسىز. ايتەۋىر، ولگەن ولىستەرىنىڭ سونداي اۋىر جۇمباق ەكەندىگى بەپ-بەلگىلى بولىپتى. ال، سايپيدەننىڭ سەكسەن قابات مامىق جاستىقتا ساقتالعان سوقا باسىن، بۇلارعا «اجال كەلگەن سوڭ» تاعى ءوسىرىپ، ءجۇز قابات مامىق جاستىعى بار استانا باقشاسىنا اكەتىپتى. تەگى، و دۇنيەنىڭ ماڭگىلىك ءجاننات دەگەنى سول بولسا كەرەك.
كەش باتا ۇيگە ەكەۋمىز عانا وڭاشا قايتىپ كەلە جاتقانىمىزدا قولتىعىنداعى مەنىڭ بىلەگىمدى قىسا ءتۇستى كۇلان.
- بيعاش، اعارۋىمىز اعاردىق قوي، وسىنداي اماندىعىمىزدا ءوز اتا-مەكەنىمىزگە تەزدەتىپ قايتىپ الايىقشى! - دەدى. - وسىلاردىڭ بەرەتىن مارتەبەسىنىڭ دە، اقشاسىنىڭ دا قاجەتى قالماعاندىعىن كوردىك! «كىسى جەرىندە سۇلتان بولعانشا ءوز جەرىمىزدە ۇلتان بولۋدان» ابزالى جوق ەكەن!
«كىسى جەرىندە سۇلتان بولعانشا ءوز جەرىڭدە ۇلتان بول!» وسى ماقالدى ەلۋ بەسىنشى جىلى قازاقستانداعى قۋاندىق اعادان كەلگەن حاتتان دا كورگەنىم ەسىمە تۇسكەندە، ءىشى-باۋىرىم سولق ەتە ءتۇستى، وكسىپ قالدىم.
- مۇنى مەن ويلاعالى قاشان! - جىلاپ جىبەرە جازداپ، باسەڭ عانا كۇبىرلەپ جاۋاپ قاتتىم. - شەكارا كۇزەتى ءالى بوساڭسىماي، ءساتى كەلمەي تۇرماي ما! بۇعان قالاي اسىعا قالدىڭ؟
- كورمەگەنىمىز كورگەنىمىزدەن ءالى كوپ ەكەن. مىنا سەنىمدىلەرىنىڭ ءولىمى جانىمدى ءتىپتى تۇرشىكتىرىپ بارادى. سەنىڭ... ارقانداي ماسەلەگە سەبەپ ىزدەمەي تۇرا المايتىنىڭ بەلگىلى، قىرسىققا تاعى ۇشىرايتىن سياقتىسىڭ!
- «ەشتەن دە كەش جاقسى» ەكەندىگىن مەنەن كوبىرەك بىلەسىڭ عوي، كۇلاشىم، الدىمىزداعى ۇكىمەت رەفورماسىندا شەكارا قۇلپى اشىلار ما ەكەن، ەڭ جوعارى قۇقىقتى قولىنا العان دىڭشياۋپيڭ نە جاڭالىق ايتار ەكەن، ءبىراز كۇتىپ بايقالىق!
- شەكارا قۇلپىن بۇلاردىڭ قايسىسى بولسا دا جۋىر ماڭدا اشا قويمايدى! تەزدەتىپ كەتۋدىڭ امالىن ويلاي ءجۇر دەگەنىم عوي! جاسىرىن ولتىرىلگەن ۇشەۋى دە وزدەرىنىڭ ەڭ سەنىمدى بەلسەندى ساپتاستارى ەمەس پە ەدى. بۇلارعا ىستەگەنى وسى بولعاندا، ەركىن ويلى-كۇماندى ساعان نە ىستەمەيدى!
