ارىلۋ

(قورىتىندى ورىنىنا)

سونىمەن، اراسىندا از ءۇزىلىس جاساپ بارىپ ءۇش جىل بويى قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىنان جيناقتاعان «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنە قاتىستى تەرگەۋ ءىسىن كوشىرگەن داپتەردىڭ سوڭعى بەتى دە جابىلۋعا جاقىن قالدى. 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقان ۇل مەن قىزدار جاپپاي قۋدالانىپ، پارتيا، كەڭەس قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىنان دا ۇلتشىلدار تابىلىپ، تەرگەۋ جۇرگىزىلىپ جاتقان تۇستا جاسىرىن جازىلىپ الىنعان ء(ىشىنارا تاسپاعا تۇسىرىلگەن) قاتيرانىڭ سوڭىنا - ءار تومعا، ءار ادامعا، ءار جاۋاپقا قاتىسى قىسقاشا سيپاتتامالار جازىلىپتى. زادى، كپسس ورتالىق كوميتەتى «قازاق ۇلشىلدىعى» تۋرالى قاۋلى قابىلداپ جاتقاندا دا وسىناۋ «اسا قۇپيا قۇجاتتاردى» جاريالاۋدىڭ مۇمكىندىگى ءتۇپتىڭ-تۇبىندە تۋاتىنىنا سەنگەن سياقتىمىز.

ارىلۋ

(قورىتىندى ورىنىنا)

سونىمەن، اراسىندا از ءۇزىلىس جاساپ بارىپ ءۇش جىل بويى قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىنان جيناقتاعان «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنە قاتىستى تەرگەۋ ءىسىن كوشىرگەن داپتەردىڭ سوڭعى بەتى دە جابىلۋعا جاقىن قالدى. 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقان ۇل مەن قىزدار جاپپاي قۋدالانىپ، پارتيا، كەڭەس قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىنان دا ۇلتشىلدار تابىلىپ، تەرگەۋ جۇرگىزىلىپ جاتقان تۇستا جاسىرىن جازىلىپ الىنعان ء(ىشىنارا تاسپاعا تۇسىرىلگەن) قاتيرانىڭ سوڭىنا - ءار تومعا، ءار ادامعا، ءار جاۋاپقا قاتىسى قىسقاشا سيپاتتامالار جازىلىپتى. زادى، كپسس ورتالىق كوميتەتى «قازاق ۇلشىلدىعى» تۋرالى قاۋلى قابىلداپ جاتقاندا دا وسىناۋ «اسا قۇپيا قۇجاتتاردى» جاريالاۋدىڭ مۇمكىندىگى ءتۇپتىڭ-تۇبىندە تۋاتىنىنا سەنگەن سياقتىمىز.

سول كۇندەردىڭ اسەرىنەن تۋعان الاڭ با، جوق، بۇل قۇجاتتاردىڭ قايتىپ قولعا تۇسپەيتىنىنە كوز جەتكەندىكتەن بە، الدە اياۋلى الاش زيالىلارىنىڭ بەينەسىن جۇرەكتە ساقتاپ قالۋعا دەگەن شەكسىز ىستىق سەزىم بە، كىم ءبىلسىن، تۇرمە پسيحولوگياسىنا قاتىسى بار-اۋ دەگەن ويلارىمىز بەن ەسكەرتپەلەر دە قاعازعا ءتۇسىپتى. ءدال قازىر ناق سول كەزدەگىدەي اڭسارلى بولماعانىمەن دە، بۇل جازبالاردىڭ ۇمىتىلا قوياتىنداي ءجونى جوق، وندا كەلەر جىلداردىڭ زەرتتەۋشىلەرى دە زەر سالا جۇرەتىن وي ۇشقىندارى بار ەكەن. اسىرەسە، الاش زيالىلارىنىڭ تاعدىرىنا ىقىلاستى زيالى قاۋىم ءۇشىن تانىتار ەمەۋىرىنى مەن ايتار استارى دا بار سياقتى. سوندىقتان دا، «ۇرانىم - الاش!..» اتتى ءافسانانىڭ تىكەلەي جالعاسى بولىپ تابىلاتىن ءۇشىنشى بولىمدەگى پايىمداۋلاردىڭ ارناسى بۇرىنعى «اننەن وزگەرەك» بولاتىندىقتان دا، دەرەكتەردىڭ جينالۋى، سالىستىرىلۋى، جازىلۋى جيىرما جىلعا سوزىلعان كىتاپتىڭ قورىتىندىسىن داپتەردەگى سول سيپاتتامالارمەن اياقتاۋدى ءجون كوردىك.

تەرگەۋ ىسىمەن تانىسۋ، بارلىق ەلەۋلى وقيعالار سياقتى كەزدەيسوق ءارى تابيعي تۇردە باستالدى. «تابيعي بولۋىنىڭ» سەبەبى، الاش يدەياسى بالا جاسىمنان ماعان تانىس، ءتىپتى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىنداعى» ءازىمحان بەينەسى مەن ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋىندەگى» الاشوردا قايراتكەرلەرى تۋرالى دەرەكتەرمەن ۇلت كوسەمدەرىنىڭ جاعىمسىز بەينەسىن سالىستىرا ادەبي كەش وتكىزىپ، مەكتەپ قابىرعاسىنان ايعا جۋىق شەتتەپ قالعانىمىز دا بار بولاتىن. ۋنيۆەرسيتەتتە كۋرستىڭ تەڭ جارتىسى: «تاريحىمىزدى بىلگىمىز كەلەدى»،- دەگەن جەلەۋمەن شەت ءتىلى ءپانى رەتىندە اراب ءتىلىن وقىدىق. ايتۋعان ءشايىموۆ، مۇراتقان قانيەۆ، قۇرمانعازى بەكسايىنوۆ، ءداۋىتالى ستامبەكوۆ، ءجۇرسىن ەرمانوۆ، نۇرقاسىم امىرعاليەۆ، نەسىپبەك ايتوۆ، جانبولات اۋىپباەۆ قاتارلى كۋرستاستار ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك قورلار بولىمىندە «ايقاپ» پەن «قازاق»، «سارىارقا»، «الاش»، «اق جول»، «قازاق ءتىلى»، «سانا»، «ايەل تەڭدىگى»، «قۇس جولى» باسىلىمدارى مەن سول جىلدارى شىققان سيرەك كىتاپتاردى الدىرىپ وقيتىنبىز. كەيىن بۇلاردىڭ ءبىرازى سىرت تارتىپ كەتتى. تەك قۇرمانعازى عانا «اق جول» گازەتىندەگى پۋبليتسيستيكا» دەگەن تاقىرىپتا ديپلومدىق جۇمىس قورعادى.

ال ءبىزدىڭ ىنتامىز ۇدەي ءتۇستى. ۇستازىمىز رىمعالي نۇرعاليەۆ س.بەگاليننىڭ، س.ماشاقوۆتىڭ، ج.ەلەبەكوۆتىڭ ۇيىندەگى م.دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاق»، ج.ايماۋىتوۆتىڭ «جان جۇيەسى»، ماعجاننىڭ «ولەڭدەرى» سياقتى كىتاپتاردى الىپ كەلىپ، ۇيىنەن شىعارماي وقىتتى. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ «اق باس بۋراسى» (نەسىپبەك قويعان), پروفەسسور حايىرجان بەكحوجين ءبىزدىڭ ءبىرىنشى كۋرستاعى «ايقاپ» جۋرنالىنداعى پۋبليتسيستيكا» اتتى كۋرستىق جۇمىسىمىزدى ەشكىمگە ايتپاستان ستۋدەنتتەردىڭ وليمپياداسىنا ۇسىنىپ، رەسپۋبليكالىق ماراپاتقا يە بولدىرعانى دا بار.

سويتسەك، اياۋلى ۇستازىمىز بىزگە «ەن سالىپ» ءجۇر ەكەن. كۇزدە شاقىرىپ الىپ: «مەن ساعان ءبىر سىر ايتامىن. كەلىسسەڭ دە، كەلىسپەسەڭ دە تىسىڭنەن شىعارما. ءوزىڭ ماعان شاكىرت بولعىڭ كەلە مە؟ ەندەشە مەن ءبىر سەنىمدى شاكىرت ىزدەپ ءجۇر ەدىم. ولەڭدى سىرباي مەن قاليجان دا جازادى. مەن عانا ەمەس، بۇكىل قازاق قارىزدار مەنىڭ ۇستازدارىم بار ەدى. سولاردىڭ پارىزىن وتەيىن دەپ ءار جىلدارى ەكى شاكىرت دايىنداپ ەدىم. بىرەۋىنەن ەشتەڭە شىقپادى. ەكىنشىسى اۋىلعا كەتىپ قالدى (سويتسەك ول زارقىن تايشىباي اعامىز ەكەن). ەندى ساعان تاڭداۋىم ءتۇسىپ تۇر. سەن ولاردى ءبىلىپ ءجۇر. مەن ساعان ولاردىڭ ەڭبەكتەرىمەن قايدان، قالاي تانىسۋدىڭ جولىن كورسەتەمىن»،- دەدى. ورەكپىگەن جۇرەگىمىزدى باسىپ ۇلگەرگەنشە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سول كەزدەگى رەكتورى ومىربەك جولداسبەكوۆكە الىپ بارىپ، تابان استىندا ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك قورىنا ىلەسپە حات جازدىردى. ودان ۇلتتىق كىتاپحاناعا جەتەكتەپ اپارىپ، سيرەك قوردىڭ ەمەس، ارنايى قۇپيا قوردا ىستەيتىن ساۋلە مۇساتايقىزى اقىنجانوۆا اپايمەن جەكە تانىستىردى. توعىز ايدان كەيىن ءوزى ەمتيحان الىپ، ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ: «ولاردىڭ زامانى كەلەدى. ءبىز كورەرمىز، كورمەسپىز، بىراق سول كەزدە سەن دايىن بول»،- دەپ باتاسىن بەرىپ ەدى.

1987 جىلى قاڭتار ايىندا جازۋشىلار وداعىنىڭ جانىنان قۇقىق كوميسسياسىن قۇرىپ، مەنى توراعالىققا بەكىتىپ، جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى دەرەكتەردى جيىپ، حاباردار ەتىپ وتىرۋدى تاپسىرعان جانە جوعارىداعى جايدان ماعلۇمدار ولجاس سۇلەيمەنوۆ 1988 جىلى قاڭتار ايىندا ءبىزدى سول كەزدەگى جوعارى سوتتىڭ توراعاسى تاماز ايتمۇحامەدوۆكە جىبەرىپ: «مىنە، كۇنى تۋدى ولاردىڭ. ۇستازىڭنىڭ ءۇمىتىن اقتايتىن كەز كەلدى. الاش قايراتكەرلەرىن اقتاۋىمىز كەرەك. سەن سولاردىڭ تەرگەۋ ىسىمەن تانىسىپ شىعىپ، ادەبي ەكسپەرت بول»،- دەپ ەدى.  كۇردەلى كەزدىڭ قيىن ۇكىمدەرىنە قول قويىپ جۇرگەن جوعارى سوتتىڭ توراعاسى: «ءبىزدىڭ ۇلتىمىزعا جانى اشىمايدى دەيسىڭدەر مە؟ دايىندالىپ كەلگەن ۇكىمگە قول قويامىز. ءبىز قويماساق، باسقاعا قويدىرتادى. ولجاس جىبەرسە -  ساعان سەنەمىن. «الاش» قايراتكەرلەرىنىڭ تەرگەۋ ءىسىن قاراپ جاتىرمىز. ونىمەن جوعارى سوتتىڭ مۇشەسى قازىحان كەنجەباەۆ اينالىسىپ وتىر. سونىمەن بىرىگىپ وزىڭە كەرەكتى دەرەكتەرمەن تانىس. بىزگە دە كەڭەس بەر»،- دەدى. قازىحان ەكەۋمىزدىڭ قاتار وقىعانىمىزدى جانە ونىڭ كەلىنشەگى گۇلنار سەيىتبەكقىزى مەن مەنىڭ ايەلىم ءامينا سەيىتقىزىنىڭ كلاستاسى ەكەنىن بىلگەن سوڭ: «ەندەشە كۇندە تاڭەرتەڭ ساعات وننان باستاپ كەلىپ مەنىڭ بولمەمە وتىر. ساعات ۇشتە بوسات. قالعانىن قازىحان ۇيىمداستىرادى»،- دەدى.

ءسويتىپ، بۇل داپتەردەگى العاشقى كوشىرمەلەر جوعارى سوتتىڭ كەڭسەسىندە ءتۇسىپ ەدى. 1988 جىلى كوكەك ايىندا «الاشوردانىڭ» 14 مۇشەسىنىڭ ازاماتتىعى اقتالىپ، و.سۇلەيمەنوۆتىڭ اتىنان گ.ۆ.كولبينگە ق.كەنجەباەۆ دايىنداعان ءبىر جارىم بەتتىك حات جولداندى. سول كەزدە وزبەكالى جانىبەكوۆ حاتشى بولىپ كەلە قالدى دا، 4-قاراشادا باس پروكۋروردىڭ رەسمي قارسىلىعى جاسالىپ، اكادەميك ج.ءابدىلدين باستاتقان ۇكىمەت كوميسسياسى قۇرىلىپ، ءىس قايىرىمەن اياقتالدى. ءسويتىپ، اۋليە حايرەكەڭنىڭ - الاش ارداگەرلەرىنىڭ الدىنداعى، مەنىڭ - حايرەكەڭنىڭ الدىنداعى پارىزىم وتەلىپ، ۇلت كوسەمدەرى اقتالدى.

كەيىن قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى س.ق.ءابدىراحمانوۆتىڭ  رۇقساتىمەن 1988-1992 جىلدارى ارالىعىندا جانە 1997 جىلى كوميتەتتىڭ ارحيۆىمەن بارىنشا ەركىن وتىرىپ تانىسۋعا مۇمكىندىك الدىم. ءسويتىپ، بۇل دەرەكتەر العاشىندا قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ الماتىداعى عيماراتىنىڭ جانىنداعى جەر ۇيدە، سودان كەيىن باس كەڭەسەنىڭ سولتۇستىك قاناتىنداعى 2-قاباتتاعى 14-بولمەدە جازىلدى. قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ پولكوۆنيگى قارابي مۇحامەتقاليەۆ پەن شىڭعىس سالىقباەۆ سىندى ازاماتتار بىزگە بارىنشا ەركىندىك بەردى. سول ءۇشىن دە ولارعا ءىلتيپات بىلدىرەمىن.

الاش يدەياسىنىڭ ساڭلاۋىن سەزۋگە مۇمكىندىك بەرگەن مەكتەپتەگى ادەبيەت ءپانىنىڭ مۇعالىمى جاڭگىر يسايىنوۆاعا، تاريح ءپانىن ساناما سىڭىرگەن ساعىنتاي كەرىمقۇلوۆقا، سىنعا سالىپ سىناقتان وتكىزگەن يسابەك شىڭعىسباەۆقا، قۇپيا تۇردە ساناما سىڭىرگەن رىمعالي نۇرعاليەۆكە، مۇحتار ماعاۋينگە، قادىرمەندى الاشتىڭ «اق  باس بۋرا» ارداگەرى حايىرجان بەكحوجينگە شاكىرتتىك، سول ۇستازدىڭ پارىزىن وتەۋگە جاعداي جاساعان ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن بەكەجان تىلەگەنوۆكە ىنىلىك تاعزىم.

الكەي مارعۇلاننىڭ الپىس جاسقا تولعان تويىندا ايتقان: «وسى ءبىر ايتۋلى كۇنى ەڭ الدىمەن، مەنىڭ كىم بولىپ شىعاتىنىما كوزى جەتپەي، وزدەرىنىڭ اسىل ارمانىمەن ومىردەن وتكەن ءوزىمنىڭ اتا-انامدى ەسىمە العىم كەلەدى»،- دەگەن ءسوزىن وسى جولدار جازىلىپ جاتقاندا الاش مۇراسىن جاتقا بىلەتىن، جوعارىدا اتالعان گۇلناردىڭ اكەسى سەيىتبەك نۇرقانوۆ اعامىز ءبىزدىڭ ەسىمىزگە سالدى. الەكەڭنىڭ سول ءسوزىن مەن دە ءوزىمنىڭ اكە-شەشەم قۇداكەلدى مەن حاديشاعا قاراتىپ ايتقىم كەلەدى. ويتكەنى، احاڭنىڭ - احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اتىنىڭ تىزگىنىن ءبىر-اق رەت ۇستاپ، سول ءۇشىن تۇرمەگە تۇسسە دە، ءومىر بويى اتىن قاستەرلەپ وتكەن قۇداكەلدى جۇرتبايۇلىنىڭ دا رۋحى وسى جولداردى جازعان كەزدە ءبىزدى قولداپ وتىرعانى كامىل.

بۇل ءافسانانىڭ وسىنداي رۋحاني تاريحىن ەسكە الا وتىرىپ، ەندى، داپتەردەگى سىپاتتامالارعا ورىن بەرەمىن.

تەرگەۋ: كونتررەۆوليۋتسيالىق-تەررورلىق، باسماشىلىق ۇيىمنىڭ (جەتەكشىسى دىنمۇحامەد ادىلەۆ); كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى  قۇرىلعان ورىنبورداعى استىرتىن ۇيىمنىڭ (جەتەكشىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ); شەت ەل ينتەرۆەنتسياسىنىڭ كۇشىنە سۇيەنگەن تاشكەنتتەگى كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ (جەتەكشىسى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ پەن حالەل دوسمۇحامەدوۆ) «قىلمىستى ىستەرىن» ءوزارا بايلانىستىرىپ، دابىل قاعارلىقتاي اشكەرەلەۋ باعىتىندا جۇرگىزىلگەن. گولوششەكين تەرگەۋ ءۇردىسىن باقىلاپ وتىرعان. ودان الىنعان مالىمەتتەردى تەرگەۋ قورىتىندىسى شىقپاي تۇرىپ-اق باياندامالارىنا پايدالانعان.

تەرگەۋ جاۋاپتارىنىڭ مازمۇنىنان تۇتقىندالعان ادامداردىڭ ەركىندىكتە جۇرگەن كەزىندەگى ءوزارا قارىم-قاتىناسى، دەڭگەي-دارەجەسى انىق اڭعارىلادى. «الاشوردا» ۇكىمەتى مۇشەلەرىنىڭ، ياعني، سامودەرجاۆيە تۇسىندا تۇرمەنىڭ ءدامىن تاتىپ، سىناقتان وتكەن، العاشقى توپتا تۇتقىندالعان قايراتكەرلەردىڭ جاۋاپتارى ءبىر ىڭعايدا، ءبىر ماعىنادا، اۋماعى ولشەمدى ۇعىممەن بەرىلگەن. ولار ءسوز اراسىنا كەزدەيسوق ادامداردىڭ اتىن اتاماعان، جاناما وقيعالاردى كىرىكتىرمەگەن. يدەياسى، ماقساتى، كۇرەس جولى، سەنىمى مەن پايىمدارى دا ۇقساس ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، حالەل عابباسوۆتىڭ، ەلدەس وماروۆتىڭ جاۋاپتارى ءبىر جەردەن شىققان. ءبىر قىزىعى، تەرگەۋشىلەر ولاردى «جۇزدىك جاقىندىقتارىنا» قاراپ توپقا ءبولىپتى (مىسالى، ءبىرىنشى توپ - ا.بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، سەيدازىم قادىرباەۆ، ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، ەلدەس وماروۆ; ەكىنشى توپ - حالەل مەن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر، يسا قاشقىنباەۆ، كارىم جالەنوۆ; ءۇشىنشى توپ - مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، جۇماقان كۇدەرين، ءبىلال سۇلەەۆ). «قازاقى قارعا تامىرلىق» بۇل ادامدارعا ءتان ەمەس ەكەنىن تەرگەۋشىلەر ەسكەرمەگەن سياقتى.

كەرىسىنشە، جاۋاپقا تارتىلعاندار ءبىر-ءبىرىن جاقتىرا بەرمەيتىنىن تەرگەۋشىگە «ۇمىتپاي ەسكەرتىپ وتىرعان». مىسالى، ح.دوسمۇحامەدوۆ، ج.دوسمۇحامەدوۆ، ءا.ەرمەكوۆ ءبىر-بىرىمەن سويلەسپەيتىندىگىن اتاپ كورسەتەدى. الايدا ءا.ەرمەكوۆ اۋرۋحانادا جاتقاندا ح.دوسمۇحامەدوۆ ونىڭ كوڭىلىن سۇراي بارعانى ءسوز اراسىندا ءبىلىنىپ قالادى.  سونداي-اق م.اۋەزوۆ: «م.تىنىشباەۆ پەن ح.دوسمۇحامەدوۆتى «سۇعاناق سۇر» اتتى شىعارمامدا سىناعانمىن»،- دەيدى. تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ باجاسى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ  ادرەسى ارقىلى سارىمولداەۆقا جولداعان حاتتى ونىڭ رۇحساتىنسىز قوجانوۆقا وقىتىپ، ونىڭ ءتىنتۋ جۇرگىزگەنى قامتىلعان ومىرلىك شىندىقتى كوركەم شىعارماعا ارقاۋ ەتكەنىن مەكزەي وتىرىپ، سول ارقىلى «قازاقى ادىسكە سالىپ»  ولار تۋرالى ايعاق بەرۋدەن باس تارتقان. سوندىقتان دا مۇنداي كورسەتىندىلەر ابايلاپ پىكىر قورىتۋدى تالاپ ەتەدى.

ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ جاۋابى قىسقا دا نۇسقا. ويىن شىمىرلاتا قورىتىپ: «ماعان «الاشوردانى» بىلەسىز بە؟،- دەپ سۇراق قويما. مەن - «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» كەڭەسىنىڭ توراعاسىمىن، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ توراعاسىمىن. سوندىقتان دا ونىڭ ءىس-ارەكەتىنە تولىق جاۋاپ بەرەمىن. ال «الاشوردا» كەڭەس وكىمەتىن مويىنداپ، ونىڭ بۇرىنعى ءىس-ارەكەتى ءۇشىن ەشكىم دە، ەشقاشان دا جاۋاپقا تارتىلمايتىنى تۋرالى لەنين قول قويعان كەلىسىمنەن كەيىن، ول ۇكىمەت تاريحتان كەتتى. ەگەردە لەنيننىڭ قولى ونىڭ ءوزى ولگەن سوڭ جۇرمەي قالسا، وندا ءۇشىنشى ادام بولىپ ستالين قول قويعان. ول كەلىسىم كۇشىن جويعان جوق. جويسا، كەلىسىم بويىنشا، ماعان حابارلار ەدى. مەن ستاليننەن ونداي حات العامىن جوق. الدە سەندەر ونى مويىندامايسىڭدار ما؟ وندا ماعان جازباشا جازىپ بەرىڭدەر. ال جازباساڭدار، دەمەك، ول كەلىسىم كۇشىندە، ودان دا كەلەسى سۇراعىڭا كوش»،- دەگەن مازمۇندا جاۋاپ بەرگەن.

بۇل كىسىنىڭ مىسى قاشاندا باسىم تۇراتىنىن كورگەن جاننىڭ ءبارى (الكەي مارعۇلان، حاليجان بەكحوجين، عالىم احمەدوۆ، ماريام مۇقانوۆا، ۆالەنتينا نيكولاەۆنا اۋەزوۆا) ايتىپ ەدى. ءتىپتى تۇتقىنداۋعا كەلگەن «جاندىالارلار» دا ونى باسىنا الماپتى. بۇعان ليزا اليحانقىزى بوكەيحانوۆانىڭ:

«اكەمدى ۇستاۋعا ساۋىلداپ كىرىپ كەلگەن تەرگەۋشىلەردى كورگەندە ول ساسپاستان: - ليزا، شاي قوي. قوناقتار كەلدى. بۇلار مادەنيەتتى كىسىلەر، ءداستۇر اتتامايدى»،- دەدى. ولار ۇندەي الماي قالدى. سول پاۋزانى پايدالانىپ: - كەشىرىڭىزدەر، تەلەفون شالۋعا بولا ما؟،- دەدى. ولار رۇقسات بەردى. كورشىسى، اسا بەلگىلى كەڭەس عالىمى ترۋبكانى العاندا: - ۆاسيا! مەن ۇزاق كومانديروۆكاعا كەتىپ بارامىن. ليزانى ساعان تاپسىردىم. امانات»،- دەدى دە ماعان قاراپ: - ليزا! سەن اندا-مۇندا جۇگىرمە. ودان ەشتەڭە شىقپايدى. بۇل «بارسا - كەلمەستىڭ» كومانديروۆكاسى»،- دەدى سابىرمەن. تەرگەۋشىلەر مۇنىڭ ءبارىن ءۇنسىز تىڭداپ تۇردى، ۇندەۋگە باتا المادى. مەن سوعان تاڭ قالدىم»,-دەپ كەڭەس تۇسىندا الاش تاريحىنان جابىق تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان تاريحشى جاقساليەۆكە ايتىپ بەرگەن وسى وقيعا تولىق دالەل.

جاۋاپ الىنعان جەتپىس ادامنىڭ ءبارى دە:

«ءبىز بوكەيحانوۆپەن ەركىن سويلەسە المايمىز. ونىڭ مىسى باسىپ تۇرادى جانە استارلاپ سويلەيدى»,- دەپ جاۋاپ بەرگەن.

ال ءوزى تەرگەۋ ىسىندەگى جاۋابىندا: «مەن تەك بايتۇرسىنوۆپەن، دۋلاتوۆپەن عانا ۇلت تۋرالى اشىق سويلەسە الامىن»،- دەپ جازىپتى.

ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ماسكەۋدەگى پاتەرىندە «الاشوردا» ۇكىمەتى مەن «الاش» پارتياسىنىڭ، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ مۇراعاتتارى قاشان ۇلى وتان سوعىسى  باستالعانشا ساقتالعان. سماعۇلدان قالعان جالعىز ۇلى ەسكەندىر مايداندا قازا تاپقاننان كەيىن، ليزا ء(لاززات) اليحانقىزى جالعىزدىققا شىداماي ءوزى دە دارىگەر رەتىندە مايدانعا اتتانادى. اتتانار الدىندا اكەسى مەن سماعۇلدىڭ ءارحيۆىن قاتتاپ، ءۇيدىڭ شاتىرىنا تىعىپ كەتەدى. ونىڭ ءبىرازى شاتىرعا بومبا تۇسكەندە شاشىلىپ كەتىپتى، ال قالعان بولىگىن وتىننان قينالعان سولداتتار تامىزىققا پايدالانسا كەرەك. قايتىپ كەلگەندە تامتىعىن عانا تاۋىپ العان. ءوزى دە سوعان قاتتى وكىنىپ، ۇيىنە بارعاندارعا:

«اكەمنىڭ قاتتى قايعىرىپ، ويى ەڭ اۋىرلاعان كۇنى - سماعۇل قايتىس بولعان كۇن. ول ءوزى بارىپ ونىڭ دەنەسىن كورقاپتان الىپ، ءمايىتىن مەديتسينالىق تەكسەرۋگە اپاردى. «وندىرىستىك ۋلانۋ» دەگەن دياگنوز قويىپتى. دەنەسىن كرەماتوريگە ورتەدى. بۇل ونىڭ جانىنا قاتتى باتتى. بويجەتكەن كەزىمدە مۇحتار اۋەزوۆ پەن قانىش ساتباەۆ قىرىندادى. بىراق مەن سماعۇلدى تاڭدادىم. سماعۇل: تۇبىندە مەنى نە مۇحتار، نە قانىش ىزدەپ كەلەدى. قاعازىمدى سولارعا بەر - دەيتىن. سوعىس جىلدارىندا ولاردى شاتىرعا تىقتىم. قالعانىن ەلۋىنشى جىلدارى مۇحتارعا بەردىم. سونىڭ ەندىگى بەلگىسى مىناۋ عانا»,-دەپ ءۇيىنىڭ تورىندەگى سماعۇل مەن ونىڭ ۇلى ەسكەندىردىڭ سۋرەتىن كورسەتەدى ەكەن.

ءلايلا مۇحتارقىزى اۋەزوۆا كوڭىلدەنگەن ءبىر ساتىندە وزىنە ءتان جۇمساق جىميىسپەن:

«تۇرسىن! سەن الاش تاريحىمەن اينالىسىپ ءجۇرسىڭ عوي. بىزدە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قىزى ليزا اليحانقىزىنىڭ اكەمە تاپسىرعان ءارحيۆى بار. ونىڭ تاريحى بىلاي. ەلۋىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا  مۇحتار ومارحانۇلى ماسكەۋگە كەلىپ، ءبىر سالتاناتتى جينالىسقا قاتىستى. ەكەۋمىز تەاترعا باردىق. فوەدە ءبىر ايەل انادايدان: «ءاي، مۇحتار!»،- دەدى وكتەم داۋىسپەن. اكەم دە تەز ۇيىرىلە كەتتى. مەن بۇرىن ول كىسىگە مۇنداي وكتەم سويلەگەن ادامدى كورگەن ەمەسپىن. تاڭ قالدىم. ەكەۋى ۇزاق شۇيىركەلەستى. قوشتاسقاننان كەيىن ماعان بۇرىلىپ ماڭىزدى كەيىپپەن: «بۇل - ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قىزى ليزا، سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ايەلى. جاستىعىمىز دا، دوستىعىمىز دا جاراسقان ادام. ۇيىندە سماعۇلدىڭ ءبىراز ءارحيۆى ساقتالىپ قالىپتى. سونى ماعان تاپسىرماق.»،- دەدى. اراعا ءبىراز كۇن وتكەن سوڭ سول ءارحيۆتى الماتىعا الىپ كەتتى. وسى جايدى ۆالەنتينا نيكولاەۆناعا ايتقانىمدا: «بوكەيحانوۆ - بۇلاردىڭ كوسەمى. ول ءوزى سونداي سۇستى، مىسى باسىم ادام. لەنينگرادتاعى ءبىزدىڭ ۇيىمىزگە كەلەردە مۇحتار سونداي قاتتى ابىگەرمەن دايىندالاتىن. ونىڭ الدىندا بالاشا ەلپەك قاعاتىن. مەنىڭ دە بەتىنە قاراپ سويلەۋگە باتىلىم جەتپەيتىن. قورقاتىنمىن. ال سماعۇل ءبىز ۇيلەنگەن جىلدارى اقشا جىبەرىپ تۇراتىن»،- دەدى. ول ارحيۆ وسىندا. نە بار ەكەنىن تولىق بىلمەيمىن. سەن كور»,- دەپ ىقىلاس ءبىلدىرىپ ەدى.

مۇراجايدىڭ قولجازبا ءبولىمىنىڭ يەسى تالاتبەك اكىم ۇسىنعان ورامدا: 1. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەك» رومانىنىڭ قولجازباسى.2. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ انكەتالىق سۇراعىنا 1927 جىلى 3-عينۋاردا قايىرعان جاۋابى.3: مۇحتار اۋەزوۆتىڭ انكەتالىق جاۋابى.4. بەرنياز كۇلەەۆتىڭ 2 تومدىق ولەڭدەر جيناعى. ىشىندە اڭگىمە، قاراسوزدەرى ارالاسقان رومان بار. 5. ءار ءتۇرلى قيىندىلار مەن ۇزىندىلەردىڭ ىشىندە «ء21/ىۇ.22 ج» دەپ قول قويىلعان س.سادۋاقاسوۆتىڭ «سارسەنبەك» دەگەن رومانى بار. مەن ول روماندى سول كەزدەگى ىزدەنۋشى د.مىڭباەۆقا (قامزابەكۇلى) بەردىم. ول جارىققا شىعاردى. ال بەرنيازدىڭ مۇراسى ءالى جارىققا تولىق شىققان جوق. عالىم احمەدوۆ دەگدار: بەرنيازدىڭ قارىنداسى ماريا بەگىمبەتوۆانىڭ قىزدار ينستيتۋتىندا ءدارىس بەرەتىنىن، ونىڭ قولىندا بەرنيازدىڭ جەڭگەسى مەن قارىنداسىنىڭ جوقتاۋى بار ەكەنىن ايتىپ ەدى، تىرشىلىكتىڭ تولقىنىندا ول دا ەسكەرىلمەي قالدى.