- بۇل ۇشەۋى دە مەڭدى يەكتىڭ سابىنا كەيىن قوسىلعان. ال، جۇڭگو توڭكەرىسىنە باستان-اياق بار ومىرلەرىن ارناپ، جانقيار كۇرەسكەرلىكتەرىمەن بارلىق اۋىر مىندەتتى كوتەرىپ، جەڭىسكە جەتكىزگەن شىنايى ماركسيزمشى ليۋ، مارشال حى، اسقان جاۋىنگەر قولباسشى پىڭدى قانداي جاۋىزدىقپەن ولتىرگەندىگىن دە بىلەسىڭ! ورتالىق كوميتەتىندەگى ناعىز پرولەتار دا - جۋدى كارى مەن وسى ۇشەۋى عانا ەمەس پە ەدى. وزدەرى الدانىپ سايلاپ العان «تاڭىرىنەن» باسقا ەشكىم ۇكىم شىعارا المايتىن بۇل الىپتاردىڭ ولىمىنە دە ءسابي بالا سەنبەيتىن سىلتاۋلار ايتىلىپ، جالاسى بيتكە ارتىلىپ جاتپاي ما! جيرەنىشتىلىگىمەن جەر شارنىڭ مۇرنىن تىجىرىندىرعان مادەنيەت توپالاڭىنان وزدەرىن اقتاۋ ءۇشىن وسى جاقىندا عانا بار ماسەلەنى «تورتتىك توپقا» ارتا قويعان سىلتاۋىن ەستىدىك قوي! ال، ءبىزدىڭ ولىمىمىزگە ونداي سىلتاۋ ىزدەۋدىڭ دە كەرەكتىگى جوق بۇلارعا! ويلاپ ءجۇرمىن، جانىم، قازىر ءوز وتانىمىزعا كەتە قويۋدان باسقا تىرشلىك جولىمىز قالعان جوق، ءتىپتى تۇسىمدە دە سونى ويلايتىن بولدىم!
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، بالاسىن الدىنا الىپ، تويدا وتىرعان اۋىل ايەلى وقىستا تىرق ەتكىزىپ جەل شىعارىپ قويىپتى. كىمنىڭ قۇيرىعىنان كەتكەن وزىنە بەلگىلى عوي، قىزارا قالىپتى دا، بالاسىن جەلكەلەپ-جەلكەلەپ جىبەرىپتى. جالاسىن بالاعا جاۋىپ قۇتىلا سالماق ەكەن. جىلاعان بالا كامپيتپەن ۋانسا دا جالاقور شەشەسىنە جالتاقتاپ قاراي بەرىپتى. «تاعى وسىرساڭ مەنى تاعى ۇرامىسىڭ، اپا؟» دەپ سۇراي جالتاقتاعاندا ماڭايىندا قىستىعىپ وتىرعاندار دۋ كۇلىپتى.
قاراپايىم اۋىل ايەلى ءوز ماسقارالىعىن ءوز ىشىنەن شىققان بالاسىنا اۋدارۋ ءۇشىن وسىلاي جەلكەلەگەندە، تالايدى كورىپ، تالاي مۇڭكىتكەن ساياسي جەزوكشەلەر ءوز قىلمىسىن جاسىرۋ ءۇشىن، وگەي ءبىزدىڭ كەكتىلىگىمىزدى ءبىلىپ وتىرىپ جەرگە تىقپاي قويار ما!
(جالعاسى بار)
Abai.kz
[1] ءجۇيجاڭ (حانزۋشا) - مەكەمە باستىعى.
[2] ۇقىقدار (ۇيعىرشا) - قۇقىق يەسى، قۇقىق شونجارى.
[3] حانزۋ ءتىلدى جەرلىك قىزمەتكەرلەر حانزۋشا «جىڭجىر» دەگەن اتاۋدى ساياسي دەپ قولدانىپ ءجۇر. بۇل ءبىزدىڭ ءتىل جۇيەمىزگە وسىلاي، ۇيلەسپەي قالادى. «جىڭجىر» - ىشكى ساياسات، ساياسي جول. ءدال ماعىناسى ساياسي باسقارۋ دەگەن ءسوز. مۇنى ءوزىمىزدىڭ سينتاكسيستىك جۇيەمىزگە باعىندىرىپ اۋدارماساق دەنى ساۋ سويلەم قۇرالمايدى.
[4] جينايەتشى (ۇيعىرشا) - قىلمىسكەر.