تاعدىر تالقىسىندا اجىراسىپ، قيماس تا سىرلاس دوستارىمەن ءومىر سوڭىندا ب.پاستەرناكتىڭ قالاي تابىسقانى تۋرالى ۆ.وگنەۆتىڭ ەستەلىگىندە: «بىۆايۋت ستراننىە سبليجەنييا. وني سۆيازىۆايۋت ناچالا ي كونتسا»، ياعني، «سونداي ءبىر نىسانالى توسىن جاقىنداسۋلار بولادى. ولار ءومىرىڭنىڭ باسى مەن اياعىن ءتۇيىپ بايلايدى»،- دەگەن پىكىرى بار. سول سياقتى ءبىر كەزدە جاستىق كەشۋىن، بارشا تاعدىرلى كۇندەرىن، ءتىپتى دامەلى ماحاببات ساتتەرىن ء(لاززات اليحانقىزىنىڭ ءوزى عالىم جاقساليەۆكە: سماعۇل، قانىش، مۇحتار ۇشەۋىنىڭ ىشىنەن سماعۇلدى تاڭدادىم»،-دەپتى) بىرگە وتكىزگەن ادامىمەن ءومىرىنىڭ سوڭىندا ءۇزىلىپ قالعان بايلانىسىن قايتا جالعاستىرعان. ءوزى سونداي ءپىر تۇتاتىن ءاليحاننىڭ كوڭىلىن وتىز ءتورتىنشى جىلدارى مۇحتار قاتتى قالدىرعان كورىنەدى. الكەي مارعۇلان:

«مۇحتار كەيدە سونداي ساقتانىپ كەتەتىن. وتىز ءتورتىنشى جىلى الەكەڭمەن اڭگىمەلەسكەنىمدە: - مۇحتار مەنىڭ حاتىمدى الماي، پوچتادان قايتارىپ جىبەرىپتى»،- دەپ قاتتى وكپەلەپ وتىردى. مۇحتار دا قىزىق. ونداي اياۋلى جانداردىڭ كوڭىلىن قالدىرۋعا بولا ما ەكەن؟»,- دەپ بالاشا بۇرتيىپ وتىراتىن.

بۇل دا تاعدىردىڭ تالقىسى سىيلاعان ۇرەي. مىسالى، وسى ءافسانادا ءجيى اتالاتىن قاراتىلەۋوۆتىڭ ۇيىندە عازيز مۇستافين «الاشتىڭ» ۇرانىن اندەتىپ ايتقانى ءۇشىن پارتيادان شىعارىلىپ، سوڭىنان ەكەۋى دە ۇستالىپ كەتىپتى. ال مەملەكەتتىڭ پوچتاسى قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنىڭ باقىلاۋىنسىز وتپەيتىن. ەگەر ول حاتتى السا، وندا مۇحتار اۋەزوۆ وتىز جەتىنشى جىلدان امان قالمايتىن ەدى. ول ءۇشىن جازعىرا المايسىڭ، ارينە.

احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ دا جاۋاپتارى سونداي سوزگە ساراڭ، بايىپتى، تەك دىنشە ادىلەۆپەن بەتتەسكەندە عانا: «كىلتى ىشىنە سالىنعان شيفرلى حاتتى سەندەي پىسىقايلاردان كورى دۋلاتوۆ پەن بوكەيحانوۆقا سەنىپ تاپسىرعان بولار ەدىم»،- دەپ قاباعىن شىتقان. ماعجاندى: ول - اقىن عوي. اقىندار جەڭىلتەك كەلەدى. سوندىقتان دا ونىمەن پىكىر الىسپايمىن; تۇراردى: ول - بولشەۆيك قوي، ال مەن بولشەۆيكتەردى ۇناتپايمىن; سۇلتانبەكتى: ول - كوممۋنيست قوي، كوممۋنيستەر مەنى جەك كورەدى. جالپى، بۇل ەكەۋىمەن سويلەسەتىن ورتاق تاقىرىبىم جوق. ولار عىلىممەن اينالىسپايدى. ال مەن بوس سوزگە ابدەن تويعامىن،- دەپ وزىنەن اۋلاقتاتا جاۋاپ بەرگەن. سول ارقىلى ولاردى تەرگەۋ اياسىنان سىرت قالدىرىپ وتىر. ايتپەسە، تۇرار مەن سۇلتانبەكتى حات ارقىلى ۋاقىتشا بولسا دا تاتۋلاستىرعانى دەرەك ارقىلى دالەلدەنگەن شىندىق.

تاعدىردىڭ مىنا مازاعىن قاراڭىز، تەرگەۋ ىسىمەن تانىسىپ وتىرعاندا، احاڭدى ۇستاپ، تەرگەپ، اتۋ جازاسىنا كەسىپ، ۇكىم شىعارىپ، «ۇكىم ورىندالدى» - دەپ جازعان ادامنىڭ اۋىل-ايماعىن، اعايىن-تۋىسىن جاقسى بىلەتىن بوپ شىقتىق. تالاي ادامعا، ونىڭ ىشىندە مەنىڭ جان دوسىم جانىبەك كارمەنۇلىنا ىستەگەن جاقسىلىعى ءۇشىن ول ادامعا ءسۇيىنىپ تە جۇرەتىنمىن. ءتىپتى سوناۋ جەتپىسىنشى جىلى ماعان داستان دا جازدىرماق بولدى عوي دەيمىن. بالاسى حابارلاسىپ، وڭاشادا جاي-جاپساردى ءبىلىپ، ءۇنسىز قالعانى: ەندى جاريا ەتەسىز بە؟ - دەگەندەگى سۇراۋلى جانارى ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدى شىمىرلاتتى. ازاماتتى جەرگە قاراتاتىن ەمەس، وزگەنى قايدام، ءبىز ول كىسىنىڭ اتىن اتاماۋعا ىشتەي بەكىندىك. ول ءۇشىن كەشىرىم وتىنەمىن. ال، كۋا رەتىندە تارتىلعان، احاڭنىڭ اتىلۋىنا سەبەپكەر بولعان عاينيجامال قابداليەۆانىڭ ءوزى ءبىزدى ىزدەتتىرىپ، باسىنان كەشكەنىن ايتىپ بەرگەندە، توبە شاشىمىز تىك تۇردى (بۇل وقيعا ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ قورىتىندىسى رەتىندە بەرىلدى. قايتالاپ ءبىر كوز قيىعىن سالساڭىز، ءسىزدىڭ دە جۇرەگىڭىزدى شىمىرلاتاتىنى انىق). ال احاڭنىڭ نۇرجانوۆ دەگەن تەرگەۋشى جەرلەسى: «مەن بايتۇرسىنوۆتان جاۋاپ الدىم. سوندا ءبىر اپتا دايىندالىپ بارعاندا، ءبىلىمىم ءۇش ساعاتقا قانا جەتەتىن»،- دەپ باسپاسوزدەردە ەستەلىك ايتىپ ءجۇردى. ءبىز ونى قاپەرگە ىلمەدىك، ويتكەنى، 1928-1931 جانە 1937 جىلعى تەرگەۋ ىستەرىندە ونداي ەسىمدى كەزدەستىرمەدىك. مۇمكىن ونىڭ تۋىستارىنىڭ تەرگەۋىنە قاتىسقان شىعار.

رۋحاني اكەمىز سانايتىن احاڭنىڭ قىزى - شولپان احمەتقىزى بايتۇرسىنوۆامەن بەيسەنباي بايعاليەۆ مارقۇم ءارحيۆتىڭ وڭاشا بولمەسىندە تانىستىرىپ ەدى. اكەسىنىڭ اتىن وزگەرتپەي الىپ جۇرگەنىنىڭ ءوزى سول تۇستا ءبىز ءۇشىن قۇبىلىستى قاسيەت ەدى. بايىپپەن وراشولاقتاۋ سويلەيتىن مۇڭلى جانارىنا سونداي ءبىر ماحابباتپەن سۇيىنە قاراۋشى ەدىم. جوعارى سوتتىڭ الاشورداشىلاردى اقتاعان شەشىمىن (العاشىندا 14 ادام اقتالدى) جانە ونىڭ انىقتاماسىن كورسەتكەنىمدە كوزىنەن مولدىرەي مونشاقتاپ اققان جاس تامشىلار ءالى دە كوز الدىمدا. داۋىس تا شىعارمادى. ءۇنسىز ەگىلدى. ەندى جوعارى جاققا ولاردىڭ شىڭارماشىلىعىن اقتاۋ تۋرالى حات جازۋ قاجەتتىگىن، جازۋشىلار وداعى تاراپىنان ولجاستىڭ اتىنان رەسمي حاتتىڭ جولدانعاندىعىن ايتتىم. ول كىسى ءۇنسىز ورىنىنان كوتەرىلە بەردى... كەيىن ماعان سول حاتتىڭ كوشىرمەسىن ۇسىندى. سويتسەم، گۇلنار مىرجاقىپقىزىمەن، ارحيۆتانۋشى تاريحشى ا.يگەنباەۆپەن، ا.يجانوۆپەن اقىلداسىپ، اكەسىنە قاتىستى سەنىمدى دەرەكتەردى جيناستىرىپ، وسى حاتتىڭ نەگىزىندە زاڭسىز قىسىمعا ۇشىراعانداردىڭ ءىسىن قارايتىن كوميسسياعا قاراتا بارىنشا بايىپتى حات جولداپتى. سودان بۇرىن سەمەي وبلىسى اباي اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى حافيز ماتاەۆ اعكامىزعا ارنايى بارىپ، ش.قۇدايبەردىۇلىن اقتاۋ تۋرالى ارداگەرلەر اتىنان حات ۇيىمداستىرۋدى وتىنگەن ەدىك. مىنە، تاۋەلسىزدىكتەن بۇرىن الاش ارداگەردەرىمەن تابىسۋعا مۇمكىندىك بەرگەن ەبەپكە سەبەپتىڭ ءبىرى شولپان اپايدىڭ وسىناۋ حاتىنىڭ كوشىرمەسىن ۇسىنۋدى پارىز دەپ سانايمىن.

 

«كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋروسىنا زاڭسىز قىسىمعا ۇشىراعانداردىڭ ءىسىن قارايتىن كوميسسياعا

ازاماتشا بايسالوۆادان، تەگى بويىنشا  بايتۇرسىنوۆا شولپان احمەتقىزىنان،

يند. 480083, الماتى قالاسى قاشقار

كوشەسى №3, ءۇي، 8 پاتەر، تەل. 39-41-43

ءوتىنىش

30-جىلدارعى جاپپاي قىسىم ناۋقانىندا سۇرگىنگە ۇشىراعان مەنىڭ اكەم احمەت بايتۇرسىنۇلى بايتۇرسىنوۆتىڭ ءىسىن قايتا قاراۋلارىڭىزدى وتىنەمىن.

مەنىڭ اكەم احمەت بايتۇرسىنۇلى بايتۇرسىنوۆ - قازاقتىڭ اسا ءىرى عالىم-لينگۆيسى، اقىن-اعارتۋشىسى جانە اۋدارماشى.

احمەت بايتۇرسىنۇلى بايتۇرسىنوۆ - 1973 جىلى تۋعان، اتا قونىسى تورعاي ۋەزى. مەنىڭ شەشەم الەكساندرا، ۇلتى - ورىس احمەت بايتۇرسىنوۆقا تۇرمىسقا شىققاننان كەيىن مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداپ، ەسىمىن بادريسافا دەپ وزگەرتتى.

ءوزىنىڭ اكەسى بايتۇرسىن (مەنىڭ اتام) پاتشا وكىمەتىنە قارسى شىققانى ءۇشىن تۇتقىندالىپ، سىبىرگە قاپاستاعى جۇمىسقا جەر اۋدارىلعان سوڭ، 1886 جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆ تورعاي قالاسىنداعى ەكى سىنىپتىق قازاق-ورىس ۋچيليششەسىنە ءتۇستى، ونى تامامداعان سوڭ، 1891 جىلى ورىنبور قالاسىنا بارىپ، قازاق مۇعالىمدەر مەكتەبىنە ءتۇسىپ، ونى 1895 جىلى ءبىتىردى. سودان كەيىن ول ەۋروپالىق ادەبيەتتەردى وقىپ، ءوزىنىڭ ءبىلىمىن جۇيەلى تۇردە جەتىلدىردى.

احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ پەداگوگيكالىق قايراتكەرلىگى 1895 جىلدان باستالدى. 1895-1909 جىلدارى اقتوبە، قوستاناي ۋزەدەرىندە اۋىلدىق جانە بولىستىق ەكى سىنىپتىق مەكتەپتەردە ساباق بەردى.

حح عاسىردىڭ باسىندا قارقارالىدا تۇرعان احمەت بايتۇرسىنوۆ رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستارعا قاتىستى. باستاپقىدا استىرتىن جۇمىس ىستەدى; ول 1907 جىلى 17-قازان كۇنگى مانيفەست جاريالانىسىمەن قازاق بۇقاراسى اراسىنداعى قوزعالىستىڭ كورنەكتى قايراتكەرى جانە جەتەكشىلەردىڭ ءبىرى بولدى. رەاكتسيالىق قىسىم ناۋقانى باستالعاننان سوڭ، 1909 جىلى 1-شىلدە كۇنى تۇتقانعا الىندى، سودان كەيىن 2 جىل قازاق دالاسىنان تىس جەرگە جەر اۋدارىلۋعا بۇيىرىلدى.

1913 جىلدان باستاپ احمەت بايتۇرسىنوۆ 1918 جىلى قازانعا دەيىن تۇڭعىش «قازاق» گازەتىن شىعارىپ تۇردى. ول ءوزىنىڭ ولەڭدەرىمەن قوسا «ماسا» جيناعىن جاريالادى. سونىمەن قاتار، ي.ا.كىرىلوۆتىڭ «قىرىق مىسالىن» اۋداردى.

اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن احمەت بايتۇرسىنوۆ قوعامادىق ساياسي ءومىردىڭ يىرىمىنە ارالاسىپ كەتتى. ول كوپتەگەن ولكەلىك جانە وبلىستىق قۇرىلتايلارعا قاتىسىپ، جەتەكشىلىك ەتتى. پاتشالىق ۇكىمەت قۇلاعان سوڭ احمەت بايتۇرسىنوۆ «الاش» پارتياسىنىڭ ءتىزىمى بويىنشا تورعاي وبلىسىنىڭ اتىنان بۇكىلرەسسەيلىك قۇرىلتاي ماجىلىسىنە مۇشە بولىپ سايلاندى. 1919 جىلعا دەيىن اۆتونومياشىل - ۇلتشىلداردىڭ قاتارىندا بولدى، سول جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا وڭشىل پارتيانىڭ ۇلت ساياساتىنداعى باعىتىنىڭ قازاق ەلىنە زياندى ەكەنىن ءتۇسىنىپ (ول كەزدە سولاي جازباسقا امالى دا جوق ەدى - ت.ج.) كەڭەس ۇكىمەتى جاعىنا شىقتى.

1919 جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆ قۇرامىنا كىرەتىن «الاشوردانىڭ» شىعىس ءبولىمى كەڭەس وكىمەتىنە: كەشىرىم جاساپ، وزدەرىنىڭ قازاقستانداعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ جۇمىسىنا قاتىسۋعا مۇمكىندىك بەرۋى تۋرالى مالىمدەدى. ولاردىڭ بۇل ءوتىنىشى قابىلداندى. بواك-ءنىڭ تورالقاسى: «بۇكىلرەسسەيلىك ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1919 جىلى 4-كوكەك كۇنگى قاۋلىسىنا سايكەس قازاق جانە ءسىبىر رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتەرى مەن چەليابى گۋباتكومى بواك-ءنىڭ جوعارىداعى قاۋلىسىن تۇرعىندارعا جەتكىزسىن، سونىمەن قاتار بواك-ءنىڭ تورالقاسى: بۇرىنعى «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى كەڭەس جۇمىسىنا تارتىلسىن جانە ولاردى بۇرىنعى قايراتكەرلىگى ءۇشىن قۋدالاۋعا بولمايتىنىن ءتۇسىندىرىلسىن»، - دەپ اتاپ كورسەتتى.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ جوعارىداعى شەشىمىنە سايكەس جانە بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قاتارىنا ءوتتى. ونىڭ كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قاتارىنا ءوتۋىن وسى كەزدە كوممۋنيستەر اسا ءىرى يدەولوگيالىق جەڭىس دەپ باعالادى. اكەمنىڭ پارتياعا كىرەردەگى ءسوزى «يزۆەستيا كيرگيزسكوگو كرايا» اتتى گازەتىندە باسىلدى (قۇجاتتار ۇسىنىلىپ وتىر).

مەنىڭ اكەم احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ دايىندىق جۇمىستارىنا بەلسەنە كىرىستى. بىرنەشە رەت ۆ.ي.لەنيننىڭ قابىلداۋىندا بولدى، وعان مىنا قۇجاتتار دالەل:

1919 جىلى 24 شىلدە كۇنى لەنين حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ: س.س.پەستكوۆسكيدى - توراعا، ال سەيىتقالي مەڭدەشەۆتى، باقىتجان قاراتاەۆتى، احمەت بايتۇرسىنوۆتى، مۇحامەتيار تۇنعاشيندى، ۆ.ل.لۋكاشەۆتى جانە ءا.ت.جانگەلديندى قازاق ولكەسىن باسقاراتىن اسكەري رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ەتىپ تاعايىنداۋ تۋرالى قاۋلىسىنا قول قويىلدى (ۆلاديمير يليچ لەنين. بيوگرافيچەسكايا حرانەنيە، 7 توم، 406 ستر).

1919 جىلى 9 جەلتوقساننان كەيىن لەنين كرەملدە قازاق ولكەسىن باسقارۋ تۋرالى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ توراعاسى س.س.پەستكوۆسكيدى جانە ونىڭ مۇشەسى ا.بايتۇرسىنوۆتى ولاردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا قابىلدادى. پەستكوۆسكيدىڭ ولكەنىڭ شارۋاشىلىعى مەن ساياسي جاعدايى تۋرالى، ساياسي-اعارتۋ جۇمىسىنىڭ قيىنداعى تۋرالى ەسەبىن تىڭدادى. ولارعا: بىرنەشە جاقسى باياندامالار دايىنداپ، ونى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، كۇيتاباققا جازىپ، مۇمكىندىگىنشە كوپ مولشەردە گرامموفون تاۋىپ، ولاردى قىرداعى كوشپەلىلەرگە تاراتىپ بەرۋگە كەڭەس بەردى; سونداي-اق كەدەيلەردىڭ پايداسىنا اۋقاتتى كوشپەندىلەردىڭ مالىن ۇلەستىرىپ بەرۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا اسىقپاۋدى ۇسىندى (ۆلاديمير يليچ لەنين. بيوگرافيچەسكايا حرانەنيە، 8 توم، 408 ستر).

1920 جانە 1921 جىلداعى كەڭەس رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى قۇرىلتايىندا ا.بايتۇرسىنوۆ ەكى رەت ۇكىمەت مۇشەسى - قازاق اسسر-ءنىڭ وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى بولىپ سايلاندى. 1925 جىلدان قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشى پروفەسسورى، وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ جانىنداعى عىلىم مەن ادەبيەت جونىندەگى كوميسسيانىڭ (اكادەميالىق ورتالىقتىڭ) توراعاسى جانە قازاق ولكەسىن زەرتتەۋ قوعامىنىڭ قۇرمەتتى تورعاسى بولدى.

ۆ.ي.لەنيننىڭ جوعارىداعى ەسكەرتۋىمەن بۇكىل وداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1919 جىلعى 4-كوكەكتەگى قاۋلىسىن اياق استى ەتكەن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ف.ي.گولوششەكيننىڭ 1928 جىلدىڭ كۇزىندە باي-فەودالداردىڭ مالى مەن مۇلىكتەرىن تارگىلەپ، كەدەيلەرگە ءبولىپ بەرۋى - قاسىرەتكە اكەپ سوقتىردى، سونىمەن قاتار ەت پەن استىقتى تاقىر تازا سىپىرىپ الۋى جاپپاي اشارشىلىققا ۇشىراپ، ادامداردىڭ جاپپاي ولىمىنە جول بەردى.

ف.ي.گولوششەكين ءوزىنىڭ «كىشى وكتيابر» دەپ اتاعان وسى زورلىقپەن جۇزەگە اسىرىلعان شاراسىنىڭ ساتسىزدىككە ۇشىرايتىنىن سەزىپ، بۇل ناۋقانعا قارسى شىعۋى مۇمكىن دەگەن جەلەۋمەن الدىن-الا ساقتانىپ، رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى 30-دان استام قازاق زيالىلارىن تۇتقىنعا الدى.

مەنىڭ اكەم ا.بايتۇرسىنوۆ الماتى قالاسىندا تۇرعان كەزىندە 1928 جىلى 2-ءشى ماۋسىم كۇنى قىزىلوردا قالاسىندا وتەتىن فيولوگتار مەن ادەبيەتشىلەردىڭ كەڭەسىنە قاتىسۋعا شاقىرىلعان جەرىنەن تۇتقىنعا الىنىپ، الماتىنىڭ تۇرمەسىنە جونەلتىلدى، وندا ءبىز ازىق-تۇلىك اپارىپ تۇردىق. اكەممىزدىڭ ارحانگەلسكيدەن جازعان حاتىن العاندا بارىپ ونى وگپۋ-ءدىڭ سوندا جىبەرگەنىن ءبىر-اق بىلدىك. ال، 1929 جىلى قازان ايىندا مەنىڭ شەشەم بادريسافانى جانە مەنى ارنايى جەر اۋدارۋشىلاردىڭ قاتارىندا تومسكى قالاسىنا جەر اۋداردى، ءبىز وندا 1932-ءشى جىلعا دەيىن بولدىق. سەبەبى، مەنىڭ شەشەمدى تومسكىدەن ارى باتىس ءسىبىردىڭ نارىن اۋدانىنا جەر اۋداردى.

مەنىڭ اكەم ا.بايتۇرسىنوۆ، 1934 جىلى ا.م.گوركيدىڭ ايەلى ە.پ.پەشكوۆاعا جازعان وتىنىشىنەن كەيىن حالىقارالىق قىزىل كرەست قوعامىنىڭ ارالاسۋىمەن ايداۋدان بوستىلدى، سول ادامنىڭ كومەگىنىڭ اراقاسىندا باتىس ءسىبىردىڭ كريۆوشەين اۋدانىنداعى ايەلى بادريسافانىڭ قولىندا تۇرۋعا رۇقسات ەتىلدى، سول ارادان ەكەۋى الماتىعا قايتىپ ورالدى.

1938 جىلى 7-قازان كۇنى مەنىڭ اكەم ا.بايتۇرسىنوۆ قازاق سسر-ءنىڭ نكۆد مەكەمەسى تاراپىنان الماتى قالاسىندا ەكىنشى رەت تۇتقىنعا الىندى.

مەنىڭ ءوزىم جەر اۋدارىلۋدان 1933 جىلى الماتىعا قايتىپ ورالدىم، بايسالوۆقا تۇرمىسقا شىقتىم، الايدا 1950 جىلى اكەم ءۇشىن تۇرمەگە قامالىپ، قازاق سسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58 بابى بويىنشا 10 جىلعا سوتتالدىم. كەسىمدى مەرزىمدى شامالعاندا وتەدىم جانە 1953 جىلى بوستاندىققا شىقتىم، سودان كەيىن تولىق اقتالدىم. كوكپ-نىڭ ساياسي بيۋروسىنىڭ كوميسسياسىنان ەكى رەت قاتارىنان زاڭسىز قىسىمعا ۇشىراعان مەنىڭ اكەم احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ كەڭەس وداعىنىڭ ازاماتى دەگەن ادال اتىن قالپىنا كەلتىرۋدى وتىنەمىن.

رەسپۋبليكانىڭ قازاق تۇرعىندارىنىڭ بارلىعى دا احمەت بايتۇرسىنوۆ جاساپ كەتكەن قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن وسى ۋاقىتقا دەيىن قولدانىپ كەلەدى، ال ونىڭ اۆتورىنىڭ ەسىمى ءالى دە جابىق كۇيىندە قالىپ وتىر. سوندىقتان دا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ادەبي جانە عىلىمي ەڭبەكتەرىنە قويعان شەكتەۋدى الىپ تاستاۋلارىڭىزدى جانە ونىڭ اۆتورلىق قۇقىن قالپىنا كەلتىرۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن

شولپان احمەتقىزى بايسالوۆا بايتۇرسىنوۆا

الماتى قالاسى 15 مامىر 1988 جىل».

بۇل حاتتىڭ جولى بولىپ، الاش كوسەمدەرى اقتالعاننان كەيىن احاڭ تۋرالى ءبىر تۋىسقانىنىڭ ەستەلىگىن ءوز قولىممەن وڭدەپ جازىپ، «جۇلدىز» جۋرنالىنا جاريالاپ تا ەم. سويتسەم، باۋىردىڭ ءبارى مەن ويلاعانداي تاتۋ بولمايدى ەكەن. وكىنىشتىسى، اكەسىنىڭ اقتالعانىنىڭ قىزىعىن الاڭسىز قىزىقتاۋعا، «ولسەڭ - جوقتاساتىن، ءتىرى جۇرسەڭ - كۇندەيتىن» اعايىندارى مۇمكىندىك بەرمەدى. كەڭەس وكىمەتى تارتىپ الا الماعان فاميلياسىنا اعايىندارى كۇدىك كەلتىردى. وعان ارىستانداي كۇركىرەگەن اقىن اعامىز سىرباي ماۋلەنوۆ دەگدار دا اراشا تۇسە المادى. قۇقىق كوميسسياسىنىڭ اتىنان كەپىلدىك-كۋالىك تە جازعان جايىمىز بار ەدى. اقىرى ار سوتىنان امان شىققان اياۋلى حالىق قىزى اعايىننىڭ ارسىز سوتىن كوتەرە المادى. شەرلى جۇرەك سىر بەرىپ، جارىلىپ كەتتى.

مىرجاقىپ دۋلاتوۆ - وجەت پىكىرىنەن تەرگەۋ بارىسىندا دا قايتپاپتى. تەرگەۋگە بارعاندا دا قىرىنىپ، كيىمىنىڭ قىرتىسىن جازىپ، كەۋدەسىن تىك ۇستاپ بارادى ەكەن. تەك امانكەلدىنىڭ قازاسى تۇسىنداعى جاۋاپتارىندا البىراپ قالعاندىعى، ەسىمدە جوق دەپ -  كىبىرتەكتەگەنى بايقالادى. ال حالىق اۋىزىندا: امانكەلدىنىڭ قازاسىنا سەيدازىم قادىرباەۆتىڭ، باقىتجان قارالديننىڭ قاتىسى بارلىعى ايتىلىپ قالاتىن. ءبىز تانىسقان تەرگەۋ ىسىندە ونداي ماعلۇمات كەزدەسپەدى. كەرىسىنشە، قىزىل پارتيزانداردىڭ ءوز قولىنان وققا ۇشقانىنا كوزىمىز جەتە تۇسكەن سياقتى. ال گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆا وسى ارحيۆ مۇراعاتتارىمەن تانىسۋ بارىسىندا ەڭ جاقىن تىلەۋشىمىز، كەڭەسشىمىز، سەنەرىمىز بولدى. اسىرەسە، ادامداردىڭ ءومىربايانىن انىقتاۋدا ولشەۋسىز كومەك كورسەتتى. تەك، مىرجاقىپتىڭ باجاسى احمەت-سافا يۋسۋپوۆتىڭ «قۇپيا تىڭشى» رەتىندە اتىلعانى جانىنا قاتتى باتتى. «سونداي اق كوڭىل، قيماس، سەنىمدى ادام ەدى»،- دەگەن سابيلىك سەنىمنەن ايىرىلۋ قيىن دا بولعان شىعار. ءبىزدىڭ: تەرگەۋ مەكەمەسىنىڭ قانداي ويى بارىن ءبىلىپ وتىرۋ ءۇشىن، مۇمكىن، الاش ازاماتتارى ادەيى رۇقسات بەرگەن بولار،- دەگەن ۋاجىمىزگە سەندى. شىندىعىندا دا، ول «تىڭشىلىق مالىمەت بەرمەگەنى ءۇشىن» اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. دەمەك، ءدىلى بەرىك جان - دەۋگە نەگىز بار.

«ۇرانىم - الاشتىڭ!..» ءبىرىنشى كىتابى جارىق كورگەننەن كەيىن تۇركيانىڭ مالتوبە ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكەن حالىقارالىق كونفەرەنتسياداعى وسى ءافسانانىڭ باستى تۇلعاسىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇرپاعىمەن توسىن كەزدەسۋىم - ماڭگى ۇمىتىلماس وقيعانىڭ ءبىرى بولدى. سول ۋنيۆەرسيتەتتەگى ۇيىمداستىرۋشى قارىنداسىمىز گۇلجانات قۇرمانعاليقىزى ءۇزىلىس اراسىندا: «سىزبەن زاكي ءۋاليدي توعاننىڭ قىزى ەسەنبيكە بەگىم تانىسقىسى كەلەدى»،- دەدى. نە دەيدى؟ مۇنداي دا كۇتپەگەن كەزدەسۋ بولادى ەكەن! جۇرەگىمدى الاقانىما ۋىستاپ تۇرىپ ەسەنبيكە بەگىمنىڭ الاقانىنا سالعانداي يشارا ءبىلدىرىپ: «مۇنىڭ ىشىندە ءسىزدىڭ اكەڭىز اڭساعان الاش ازاتتىعىنىڭ دەمى بار»،- دەدىم. يناباتتى بەگىم جىلاپ جىبەردى دە: «كونفەرەنتسيادا اكەمدى جانە باشقۇرتتاردى ءسىز عانا ەسىڭىزگە الدىڭىز»،- دەدى. بۇل قىسقا ۇزىلىستەگى ۇزاق ءارى تولقۋلى ۇشىراسۋ بولدى. زاكي ءۋاليديدىڭ تەرگەۋ ءىسى جانە شەت ەلگە كەتە الماي قالعان شەشەسىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ماعلۇمات بەردىم. بيازى، قۋىرشاقتاي عانا سۇيكىمدى ادام ەكەن. كوڭىلى تولقىپ تۇرىپ: «مەن اكەمنىڭ ەكىنشى نوعاي ايەلىنەن تۋعان قىزىمىن. باشقۇرتستان مەن قازاقستان دەسە كوز جاسى ىرشىپ كەتەتىن. ءسىز سويلەگەندە سول مىنەزى ەسىمە ءتۇستى. ەلدە قالعان ايەلىن ولدىگە ساناپ جۇرگەن. الپىسىنشى جىلدىڭ سوڭىندا ءتىرى ەكەنىن، بالاسىنىڭ دا بار ەكەنىن ەستىگەندە وكىسىپ-وكسىپ جىلادى. ءبىز حابارلاسىپ، جاعداي سۇراسىپ تۇرامىز. ءوزىم دە وقىتۋشىمىن»،- دەدى. زاكي ءۋاليديدىڭ تەرگەۋى قامتىلعان «ۇرانىم - الاش!..» اتتى كىتابىما: «الاش ازاتتىعىنىڭ ءبىر تامشى كوز جاسى - ەسەنبيەك بەگىمگە!»- دەپ قولتاڭبا جازىپ ۇسىندىم. سۋرەتكە تۇستىك. قالايدا اينالسوقتاپ شىعا المادىم. قيماي قوشتاسىپ، كولىككە شىعارىپ سالدىم. تىرشىلىكتە تالاي تاعدىردىڭ يەسىمەن توسىن كەزدەستىك قوي. بىراق ءدال ەسەنبيكە بەگىممەن ۇشىراسقانىمداي الابۇرتقان ەمەسپىن. ول كىسىنىڭ جان جىلۋى دا وسى قورىتىندى ءسوزدىڭ ىشىنەن سەزىلسە ەكەن دەپ تىلەيمىن.

«ۇرانىم - الاشتىڭ!..» «جەگى» اتتى ءبىرىنشى ءبولىمى جاريالانعاننان كەيىنگى ەڭ بەلسەندى وقىرماندار - استانا قالاسىنا شوعىرلانا ورنالاسقان تورعايلىق زيالىلار بولدى. كىتاپتى سۇراتىپ تا، سۇراپ تا، قولقالاپ تا الدى. قانشاما ەلەڭدەپ جۇرسەم دە حابارلاسقان ءبىرى بولمادى. ويتكەنى وسىندا امانكەلدىنىڭ قازاسى تۋرالى دەرەكتەر مەن بولجامدار تۋرالى ءبىر جاقتى پايىمنىڭ جوقتىعى جانە وتە شەتىن دە شامشىل ماسەلە ەكەنى ماعان ءمالىم ەدى. مۇندا تەرگەۋ مەن جازالاۋ ساياساتىنىڭ نەگىزىنە سۇيەنگەن، احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن ءالىبي جانگەلدين ماسكەۋدە «الاشوردا» ۇكىمەتىمەن كەلىسىم جۇرگىزىپ جاتقاندا، كەلىسىمدى بولدىرماس ءۇشىن امانكەلدىنى بولشەۆيكتەردىڭ وزدەرى ءولتىرۋى مۇمكىن - دەگەن جورامال دا ايتىلعان ەدى. وعان دالەل رەتىندە: لەنيننىڭ قۇپيا بۇيرىعىمەن ءبىر تۇندە قىزىل ارميانىڭ سولداتتارىنا «لاتىش ۇلتشىلدارى اسكەرىنىڭ كيىمىن كيگىزىپ»، قىزىل اسكەردىڭ ءبىر بولىمشەسىن قىرىپ سالىپ، ەرتەڭىندە جاڭاعى قىزىل قىرعىندى ۇيىمداستىرعان بولىمگە «لاتىش اتقىشتارى» دەگەن ات بەرىپ، بۇكىل ۇلتتىق زيالىلار مەن اسكەري بولىمدەردىڭ كوزىن جويىپ جىبەرگەنى تۋرالى دەرەكتى توقسانىنشى جىلدارى لاتىش تاريحشىلارى جاريالاپ ەدى. ويتكەنى «لاتىش وپەراتسياسىنا» قانىق قازاق اسكەري رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ ەرەكشە ءبولىمىنىڭ باستىعى كاشيريننىڭ سول «تاجىريبەنى» تورعايدا جۇزەگە اسىرۋى ابدەن مۇمكىن بولاتىن. الايدا مەن كۇتكەن «جاۋاپ» كەلمەدى. تەك الاش رۋحتى، تاريحشى اكادەميك، پروفەسسورلاردىڭ ءوزى پىكىر جارىستىرۋدان سەسكەنىپ تۇراتىن سەيتبەك نۇرقانۇلى اعامىز عانا كەڭەسىن بەرىپ، پىكىر ءبىلدىردى. ءسويتىپ تولعانا ءتۇڭىلىپ جۇرگەندە كىتاپتا اتى اتالىپ، حاتى جاريالانعان قورعان امىرەحامزين دەگەن قارت ىزدەپ كەپ، كىتاپتى سۇرادى. ەكى كۇننەن كەيىن كەلىپ: «ءسىز دۇرىس جازباعانسىز. ءبىرىنشى: امانكەلدىنى ولتىرگەن - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ. ول اقتالۋعا ءتيىستى ەمەس ازامات. مەن ونى دالەلدەپ شىعامىن. ەكىنشىدەن، ءسىز ءالىبي جانكەلديندى، ياعني، قىپشاقتاردى قورلاعانسىز. مەن مۇنىمەن توقتالمايمىن»،- دەپ ءزىل تاستاپ كەتتى. كەيىن تەلەفون ارقىلى دا ءبىراز «ايىپ» تاقتى. الاش ارداگەرلەرى اقتالار تۇستا وسى ادام ءبىراز جەرگە حات جازىپ، مىرجاقىپتىڭ اقتالۋىن كەشىكتىرىپ ەدى. ول حاتتارىنىڭ كوشىرمەسى مەندە بار بولاتىن. سونىمەن شىندىقتىڭ تۇبىنە جەتۋ ءۇشىن تورعايعا جول تارتىپ، اۋىل ادامدارىمەن سويلەسىپ، كوڭىلدى ورنىقتىرعان جايىمىز بار. ازىرشە تىنىش، بىراق...

دىنمۇحامەد (دىنشە) ادىلەۆ تۇتقىنعا تۇسىسىمەن ءوزىن «تۇراقتى مەكەنى مەن جۇمىسى جوق»، «ءار توپتىڭ سوڭىندا جۇرگەن»، «جاي بانديت، تەنتەك، بۇزىق ەمەس»، «قازاق ۇلتىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن شىنشىل ساياسي تۇتقىن» رەتىندە ۇستاعان. سونى دالەلدەۋ بارىسىندا قىزا-قىزا كەلىپ كامەرادا وتىرىپ ساياسي پلاتفورما جاساپ، ۇيىمنىڭ كەستەسىن سىزىپ، استىرتىن ۇيىمنىڭ «تۇرمەدەگى كوسەمىنە» اينالعان. جاۋاپتارىنا جانە مىنەزدەمە بەرگەن ادامداردىڭ سوزدەرىنە، ءبىزدىڭ دە جيناستىرعان ەستەلىكتەرىمىزدەگى پىكىرلەرگە قاراعاندا قىزبا مىنەزدى، وجەت، قىزىقتى دا شىتىرمان وقيعاعا قۇمار، ايتەۋىر ۇلتجاندى، باۋىرمال، «بالالىق تەنتەكتىگى باسىلماعان» (م.دۋلاتوۆ، س.قوجانوۆ) شيراق جىگىت. ونىڭ كورسەتىندىلەرىنىڭ بارلىعىن كوشىرىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. مەنىڭ قالامىما ىلىكپەگەن ءبىر جاۋابىندا:

«تۇرار رىسقۇلوۆ قىزىلوردا قالاسىنا كەلدى. كىسىلەر كىرىپ-شىعىپ، اسىعىس ءجون سۇراسىپ جاتتى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ەكەۋمىز سالەم بەرۋگە بىرگە باردىق. مىرجاقىپ مەنى اۋىز ۇيدە قالدىرىپ، رىسقۇلوۆ ەكەۋى وڭاشا بەس مينۋتتاي سويلەستى. ىلە بوتەن كىسىلەر كەلىپ قالىپ، رىسقۇلوۆ سولاردى قارسى الۋعا شىعىپ كەتتى دە، اڭگىمەلەرى ءۇزىلىپ قالدى. سىرتقا شىققان سوڭ مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ماعان (دىنمۇحامەدكە - ت.ج.): «1922-جىلعى تاشكەنتتەگى ۇيىم تۋرالى ءسوز باستاپ، ەندى تۇسىندىرە باستاپ ەدىم. ۇلگەرمەدىم»،- دەدى»,- دەگەن ماعلۇمات بەرىپتى.

بۇعان قاراپ رىسقۇلوۆتىڭ استىرتىن ۇيىمعا قاتىسى بار دەپ پىكىر تۇيۋگە بولا ما؟ مۇنداي ءدۇدامال دەرەكتەر د.ادىلەۆتىڭ ءار كورسەتىندىسىندە كەزدەسەدى. ال 1922 جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ تۇتقىندالعاندا ت.رىسقۇلوۆ پەن س.قوجانوۆ ولاردى تۇرمەدەن بوساتۋ تۋرالى كرەملگە حات جولداعان بولاتىن. بۇل جايدان حابارى بار د.ادىلەۆتىڭ سونى ەمەۋىرىن ەتكىسى كەلدى مە، كىم ءبىلسىن. تەرگەۋدەگى جاۋاپتا بۇل جاعى انىقتالماعان.

سونداي-اق، قارانوعاي (اۋباكىروۆ) مەن دىنشەگە قاتىستى جاريالانىمداردىڭ نەگىزدىلىگىنە قاراماستان، سول زەرتتەۋشىلەردىڭ «تۇرمە ءافساناسىنا» قاتىستى كوزقاراستارىن بىلدىرۋگە كەلگەندە، ول ازاماتتار ءوز پىكىرلەرىن جالپىلاما ايتىپ، اشىق بوياپ،  جاداعايلاتىپ جىبەرەتىنى دە كوڭىلگە الاڭ كىرگىزەدى. شىندىعىندا دا، دىنشە - ءومىرىن تاعدىرىنا تاپسىرعان كۇرمەۋلى تۇلعا. بىزگە دىنشەنىڭ نەمەرە تۋىسى، سونىڭ ىشىندە جاڭاارقا اۋدانىندا شارۋاشىلىق باسقارعان مارقۇمدار نۇرعالي كەنجەتاەۆ، كوڭىباي اسانوۆ دەگەن ازاماتتار جانە ءانشى يگىلىك وماروۆ سول وقيعانىڭ وتكەن جەرىن سەكسەنىنشى جىلى كورسەتىپ ەدى. ول كەزدە دىنشەنى تۇڭعىش تەاتردىڭ ديرەكتورى رەتىندە العاي جازىپ، العاش باسپا جۇزىندە اتىن اتاپ ەك. كوڭىلدىڭ سول ىستىق تابىن تەرگەۋ قۇجاتتارى سۋىتىپ جىبەرگەنىن نەسىنە جاسىرايىق. سونىڭ ىشىندە مۇقىم الاشورداشىلاردى ومىردە جوق «استىرتىن ۇيىمنىڭ» مۇشەلەرى ەتىپ كورسەتكەن «دىنمۇحامەد ادىلەۆتىڭ ءوز قولىمەن سىزىلعان قازاق استىرتىن ۇيىمىنىڭ شامامەن العانداعى سىزباسى» وزگەلەردى دە، ونىڭ ءوزىن دە اتۋ جازاسىنا الىپ كەلگەن. ءۇش بەتكە سىزىلعان جوبانىڭ مازمۇنى مىناداي:

«1-سىزبا. 1921 جىلدىڭ كوكتەمى مەن جاز ايىنداعى قۇرىلىمنىڭ مۇشەلەرى: ورىنبوردا - بايتۇرسىنوۆ، سارسەنوۆ ب.، وماروۆ ە.، بالعىمباەۆ پەن ادىلەۆ (بۇقاراعا كەتكەنشە); پەتروپاۆلدا - تىلەۋلين ج.، سەمەيدە - عابباسوۆ، ەرمەكوۆ، قوزىباعاروۆ; تاشكەنتتەگى بولىمشەدە - دۋلاتوۆ، دوسمۇحامەدوۆ ح.، دوسمۇحامەدوۆ ج.، قاشقىنباەۆ، جالەنوۆ، ەسپولوۆ، ءبىرىمجانوۆ، يۋسۋپوۆ، ب.بيتىلەۋوۆ، وماروۆ ۋ.، تىنىشباەۆ، بۇقاراعا بارعاندار - ادىلەۆ، بولعامباەۆ، اندىجانعا بارعان - ادىلەۆ.

2-سىزبا: 21 جىلدىڭ سوڭىنان 24-جىلعا دەيىن: ورىنبوردا - بايتۇرسىنوۆ، وماروۆ ە.، بوكەيحانوۆ، دۋلاتوۆ (24-جىل); تورعايدا - يۋسۋپوۆ، اقمولادا - بولعامباەۆ، سەمەيدە - عابباسوۆ، ەرمەكوۆ، قوزىباعاروۆ، دۋلاتوۆ (23-24 ج.ج.); پەتروپاۆلدا - تىلەۋلين ج.، موسكۆادا - بوكەيحانوۆ (23 ج. باستاپ), جۇماباەۆ (24- ج. باستاپ), لەنينگرادتا - اۋەزوۆ (24-ج. باستاپ), بەرليندە - ءبىرىمجانوۆ، بيتىلەۋوۆ، مۇڭايتپاسوۆ، پاريجدە - شوقاەۆ; تاشكەنتتەگى وزبەك بولىمشەسىندە - دوسمۇحامەدوۆ ح.، دوسمۇحامەدوۆ ج.، قاشقىنباەۆ، جالەنوۆ (24-ج. دەيىن), ەسپولوۆ، ءبىرىمجانوۆ، بيتىلەۋوۆ (22-ج. دەيىن), وماروۆ ۋ.، تىنىشباەۆ، قوجانوۆ، بۇقارباەۆ، بايماحانوۆ س.، مۇساەۆ ش.، اليەۆ و.، دانياروۆ ب.، ۇمبەتباەۆ ا.، جۇماباەۆ م.، اۋەزوۆ م.، ادىلەۆ د.; سامارقاندا  -  ۇمبەتباەۆ، ۆاليدوۆ (22-ج. كۇزىنە دەيىن) ; شىمكەنتتە - كەنەسارين، اۋليە-اتادا - بايسەيىتوۆ ءازيز، الماتىدا - سۇلەەۆ ب.

3-سىزبا، 1925-28 جىلدارى: قىزىلوردا - بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، ەسپولوۆ، دوسمۇحامەدوۆ ح. (27-ج.), وماروۆ ە.، يۋسۋپوۆ، ادىلەۆ (25-26 جىلدار), عابباسوۆ، ەرمەكوۆ; تاشكەنت -  دوسمۇحامەدوۆ ح.، دوسمۇحامەدوۆ ج. (26-ج.), قوجانوۆ (27-ج.), شىمكەنت - ايماۋىتوۆ (26-27 جج.), الماتى -  تىنىشباەۆ، وزبەكستاندا - وماروۆ ۋ. (26-27 جج.), سارىسۋ اۋدانى - ادىلەۆ  (26-27 جج.), ورال - جالەنوۆ، موسكۆا - بوكەيحانوۆ، جۇماباەۆ، لەنينگراد -  اۋەزوۆ، بەرلين -  ءبىرىمجانوۆ، پاريج - شوقاەۆ، كونستانتينوپول - ۆاليدوۆ».

مىنە، وسى سىزبانى تەرگەۋشىلەر ح.دوسمۇحامەدوۆكە كورسەتىپ: «مۇنى جازعان م.تىنىشباەۆ. سوندىقتان مويىنداپ كورسەتىندى جاز»،- دەپ ونى دا، وزگەلەردى دە ارانداتقان. بىلايشا ايتقاندا سىزبانى «ساسپاق تەكە» رەتىندە پايدالانعان. بۇل دەرەكتەردى جاسىرىپ قالۋدىڭ رەتىن تاپپادىق. ال د.ادىلەۆتىڭ اعايىندارى مەن تۋىستارى جانە ول تۋرالى زەرتتەۋشىلەر دە ءوز پىكىرلەرىن بىزدەن قالىس ۇستادى. تەك اقسەلەۋ مارقۇم عانا پىكىر ءبىلدىردى، بىراق تامىرلاتا تالدامادى. ويتكەنى ول كىسىنىڭ دە تۋىستارى وسى ءىس بويىنشا جاۋاپقا تارتىلىپ، اتىلىپ كەتكەن ەدى. كىتاپتى جازۋ بارىسىندا شىندىقتىڭ وسىنداي دا ءبىر شىرماتىلۋىنىڭ جانعا باتقانى بار.

حالەل عابباسوۆ - تۇرمەنىڭ وزىندە دە شىندىق ءۇشىن كۇرەسىپ، پىكىرىن دالەلدەپ، زاڭدى تالاپتارىنان باس تارتپاعان. تەرگەۋشىلەر دە ەرەگەسىپ، ونى وزگەلەردەن بولەك جەكە كامەرادا ۇستاعان. ءسويتىپ جۇيكەسىن جۇقارتقان. سوعان قاراعاندا: اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ۇكىمدى ەستىسىمەن، كەشىرىمدى كۇتپەي، ءوز ەركىمەن تۇرمەدە ومىردەن باس تارتقان-مىس - دەگەن قاۋەسەت تە بار. تۋعان ءىنىسى، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى اراب احمەتجانۇلى عابباسوۆ اعامىز ءبىز حابارلاسقاندا جاسىنىڭ ۇلعايعاندىعىن ايتىپ (ول كەزدە توقساندى القىمداپ قالعان) قازاق ونەرىنىڭ ءتولتۋماسى مۇرات ىبىراەۆ اعامىزدىڭ سەپتەسۋىنە قاراماستان تۇسىنىك بەرۋدەن باس تارتتى. مۇمكىن كۇدىكپەن وتكەن ءومىردىڭ ۇرەيى سەيىلمەگەن شىعار، كىم ءبىلسىن. ال شىڭعىس ەلى بۇل ازاماتتى جات ساناپ، سوڭىنا ىزدەۋ سالمادى. ءسويتىپ، بەلگىلى تۇلعا بەلگىسىز كۇيىندە قالىپ كەلەدى. ال ءبىز اۋىلداسى رەتىندە بىلگەنىمىزدىڭ بارلىعىن «بايبىشە - توقال تاراگەدياسى» اتتى تاراۋدا قامتۋعا تىرىستىق. مۇمكىن، كەلەشەكتە زەرتتەۋشىلەردەن جولى بولار.

ەلدەس وماروۆ - وزىنە تاعىلعان ايىپتى «ءوزىنىڭ جەكە كوزقاراسى» رەتىندە دالەلدەۋگە ۇمتىلعان. «الاشوردا» تەرگەۋ ءىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتى قازاقستانمەن شەكارالاس اۋىلعا جازعى دەمالىسقا شاقىرىپ، ۇلت كوسەمىن سوڭعى رەت قازاق دالاسىنىڭ اۋاسىمەن تىنىستاتقان ساپارىنان قايتقان ەلدەس وماروۆتى تۇتقىنداۋمەن باستالعان. ەسەپ پەن فيزيكا، گەومەتريا تەرميندەرىنىڭ اۆتورى ماماندىعىنا وراي، ءار ءسوزىن ەسەپپەن ايتىپ، جاۋبىن دۇرىس شىعارىپ، قورىتىندىنى ءوزى جاساپ، قيسىنىن شىعارىپ وتىرعان. اتتەڭ، دەيتىنى - ارتىندا ۇرپاق قالماعانى جانە ايەلىنىڭ تەرگەۋگە جاناي تارتىلعانى. بۇل تۋرالى ج.كۇدەريننىڭ جارى ت.گ.كۇدەرينا-ناسونوۆانىڭ «وتكەن ءومىر» (نەدالەكوە پروشلوە) اتتى ەستەلىگىندە جۇماحان كۇدەرينمەن كەزىندە ەتەنە ارالاسقان، جۇماحاننان كۇدەرىن ۇزبەۋگە، ول ەسىندە جۇرۋگە ءتيىستى كەيبىر ءىرى تۇلعالارعا دىق ساقتاپ جازعان جولدار مەن پىكىرلەر كەزدەسەدى. سەنگەن تۇلعالارىنىڭ وزدەرىنىڭ «قالپاق استىندا» جۇرگەندەگى ساقتىعىن (مىسالى، قانىش ساتباەۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قۋعىنعا ءتۇسىپ جۇرگەن كەزىندە جىلى قاباق تانىتپاۋىن) جات پيعىلعا جورىعانىن اشىنعان ايەلدىڭ اشىق مىنەزىنە جاتقىزۋعا بولار ەدى. الايدا كەيبىر زيالىلار مەن عالىمداردىڭ اسىرەساقتىعى مەن جىمىسقىلىعى جانە ولاردىڭ ەڭبەتەرىندەگى جيەندىكتەر ويلى ادامدى سەسكەندىرمەي قويمايدى. مۇنى سول جىلداردىڭ پسيحولوگياسىنا سايعانمەن دە ءۇنسىز قالدىراتىنداي «پىسىقتىق» ەمەس دەپ ويلايمىز. سونداي دەرەكتىڭ ءبىرىن، ەلدەس وماروۆ پەن ونىڭ ايەلىنىڭ اراسىنداعى «ارباسۋ» تۋرالى ت.گ.كۇدەرينا-ناسونوۆا:

«ەلدەس وماروۆ، جەر اۋدارۋدان قايتىپ كەلگەن سوڭ، قازاق ءتىلىنىڭ وقۋلىعىن جازدى، قازگۋ-دە قازاق تىلىنەن ءدارىس بەردى. وعان ونىڭ ايەلى - (وماروۆا ەلزا) ۇلىن (وماروۆ گەنريحتى) ەرتىپ قايتىپ كەلدى دە، وعان ءوزىنىڭ قايتادان ۇيلەنۋىن تالاپ ەتتى. ەلدەس العاش تۇتقىندالعاننان كەيىن ەلزا ونىڭ بارلىق جەكە مۇلكىن ساتىپ جىبەرىپ، باسقا بىرەۋگە كۇيەۋگە شىعىپ، سونىمەن بىرگە لەنينگرادقا كەتىپ قالعان بولاتىن. قايتا كەلگەن سوڭ ول ايەل: ەگەردە بۇعان قايتا ۇيلەنبەسە، وندا ۇلى گەنريحتى بەرلينگە (ونىڭ ۇلتى نەمىس بولاتىن) الىپ كەتەمىن، بالاسىن اكەسىنە ءومىر بويى كورسەتپەيمىن - دەپ قورقىتتى.

بارلىق جولداستارى، ونىڭ ىشىندە ەلدەستىڭ ءوزى دە ەلزانىڭ نكۆد-نىڭ تىڭشىسى بولىپ ىستەيتىنىن، ادال ادام ەمەس ەكەنىن بىلەتىن، الايدا ۇلىنا دەگەن اكەلىك ماحابباتى ءۇشىن ونىڭ ۇسىنىسىن قابىل الدى، ەكەۋى بىرگە تۇردى.

قازگۋ-دەگى شونانوۆتى تۇتقىنداعان سوڭ، ونىڭ ساباعىن وتكىزۋدى ەلدەسكە تاپسىرىپتى. ول اۋديتوريامەن تانىسىپ شىققاننان كەيىن، ستۋدەنتتەردەن: ولاردىڭ نە وتكەنىن، قاي جەردەن ءدارىستى باستاۋ كەرەك ەكەندىگىن سۇراپتى. ستۋدەنتتەردىڭ جاۋابى ەلدەستى تاڭقالدىرادى، ولار: الداعى ۋاقىتتا نە وتەتىنىن بىلەمىز، وتكەندى ۇمىتىپ قالامىز، ەسكە المايمىز - دەپ ەكىۇشتى جاۋاپ بەرىپتى. ەلدەس ويلانىڭقىراپ بارىپ: - بۇل قالاي؟ شونانوۆ جاقسى تالىمگەر ەدى عوي!، - دەپتى. سودان ءدارىس اياقتالماي جاتىپ ەلدەستى جۇمىسشىلار كوميتەتىنە شاقىرادى. كاسىپوداق پەن پارتيا ۇيىمىنىڭ بىرىككەن ءماجىلىسى شۇعىل تۇردە شاقىرىلىپ، وعان: حالىق جاۋى شونانوۆتى قورعادى - دەگەن ايىپ تاعىلىپ، قازگۋ-دەن بوساتادى.

ەلدەستى قىزمەتتەن بوساتقاننان كەيىن ماعجان ەكەۋى (دەمەك، 1937 جىلدىڭ اقپان ايىنان باستاپ) «قىزمەت ىزدەيدى». اقىر اياعى ەكەۋى دە بوستان بوسقا «تابالدىرىق توزدىرۋدان» جالىعادى دا، ەكەۋى پروكۋرورعا بارىپ، وزدەرىنىڭ ساندالىستارىن ايتادى. ول بىردەن بۇلارعا: سەندەرگە ەشقايدا بارۋدىڭ قاجەتى جوق، ويتكەنى قالا بويىنشا تاراتىلدعان قۇپيا ءتىزىم بويىنشا، ولارعا قالادان ەشكىم جۇمىس بەرمەيدى - دەپتى دە، قالانىڭ سىرتىندا جەر قازۋشىلىق جۇمىستى ۇسىنىپتى. بۇدان كەيىن ەكى دوس بىرگە نكۆد-عا بارىپ، وزدەرىن تۇتقىنداۋدى ءوتىنىپتى. ولار بۇل ۇسىنىستان باس تارتىپتى. ماعجاننىڭ ايەلى كيىم تىگە الاتىن. سول ارقىلى ايتەۋىر كۇنكورىس قامىن جاساعان. ال ەلزا بولسا ءومىردى الشىسىنان باسىپ ءجۇرۋدى ۇناتاتىن دا كۇيەۋىن سورىپ كۇن كورەتىن. سوعان شىداماعان ەلدوس كەتىپ قالدى. بۇعان اشۋلانعان ەلزا، «ءتيىستى شارا قولدانسا» كەرەك، ەكى دوس تا تۇتقىنعا الىندى. بۇل تۋرا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ل.ي.ميرزويان مەن ونىڭ ايەلى ۇستالعان كەز بولسا كەرەك»،- دەپ اشىق جازادى.

ەگەردە، وسى تەرگەۋ بارىسىنداعى عازيز مۇرزينمەن ونىڭ ايەلى  اليسا ۆلاسوۆانىڭ جانە وسى ەلزانىڭ (تەرگەۋدە ازا دەپ تە جازىلعان، زادى بۇركەنشىك ەسىمى بولۋعا ءتيىستى) كورسەتىندىلەرى الاش ازاماتتارىنىڭ تاعدىرىن ارانداتىپ، تامىرىن كەسپەگەندە، ولاردىڭ ەسىمدەرىن كەلتىرۋگە دارتكەم ەتپەس ەدىك. ايتپەسە، «ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اراسىنا ەسى كەتكەن تۇسەدى» - دەگەندى ەستە ۇستارلىقتاي ءدات ءسوزى ءبىزدىڭ دە قاپەرىمىزدە بار ەدى. سونداي -اق، وسى ەستەلىكتە ت.گ.كۇدەرينا-ناسونوۆا كۇيەۋىنىڭ حابارىن ءبىلۋ ءۇشىن نكۆد-نىڭ مينيسترىنە سۇراۋ سالىپ، ىزدەۋ حات جولدايدى. ءبىر ايدان كەيىن ارنايى تەرەزە ارقىلى وعان:كۇيەۋىڭ ولگەن. ءولىم تۋرالى انىقتامانى الۋىڭا بولادى - دەپ جاۋاپ بەرەدى. انىقتامادا: «كۇدەرين جۇماحان ماۋسىمبايۇلى 1943 جىلى 13 قاراشا كۇنى 51 جاسىندا اسقازان جاراسىنان قايتىس بولدى»، - دەپ جازىلىپتى. ال 1957 جىلعى قاراشاداعى سسسر جوعارى سوتىنىڭ ۇكىمى بويىنشا - 1937 جىلى 19 شىلدەدە، 1964 جىلعى الماتى قالاسىنىڭ فرۋنزە اۋداندىق ازاماتتىق قۇجاتتاردى تىركەۋ ءبولىمى بەرگەن مالىمەتتە - 1938 جىلى 7 ناۋرىز كۇنى، ۇكىم شىعارىلعان كۇنى اتىلدى - دەپ انىقتاما بەرگەن. مۇنداي، ەكىۇشتى جاۋاپتار مەن انىقتامالار، جەكەلەگەن ەستەلىكتەر، الىپقاشپا سوزدەر ورىنسىز ءۇمىت وتىن جاعۋعا سەبەپشى بولعان. ماعجان تۋرالى تاراۋدا ايتىلعان لاقاپ اڭىزدار سونىڭ ءبىر دالەلى. ارينە، ناقتى شىندىق ءبىر اللاعا عانا ايان.

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىندە شىعارماشىلىعى ارقىلى كوركەم كوزقاراسىن جەتكىزۋگە ۇمتىلعان. ءبىر وكىنىشتىسى، ءوزىنىڭ سوڭعى رومانى جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتى بەينەلەيتىنىن، ونداعى كەيىپكەر - كاپيتاليزمنىڭ ءتىلىن بىلەتىن، جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات تۇسىندا كاپيتال جيعان قازاقتىڭ بايى،- دەپ كورسەتەدى. سول قولجازبانى 1934 جىلى ەۆگەنيا ايماۋىتوۆا عابيت مۇسىرەپوۆكە امانات ەتىپ تاپسىرىپتى. ال ول قالامگەردىڭ تۋرا سول تاقىرىپتاعى اتاقتى شىعارماسىنان ج.ايماۋىتوۆتىڭ جازۋ مانەرى بىردەن بايقالادى. ءوزى: «مەنىڭ ۇستازىم - جۇسىپبەك. انا روماندى سوعان ەلىكتەپ جازدىم»،- دەپ بىزگە دە، باسقالارعا دا، باسپا جۇزىندە دە ايتىپ قالعانى بار. كۇماننان قۇداي ساقتاسىن. ايتەۋىر ايماۋىتوۆتىڭ سول رومانى جوعالىپ كەتتى. ەندى تابىلا قويۋى نەعايبىل. ج.ايماۋىتوۆتىڭ سول جىلى اتىلىپ كەتۋىنە «ەجەلگى ەرەگەسى بار «ەجوۆتىڭ» كەسىرى ءتيدى مە. ايتەۋىر بەكدۋللاەۆ دەگەن شاكىرتىنىڭ: «شىمكەنتتە كوتەرىلىسكە شاقىرىپ جازعان ۇندەۋ ايماۋىتوۆتىڭ قولتاڭباسىنا قاتتى ۇقسايدى»،- دەگەن ءسوزى سەبەپكەر بولعانى انىق. قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ادامدارى ول ۇندەۋدى د.ا.قوناەۆقا، س.مۇقانوۆقا، ع.مۇسىرەپوۆكە كورسەتىپتى. جۇسىپبەكتىڭ قولتاڭباسىمەن تانىس ەكى جازۋشى دا بۇل حاتتى ج.ايماۋىتوۆتىڭ جازعانىنا كۇدىكپەن قاراعان. ال ول ۇكىم شىعاردان ءسال بۇرىن تۇرمەدە اسقىنعان وكپە اۋىرۋىنان قايتتى دەگەن قاۋەسەت بار. حالەل مەن جۇسىپبەك جۇمباق تىلسىمىنىڭ ەندى اشىلۋى ەكىتالاي. ويتكەنى، بۇل تەرگەۋشىلەر ءۇشىن دە ۇلكەن ايىپ بولعاندىقتان دا، ولاردىڭ سوڭىندا ۇكىمنىڭ ورىندالعانى تۋرالى اكتىدەن باسقا ءىز قالدىرۋى ەكىتالاي.

ماعجان جۇماباەۆ - ءوزىن تۇرمەدە دە اقىن رەتىندە ۇستاعان. ونىڭ كورسەتىندىلەرىندەگى سوزدەرىنەن كوركەم ويدىڭ تابى شارپىلىپ تۇرادى. «القا» ادەبي ۇيىرمەسىنىڭ «تابالدىرىق» اتتى باعدارلاماسىنىڭ سۋرەتكە تۇسىرىلگەن قارا قاعازى (نەگاتيۆى) ساقتالعان. ءبىز ونى كوشىرىپ الىپ جاريا ەتتىك. ونىڭ ءوز قولىمەن جازعانىن وزىنە قيمايتىنداي وزەۋرەۋدىڭ ەش قيسىنى جوق. ويتكەنى باعدارلامانى كوشىرىسكەن جاكەن سارسەمبيننىڭ ادەبي اياسى مەن جازۋ مانەرى ء(بىز ونىڭ وسى تاقىرىپتاعى ءبىر ماقالاسىنداعى وي ءورىسىن، بايانداۋ مانەرىن، سويلەم قۇرىلىمىن، سوزدىك قورىن  تەكستولوگيالىق تالاپتارعا ساي سالىستىرىپ قارادىق) مۇلدەم قابىسپايدى.

كارىم جالەنوۆتىڭ جاۋابى ناقتىلىعىمەن جانە دالەلىمەن نازار اۋدارادى. باتىس «الاشوردانىڭ» ۇيىتقى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى بولا تۇرا جاۋاپتارى تەك قوسىمشا ماسەلەلەردى قامتۋمەن شەكتەلگەن. بۇل كىسىنىڭ جاماعاتى دا ورىس ەكەن. مۇمكىن، تەرگەۋشى «بالدىزدارى» جەزدەلەرىنە جۇمساقتىق تانىتتى ما، كىم ءبىلسىن. ول كەزدە وزگە ۇلتتىڭ قىزىن الۋ - «ينتەرناتسيونالدىق بورىشتى» وتەۋ سياقتى بولىپ باعالاناتىن.

عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ - تاشكەنتتەگى قازاق زيالىلارىنىڭ شەشىمىمەن «اشتىققا ۇشىراعاندارعا كومەك» قارجى جيناۋ ءۇشىن بۇقاراعا بارعان. ز.ۆاليدوۆپەن بۇقارادا جانە بەرليندە كەزدەسكەن. الايدا وسى ەكى وقيعانى ەلەۋسىز عىپ بايانداعانى سونداي، ناقتى ماعلۇمات الۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوعادى. ونىڭ ەسەسىنە ع.ءبىرىمجانوۆتىڭ «تۇرىكمەن ۇلتشىلدارىمەن بايلانىسى انىقتالىپ»، ايداۋدا جۇرگەن جەرىنەن اشعاباتقا جونەلتىلىپتى.

حايرەددين بولعانباەۆ ءوزىنىڭ تىكەلەي ز.ۆاليدوۆپەن جولىعۋ ءۇشىن بۇقاراعا بارعان ساپارىنا: «وقۋلىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ جايىن قاراستىرۋ ءۇشىن جىبەرگەنىن» ايتادى.«الاشوردانىڭ» اتىنان جولداعان قۇپيا حاتتى ۆاليدوۆكە تاپسىرعانى، تاپسىرماعانى تۋرالى ا.بايتۇرسىنوۆپەن بەتتەسۋ كەزىندەگى قيسىندارى تىم بۇلدىر. الدىڭعى پىكىرىن دالەلدەمەگەن، نە ونى جوققا دا شىعارماعان. سونىڭ ناتيجەسىندە، «الاشوردا» كوسەمدەرى مەن ز.ءۆاليدوۆتىڭ اراسىنداعى قۇپيا بايلانىس اشىلماي قالىپتى. الاش ۇراندى جاۋىنگەر قالامگەردىڭ قالام قايراتى تەرگەۋدگى جاۋاپتاردان بايقالمايدى.

احمەت-سافا يۋسۋپوۆ - تەرگەۋ ۇكىمىنە قاراعاندا: «توتەنشە كوميسسيانىڭ الاشورداشىلاردىڭ ىشىنە ەنگىزىلگەن تىڭشىلىق قىزمەتىن اتقارماعانى ءۇشىن» اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. سوعان وراي جاۋاپتارى دا قىسقا. تۇرمىستىق جايدان باسقا مالىمەت بەرمەگەن. «ماعان ايتقان جوق»، «بىلمەيمىن»، «سالەمدەستىم، بىراق اڭگىمەلەسكەمىن جوق» دەگەن سىڭايدا جاۋاپ قايىرعان. سوندا دا مۇنداي ەكىۇشتى ماعلۇمات بۇل ادام تۋرالى قانداي دا ءبىر قوعامدىق پىكىردى قالىپتاستىرۋعا تاۋەكەل جاساتپايدى.

مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ جاۋاپتارى ۇزاق ءارى شاشىراڭقى، اڭعال باياندالعان، ويىنىڭ ەتەك-جەڭى جينالماعان. ءسوزى دە، جازۋى دا سوزىلمالى، نەمكەتتىلىك باسىم. ونىڭ ساياساتكەرلىگىنە تۇرمەلەستەرىنىڭ ەشقايسىسى باعا بەرمەيدى. العاشقى كورسەتىندىلەرىندە وزىنە تاعىلعان بارلىق ايىپتاردى مويىندايدى. بىراق تا كەيىنگى جاۋاپتارىندا ودان باس تارتىپ: «مەنىڭ ول جولى دەنساۋلىعىم ناشارلاپ تۇر ەدى. نە ايتقانىمدى، نەگە قول قويعانىمدى تۇسىنبەدىم. ەندى ءبارى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر»،- دەگەن ءۋاج بىلدىرگەن. ول: جەتىسۋ وڭىرىندەگى توڭكەرىسكە دەيىنگى وقيعالارعا شولۋ جاساپ، شكاپسكيمەن بىرىگىپ 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى جازالاۋعا شىققان اسكەردىڭ زاردابىن جويۋعا قاتىسقانىن، اتامان اننەنكوۆپەن ءۇش رەت كەزدەسكەنىن، وعان قىزمەت كورسەتۋدەن باس تارتقانىن باياندايدى. تاشكەنتتەگى استىرتىن ۇيىمعا:  استىرتىن ۇيىم ەمەس، پىكىرلەستەر ءماجىلىسى - دەپ قارايدى جانە ۆاليدوۆپەن كەزدەسكەنىن مويىندايدى. حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەرمەن بەتپە-بەت كەزدەسكەننەن كەيىن الدىڭعى كورسەتىندىلەرىنەن باس تارتقان. جاندوسوۆ پەن رىسقۇلوۆتى تۋعان باۋىرى ەسەبىندە ساناعان. ولارعا شاكىرت كەزىندە قامقورلىق كورسەتكەن. 1914 جىلى تۇراردىڭ وقۋىن جالعاستىرۋى ءۇشىن قوماقتى سوما  بەرىپتى.

ەڭ كوپ سۇراق-جاۋاپ الىنعاندار م.تىنىشباەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ جانە ءا.ەرمەكوۆ. ولاردىڭ بۇل جاۋاپتارى كەيىن ايىپتاۋ ۇكىمىندە ءۇزىندى-ءۇزىندى رەتىندە پايدالانىلعان.

جازبا جاۋاپتارىنا قاراعاندا: ح.دوسمۇحامەدوۆ - ىسكەر، سوزگە ۇتىمدى، جازۋى انىق. ءبىرىنشى جاۋابىندا ءوزىنىڭ استىرتىن ۇيىمعا قاتىسىن مويىنداپ، بولاشاق قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنا دەيىن بايانداپ بەرگەنىمەن، كەلەسى سۇراقتان باستاپ ونىڭ بارلىعىن جوققا شىعارعان. ماعلۇماتتىق تۇرعىدان العاندا دەرەكتەر مول.

جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ - وتكىر، ورىندى سويلەپ، ماقال، ماتەل قوسىپ، تۋرا كەسىپ ايتادى. زاڭعا جەتىك. جازۋى دا انىق، بايانداۋى دا شيراق، ناقتى. العاشقى تەرگەۋدەن باستاپ بىربەتكەي مازۇندا جاۋاپ بەرگەن. باسى ارتىق كورسەتۋلەر جوق. بۇل ادامنىڭ ءومىر ءدامىنىڭ تاۋسىلۋى تۋرالى ءتۇرلى بولجامدار بار. ءبىز قاراشاش حالەلقىزى دوسمۇحامەدوۆانىڭ لامىنە سەنىممەن قارايمىز.

ءالىمحان ەرمەكوۆ - قىزبا، كۇيىپ-ءپىسىپ سويلەيدى، كۇيىپ-ءپىسىپ جازادى. وتكىر. تەرگەۋشىلەردەن جاسقانباعان. پافوسپەن سويلەۋگە بەيىم. ءوزىنىڭ لەنينمەن كەزدەسۋىن، ەجوۆپەن تانىستىعىن ءسوز اراسىنا سىنالاپ كىرىكتىرگەن. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىن قولداي جاۋاپ قايىرىپ وتىرعان. ونىڭ كەيىن گازەتتە جاريالانعان اشىق حاتىنىڭ ەكى نۇسقاسى تەرگەۋ ىسىندە ساقتالعان.

يسا قاشقىنباەۆ - ەركىن سويلەپ، ەركىن فورمۋليروۆكا جاسايدى. جاۋاپتارىنىڭ بارلىعى دا الدىن-الا جوندەلىپ، وڭدەلگەن سياقتى اسەر قالدىرادى.

مۇرزين مۇحتار - ناعىز ەر مىنەزدى، تىك سويلەپ، كەلتە قايىرادى. جاۋاپتارىنىڭ بارلىعى: مەن تىڭشى ەمەسپىن. وسەك جينامايمىن سوندىقتان دا ەشتەڭەنى ەسىمدە ۇستامايمىن،- دەگەنگە سايادى.

مۇحتار اۋەزوۆ باسىندا ءوزىن سىپايى ۇستاعان. تەرگەۋ سوڭىندا «ءجىبي باستاعانى» سەزىلەدى.

جاقىپ اقباەۆتىڭ كورسەتىندىلەرى تەرگەۋشىلەردىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرماسا كەرەك. ءبىر-ەكى ساراڭ دا قىسقا ومىرباياندىق شولۋمەن تامامداعان. بۇدان ءارى قازبالاۋعا دەنساۋلىعى دا مۇمكىندىك بەرمەسە كەرەك. كوبىنەسە سانيتارلىق بولىمدە جاتقان.

ءابدىراحمان ءبايدىلدين - عالىم احمەدوۆ دەگداردىڭ ايتۋى بويىنشا: ۇشقالاق، جاڭعالاق، شامشىل ادام بولعان كورىنەدى. سول راس سياقتى. ءار كورسەتىندىسى ماشينكامەن ەسەپتەگەندە 30-40 پاراققا جەتىپ جىعىلادى. قاعازشىل، اسىرە اسەرشىل، جانتالاسقان جان سياقتى. قالايدا «وزىنە اياۋلى ءبىر جاندى» اڭگىمەسىنە پروتوتيپ ەتىپ الدى-مىس - دەگەن جەلەۋدىڭ جەتەگىندە كەتىپ، م.اۋەزوۆ پەن س.سادۋاقاسوۆتى جەك كورىنىشتى ەتۋگە تىرىسىپ، اشكەرەلەپ باققان. ول دا جانىنا سايا تاپتىرماعان. تەرگەۋشىلەر وعان  «قالام» دەپ كەكەسىندى ات قويعان. ارمانسىز پايدالانعان سوڭ اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن جانە ۇكىم ورىندالعان. ول پارتيا تازالاۋى جۇرگەن كەزدە: «مەن ءبىر كەزدە كولچاكتىڭ قارسى بارلاۋىندا ىستەگەمىن»،- دەپ ماقتانىپ قالسا كەرەك. سول ءسوزى ءوزىنىڭ تۇبىنە جەتكەن. ۇلى كەزىندە وبكومنىڭ حاتشىسى بولعان. اكەسىنىڭ «حالىق جاۋى» بولعاندىعىن جاسىرعانى ءۇشىن ورىنىنان الىنىپتى. نەمەرە، شوبەرەلەرىنىڭ بۇل «ساپىرىلىسقا» قاتىسى جوق ەكەنى ايان.

وكىنىشكە وراي، اراسىنا ءۇزىلىس سالىپ ءۇش رەت پارمەندى دارمەن الىپ، ۇزىن-ىرعاسى ەكى جىلعا تارتا ارحيۆ مۇراعاتتارىن قانشالىقتى مۇقيات قاراپ، تياناقتى  تانىستىق دەگەنمەن دە، «الاشوردانىڭ» استىرتىن ۇيىمىنا قاتىستى تەرگەۋ ءىسى بويىنشا جاۋاپقا تارتىلعان جەتپىس ءبىر ادامنىڭ جاۋابىن جانە ولارعا قاتىستى انكەتالىق دەرەكتەردى تولىقتاي كوشىرىپ الا المادىق. بىزگە ەس قاتقان جانە سونىڭ ارقاسىندا تاسپاعا ءتۇسىرىپ العان الاقانداي ۇنتارتقىشتان باسقا (كەيىن ونى قاعازعا ر.دوسىمبەكوۆا، ءا.يتەمىروۆا، ا.بولسىمباەۆا ءتۇسىردى)) ول كەزدە قازىرگىدەي جانسەبىلدىك جاسايتىن تەحنيكالىق مۇمكىندىك تە جوق ەدى جانە وعان رۇقسات تا بەرمەيتىن. قىسىمدى ءتارتىپ پەن شاعىمدى شەكتەۋدىڭ قىسپاعىندا تەرگەۋدىڭ نەگىزگى جەلىسى مەن شىرمالعان شىندىقتىڭ قىلىن سۋىرىپ، ەڭ باستى تۇيىنشەكتى رەتكە كەلتىرىپ الۋدىڭ ءوزى دە كوپ ۋاقىتتى الدى. سوندىقتان دا كورسەتىندىلەردىڭ دەنى باستى ماسەلەگە - ولارعا تاعىلعان باستى ايىپتىڭ ءالىبىن اشاتىن وقيعالار مەن  الاشتىڭ باستى تۇلعالارىنىڭ تاعدىرىنا ورايلاستىرىلا جيناقتالدى. شاعىمدى كورسەتىندىلەرى ءداتى مەن دالەلىنە ساي پايدالىنىلدى. ۇلت مۇددەسى ءۇشىن كۇيىندى بولعان ءسۇيىندى ارىستاردىڭ الدىندا تاعزىم ەتە وتىرىپ، ارنايى توقتالماعىن سول ازاماتتاردىڭ ەسىمىن جاڭعىرتا كەتۋدى ورىندى سانادىق.

«الاشوردا» تاريحىنداعى تامىرلى تۇلعانىڭ ءبىرى سەيدازىم قادىرباەۆ. تورعاي ولكەسىنىڭ قىزبەل اۋىلىنداعى قوڭىراۋلى وزەنىنىڭ جاعاسىندا تۋعان. تورعايداعى ورىس-قازاق مەكتەبىن بىتىرگەن. توڭكەرىسكە دەيىن دە، ودان كەيىن دە زاڭ سالاسىندا ىستەگەن. «الاشوردانىڭ» تورعايداعى جاساعىنىڭ اسكەري كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولعاندىقتان دا، نەگىزىنەن سول تۇستاعى امانكەلدىنىڭ قازاسىنا بايلانىستى وقيعالارعا قاتىستى ايعاقتاردا جانە مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا باعىتتالعان تەرگەۋ سۇراقتارىندا اتى ءجيى اتالادى، ءتىپتى تىكەلەي جەتەكشىلىك ەتىپتى-ءمىس دەگەن دە قاۋەسەت بار.ۇزاق مەرزىم زاڭ مەكەمەلەرىندە ءىس قاعازدارىمەن اينالىسقان تاجىريبەسىنە سۇيەنسە كەرەك، ونىڭ كورسەتىندىلەرى بارىنشا ۇستامدى، تەرگەۋشىلەرگە ءشيى شىعاتىنداي ۇشىق ۇستاتپاعان. بۇعان گۇلنار مىرجاقىپقىزىنىڭ:

«اعا - ادۆوكات ەدى، قايدا وقىعانىن بىلمەيمىن (ارنايى ءبىلىم الماعان - ت.ج.). ورتا بويلىدان جوعارىراق، ماڭدايى كەرە قارىس، جالتىر قاسقا باس، كوبىنە تاقيا كيىپ جۇرەتىن، مىنەزى تۇيىقتاۋ، كوپ سويلەمەيتىن»،- دەپ بەرگەن مىنەزى دە ىقپال جاساسا كەرەك.

«ۆورونەجگە جەر اۋدارىلعان كەسىمدى ۋاقىتى اياقتالعان سوڭ ەلگە قايتقان. 1937 جىلى 52 جاسىندا اتىلعان. زاڭ تۋرالى اۋدارما ەڭبەكتەرى ارقىلى وسى سالاداعى اتاۋلاردىڭ قالىپتاسۋىنا ەڭبەك سىڭىرگەن.

«الاشوردا» اسكەرىنىڭ مايدان قيمىلدارىنا تىكەلەي ارالاسقان، «الاش قوزعالىسى» اتتى ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامادا اتى اتالماي قالعان تاعدىرلى تۇلعالاردىڭىڭ ءبىرى - الماس وماروۆ پەن ءماجيت كۇدەرين. بۇل ەكى ساردار تۋرالى كورسەتىندىلەر مەن انكەتالىق دەرەكتەردى ءبىز دە نازاردان تىس قالدىرىپپىز. ەكەۋىنىڭ دە ارتىندا قالعان ۇرپاقتارى كەڭەس تۇسىنىڭ وزىندە اكەلەرىنىڭ ەسىمدەرىن تىرىلتۋگە باتىل ۇمتىلعان. الماس وماروۆ «الاشوردانىڭ» اسكەري كەڭەسىنىڭ مۇشەسى ءارى ەرتاۋىلىنىڭ ساردارى بولىپتى. «الاشوردا» مەن امانكەلدى جاساقتارىنىڭ قوسىلۋى تۋرالى كەڭەسكە، تاراننىڭ وتريادىن قارۋسىزداندىرۋعا، تورعايداعى بۇلعاققا قاتىسقان. بۇل «قاندى وقيعانىڭ» سوڭى كەك قۋىسۋعا ۇلاسقان. الاش زاماتى سەيتبەك نۇرحانۇلى: «ابدىعفاردىڭ ءىنىسى توكىش ابدىسادىقوۆتان امانكەلدى مەن ابدىعافاردىڭ اراسىنداعى شىندىقتى ايتىپ بەرۋدى ءوتىندىم. سوندا: «ابىعافاردى ولتىرگەن ءالىبي جانگەلدينگە ەرگەن قىزىلدار. اتقان كەزدە ابدىعافار شالا جانسار قالعان. سودان كەيىن امانكەلدىنىڭ تۋىستارى كەپ باۋىزداپ ولتىرگەن. بۇل دەرەكمارات مىرزاعاليۇلىنىڭ «تورعاي قازاقتارىنىڭ كوتەرىلىسى» اتتى جيناعىندا جازىلعان»،- دەگەن ماعلۇمات بەردى.سونداي-اق سول سوعىسقا  قاتىسقان ادامنىڭ ءبىرىنىڭ: «ولسەڭ دە ءتىرى قويما الماسوۆتى»،- دەگەن  انت مەزگىلىندەگى اماناتى  بويىنشا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ تۋعان اۋىلى سارىتۇبەكتە كەڭەس وكىمەتىنەن بوي تاسالاپ جۇرگەن ومار الماسوۆتى سەيداحمەت بايسەيىتۇلى دەگەن «حالىق كەكشىلى» اڭدىپ بارىپ اتىپ ولتىرگەن ەكەن. مارقۇمعا قابىر - اقتاس پەن بايتۇرسىننىڭ قورىمىنان بۇيىرىپتى. وماردىڭ قىزى، اتاقتى ءانشى جامال وماروۆا 1960 جىلى اعايىندارىن جاسىرىن ەرتىپ بارىپ اكەسىنىڭ باسىنا شيكى كىرپىشتەن زيرات تۇرعىزىپتى. 2009 جىلى ءبىز دە بارىپ تاعزىم ەتتىك. زيرات جەرمەن جەكسەن جەنتەكتەلىپ، اق سورتاڭدانىپ، جايىلما توپىراق بولىپ قالىپتى.

ال ءماجيت كۇدەريننىڭ ءومىرى مەن عىلىمي ەڭبەكتەرى ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ەڭ كوپ ساندى جانە اشىق مايداندا جان الىپ، جان بەرىسكەن «الاشوردانىڭ» جەتىسۋداعى قارۋلى اسكەرىنىڭ ساردار جاۋىنگەرى، اتاقتى قانقۇيلى «قىزىل پارتيزانداردىڭ» قىزىل قىرعىنىنا توسقاۋىل قويعان مايدانگەر ءماجيت كۇدەريندى ۇرجارلىق-ماقانشىلىق جەرلەستەرى دە ۇمىتقان.

ارينە، وتىز جەتىنىڭ وپاتىنان امان قالمادى. «جاپون شپيونى» رەتىندە ورازجاندوسوۆتىڭ توبىمەن بىرگە اتىلىپ كەتتى. ال بەلگىلى اعارتۋشى تۇلعا، وزىمىزگە تاعدىرى جاقسى تانىس، 1930 جىلى 30-قىركۇيەك كۇنى تۇتقىندالعان ءبىلال سۇلەەۆتىڭ ءبىز كوشىرىپ العان ەكى-ءۇش بەتتىك جاۋابى سول تۇستا «ءبىر كۇنگە» سۇراپ العان مارقۇم ءبىر اعامىزدىڭ سورەسىندە قالدى. تەرگەۋشىلەر تاعاتىن ايىپ تا تابا الماعان. م.تىنىشباەۆتىڭ ءوزى قولدان تولتىرماعان كورسەتىندىسىندەگى:

«مەن الماتىدان - سۇلەەۆتى، شىمكەنتتەن - كەنەساريندى ۇيىمعا تارتۋ كەرەك دەپ ۇسىنىس جاسادىم. وزگە اتالعانداردىڭ اتى-ءجونى ەسىمدە جوق»،- دەگەن سىلتەمەسى عانا.

سول كۇيىنشە دالەلدەنبەي قالعان بۇل بوپسا «ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا»:

الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى ايىپكەر سۇلەەۆ بiءلالدi ۇيىمعا تارتتى، وعان ۇيىمنىڭ باعدارلاماسىنىڭ بiر داناسىن تاپسىردى. باعدارلامانىڭ بiر داناسى اشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ جەتiسۋ وبلىسىنداعى لەپسi اۋدانىنداعى وكiلi كۇدەرين جۇماحاننىڭ قولىنا تيگەن (№ 541784-iس، 1ت.، 403 جانە 404-پاراقتار، № 2370-iس، 1 ت.، 177, 178 جانە 179-پاراقتار),- دەگەن ۇكىمگە ۇلاسىپ، اقىرى اۋىر جازاعا بۇيىرىلعان.

ال 1930 جىلى 17-قىركۇيەك كۇنى الماتى قالاسىندا ۇستالعان وقىتۋشى مۇستافا بۇرالقيەۆ تەك قانا مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ قارىنداسى بوتاكوز اسقارقىزى دۋلاتوۆاعا ۇيلەنگەنى ءۇشىن عانا قولعا الىنعان سياقتى. تەرگەۋ ىسىندەگى:

«شۆەتسوۆتىڭ ەكسپەديتسياسىنىڭ جۇمىسىنا ەكسپەديتسيا جەتەكشiسiنiڭ ورىنباسارى رەتiندە ءا.بوكەيحانوۆ تا قاتىستى، ءسويتiپ، ول «قازاقستان - قازاقتار ءۇشiن عانا!»،- دەگەن ۇراندى زاڭ جۇزiندە بەكiتۋگە ۇمتىلدى، سونداي-اق تاشكەنتتەگi جوعارى وقۋ ورىنىنىڭ پروفەسسورى ۋسپەنسكيگە كسسر-دiڭ جەر تۋرالى كودەكسiن جاساۋعا تاپسىرما بەردi, ول ۇسىنىس 1927 جىلى ولكەتانۋ بيۋروسىنىڭ جينالىسىندا جاۋاپقا تارتىلعان بۇرالقيەۆ مۇستافا مەن وماروۆتىڭ، تاعى دا باسقالاردىڭ قاتىسۋىمەن قابىلداندى (№ 541784-iس، 1 ت.، 10-پاراق)»،- دەگەن ايىپتاۋ قورىتىندىسىنداعى سىلتەمەدەن باسقا ورىندى ءۋاج كەزدەسپەيدى.

تۇرمەدە مۇحتار اۋەزوۆپەن بىرگە جاتقان. بوتاكوز اسقارقىزى دۋلاتوۆا ول تۋرالى:

«ءبىر كۇنى مۇستافاعا تاماق الىپ بارعانىمدا تۇرمەنىڭ ەسىگىنەن مۇحتار اۋەزوۆتى كورىپ قالدىم. انادايدان جىميىپ باسىن يزەپ امانداستى، ءوڭى بوپ-بوز بولىپ جۇدەگەن. ماعان: «تۇرا تۇر، بوتا، مەن قازىر مۇستافانى ەرتىپ كەلەيىن»،- دەپ اياعىن اسىعا باسىپ ىشكە كىرىپ كەتتى. بىراق مۇستافا جالعىز ءوزى كەلىپ سويلەستى. بۇل - 1930 جىل بولاتىن. كەلەسى جىلى تۇتقىنداردى جابىق سوتپەن سوتتادى. بارىنە 58- ستاتيامەن بەس جىل جەر اۋدارۋ ۇكىمى شىقتى. وتىرعان ەكى جىلىن ەسەپتەپ، ءۇش جىل مەرزىممەن رەسەيگە جەر اۋداردى. ءبىر جاقسىسى - سەميالارىمەن بىرگە تۇرۋعا رۇقسات بەرىلدى. تۇرمىس جاعدايى كوتەرگەندەردىڭ سەميالارى بىرتىندەپ كۇيەۋلەرىنىڭ سوڭىنان بارىپ قوسىلىپ جاتتى... راس، وزگەلەردەن كورى مۇستافا ەكەۋمىزدىڭ تاماعىمىز توق بولدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ اعامىزعا، اشىرگە، جۇماحانعا، قوشكەگە سالەم-ساۋقىتقا سۋحاري، ماي، قانت سالىپ كومەكتەسىپ تۇردىق. ... سول ازاماتتارىمىز ازاپتان قۇتىلىپ، ەستەرىن ەندى عانا جيا باستاعاندا، 1937 جىلى قايتادان ۇستالدى»،- دەپ ءسىڭىلىسى گۇلنار مىرجاقىپ قىزىنا ەستەلىك ايتىپ كەتىپتى.

اۋدارمامەن اينالىسقان، بەرتىنگە دەيىن ءومىر سۇرگەن مۇستافا بۇرالقيەۆتىڭ ءومىرى تۋرالى تولىق ماعلۇمات جوق. كەزىندە ەكى تىلدە بىردەي جازاتىن قالامگەر نەمەرە ىنىسىنەن ونىڭ ءومىربايانىن ءبىر ىڭعايعا كەلتىرىپ بەرۋدى ءوتىنىپ ەدىك، ول ءوتىنىش تە ءومىر تولقىنىنىڭ يىرىمىندە بۇكتەلىپ كەتتى. وكىنىشتى. وزگە ادامدار تۋرالى ماعلۇماتتار ءافسانا بارىسىندا رەتىنە قاراي ىقشامدالا پايدالانىلدى.

ارينە، تۇرمەدەگى تۇتقىنداردىڭ جانىن جالداپ بەرگەن ايعاقتارىنىڭ شىندىعىنا تولىق سەنۋدىڭ قيسىنى جوق. دەگەنمەن دە جيىرما-وتىز ادامنىڭ پىكىرىنىڭ ورايلاس كەلۋىنە قاراپ، س.قوجانوۆ پەن ت.رىسقۇلوۆتىڭ، س.سادۋاقاسوۆتىڭ اراسىنداعى شيەلەنىستىڭ سەبەبى: قازاقستان مەن تۇركىستاننىڭ قوسىلۋى تۋراسىندا ەكەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. تەرگەۋ ىسىندەگى سۇراقتار مەن كورسەتىندىلەردىڭ بەستەن ءبىرى وسى ءۇش قايراتكەر تۋرالى. الاشورداشىلار بۇل ءۇش ازاماتتى دا باعالاعان. ءىش تارتقان. ا.بايتۇرسىنوۆ ولاردى تاتۋلاستىرعان. بىراق كەيىننەن ارالارىنا ءستاليننىڭ ءوزى سىنا قاقتى. گولوششەكين ءوزىنىڭ رەسپۋبليكاداعى بەدەلىن نىعايتۋ ءۇشىن وسى ءۇش ازاماتتى ءبىر-بىرىنە قارسى قويعان سياقتى. ت.رىسقۇلوۆ - ورتاق تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋدى، ال س.قوجانوۆ - سولتۇستىكتىڭ حالقىن وڭتۇستىككە قونىستاندىرىپ، تاشكەنتتى استانا ەتىپ، تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋدى، س.سادۋاقاسوۆ - وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتى قوسىپ رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى دەربەس قازاقستان اۆتونومياسىن قۇرۋدى ۇسىنعان.

ورىس «كوممۋنيست-كولونيزاتورلارى» س.قوجانوۆتىڭ ۇسىنىسىن قولداپ: سولتۇستىك وبلىستارعا رەفەرەندۋم جۇرگىزۋ ارقىلى جەر مەجەسىن جۇرگىزىپ، ساناق وتكىزىپ، جەرگىلىكتى ۇلتتى وڭتۇستىككە ىسىرىپ، سارىارقانى رەسەيدىڭ قۇرامىندا الىپ قالۋدى ماقسات ەتتى. سول ماقساتپەن ەجوۆ ماسكەۋدەن ارنايى كەلىپ، كوميسسيا قۇردى. بۇل شاراعا كوميسسيا مۇشەسى س.سادۋاقاسوۆ پەن ءا.ەرمەكوۆ تويتارىس بەرىپ، قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسىن ساقتاپ قالدى. س.سادۋاقاسوۆ ت.رىسقۇلوۆقا:

«ستالينگە ارقا سۇيەپ، ۇلتتىق مۇددەلەردى ۇمىتتى، ايتەۋىر قازاقستاننان باسقا رەسپۋبليكا قۇرۋ ءۇشىن جانىن ساپ ءجۇر، «الاشورداشىلاردىڭ» سوڭىنا تىڭشى قويىپ، زيالى قاۋىمدى جىككە ءبولىپ ءجۇر، كوللەكتيۆيزاتسيانى تەزدەتۋدى جۇزەگە اسىرماق، جەرگىلىكتى ونەركاسىپ ورىندارىن اشۋعا قۇلىقسىز، ءبارىن ءوزى وتىرعان ماسكەۋدەن شەشكىسى كەلەدى»,- دەگەن كىنا تاققان.

ارينە، مۇنىڭ بارلىعى جەكە باستارىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ەمەس، ەلى ءۇشىن تۇسكەن ەرلەردىڭ ەرەگەسى ەدى. ۇشەۋىنىڭ دە مۇددەسى ءبىر، كۇرەس جولى، امالداۋ ءتاسىلى وزگە. بۇل ۇشەۋىنە قاراعاندا مەڭدەشەۆتىڭ، سەيفۋلليننىڭ، نۇرماقوۆتىڭ كوزقاراستارى مۇلدەم باسقا. «الاشوردا» قايراتكەرلەرىن اشكەرەلەيتىن «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» تۋرا سول تەرگەۋ ءىسى جۇرگىزىلىپ جاتقان كەزدە جازىلىپ، جاريالانۋى كەزدەيسوق ۇندەستىك دەۋگە جاتپايدى. ول دا ءوزىنىڭ ۇگىت-ناسيحاتتىق مىندەتىن اتقاردى. ساياسي ساحناعا و.يساەۆ، ۇ.قۇلىمبەتوۆ، ءى.قابىلوۆ، ە.ەرنازاروۆ سياقتى قولجاۋلىقتار شىقتى.

ءبىز قاراستىرعان جيىنى 14 تومنىڭ كەيبىر بەتتەرى جىرتىلعان ەكەن. وندا قانداي دەرەكتەردىڭ «قولدى بولعانى» بەلگىسىز. تەرگەۋ مەكەمەسىنە تىڭشىلىق ەتكەن «سالپاڭقۇلاقتاردىڭ» اتتارى كورسەتىلگەن ماعلۇمات بولۋى دا ىقتيمال. سونداي ارەكەتكە ۇمتىلىپ، جانتالاسىپ جۇرگەن ءبىر «قادىرلى» زيالىنى قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىنان كوزىمىز شالىپ قالعانى بار. سونىمەن قاتار، ءۇشىنشى توپ بوپ سانالاتىنداردىڭ ايعاقتارى جيناقتالعان №06610 ءىستىڭ ءبىرىنشى تومى ءبىزدىڭ قولىمىزعا بەرىلمەدى. سوعان قاراعاندا ول تومعا قۇپيا ورىننىڭ ءار ءتۇرلى تاسىلمەن جيعان مالىمەتتەرى، تىڭشىلار مەن ماعلۇمات بەرۋشى كۋالەردىڭ، جەكە ادامداردىڭ «جىمسىمالارى» تىگىلسە كەرەك.

تەرگەۋ حاتتامالارى 420-بەتتەن باستالادى. وندا تەرگەۋدىڭ ايعاعى ءۇشىن جينالعان «دونوستار» ساقتالىپ، كەيىن جويىپ جىبەرىلۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل توپتاعىلاردىڭ جاۋاپتارى كەيدە ۇيلەسىپ، كەيدە ۇيلەسپەي، قاراما-قايشى كەلىپ جاتادى. ول تۇسىنىكتى دە. ءبىرىنىڭ سىرىن ءبىرى اشقىسى كەلمەگەن، نەمەسە نە ايتۋى كەرەكتىگىن بولجاي الماعان. مىسالى، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ توبىنداعىلاردىڭ بىردە-بىرەۋى ز.ۆاليدوۆپەن بايلانىس جاساعانىن مويىنداماعان، ال ەكىنشى م.تىنىشباەۆتىڭ توبىنداعىلار بىردە مويىنداپ، بىردە باس تارتقان. تەك: «ءوزارا ارازبىز»،- دەگەندى عانا جەلەۋ ەتكەن. بۇل ولاردى ءوزارا ارانداتۋدان ساقتاعان. ارينە، ول دا «استىرتىن ۇيىمنىڭ جۇمىس ءادىسىنىڭ» ءبىرى. جوعارىداعى جايلاردىڭ انىق-قانىعىن ناقتى انىقتاۋ ءۇشىن تەرگەۋ دەرەكتەرىن تاريحي قۇجاتتارمەن تياناقتى تۇردە سالىستىرىپ بارىپ پايىم جاساۋ قاجەتتىگى تۋىندايتىنى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى. بۇل ەڭبەكتىڭ ۇزاق جىل جازىلماي جاتقانى دا سوندىقتان.

تەرگەۋ ءىسى ءتورت جىلدان اسا سوزىلدى. مۇنى سوزدىرىپ وتىرعان گولوششەكين ەكەنى انىق. سول ءتورت جىلدىڭ ىشىندە «الاشورداشىلاردى» اشكەرەلەيتىن ءۇش جيناق شىعارتتى. سوندا دا ماسكەۋگە جولدانعان سوت ۇكىمى:«تەرگەۋ بارىسىنداعى ايعاقتارى جەتكىلىكسىز» - دەگەن بۇرىشتامامەن ءبىر رەت كەرى قايتارىلعان. ەرەكشە وقىس كورىنەتىن جانە تۇسىنىكسىز جايت: وسى 71 ايىپتالۋشىنىڭ ىشىنەن د.ادىلەۆتىڭ، ءا.ءبايدىلديننىڭ، ا.ءيۋسۋپوۆتىڭ، ح.عابباسوۆتىڭ، ج.ايماۋىتوۆتىڭ جوعارى جازاعا كەسىلىپ، سول جازانىڭ ورىندالىپ كەتۋى، ياعني، اتىلۋى. قاي جاعىنان السا دا ولاردىڭ سالماعى ا.بايتۇرسىنوۆ پەن م.دۋلاتوۆتان باسىم تۇسپەيتىنى، «ايىپتارىنىڭ» ءوزى دە ولاردان كورى جەڭىل ەكەنى تۇسىنىكتى. ۇكىمنىڭ قاۋلىسىندا: د.ادىلەۆ - باسماشىلارمەن، ءا.ءبايدىلدين - كولچاكتىڭ قارسى بارلاۋىمەن بايلانىسىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارۋلى قارسىلىق جاساماق بولعانى ءۇشىن، ال ا.يۋسۋپوۆ - توتەنشە كوميتەتتىڭ «الاشوردانىڭ» ىشىنە كىرگىزىلگەن تىڭشىسى بولا تۇرا دەر كەزىندە حابار بەرمەگەنى ءۇشىن اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، ۇكىم شۇعىل ورىندالعان. سولاردىڭ قاتارىنا ح.عابباسوۆ پەن ج.ايماۋىتوۆتىڭ قوسىلىپ كەتۋى تاعدىردىڭ تالكەگى بولسا كەرەك. «ايماۋىتوۆ اتىلعان جوق. تۇرمەدە اۋىرىپ قايتىس بولىپتى-مىس»،- دەگەن قاۋەسەت تە بار. بىراق تەرگەۋ قۇجاتتارى ونى راستامايدى.

تەرگەۋ اياقتالاردىڭ الدىندا عانا 20 ادام، سونىڭ ىشىندە،  «قىلمىسى دالەلدەنبەگەنى ءۇشىن»، «ايعاقتاردىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن» «قۇمعا ءسىڭىپ كەتىپ، قونىس اۋدارۋشىلارمەن سوعىس اشپاق بولعان» س.وتەگەنوۆ جانە تەرگەۋدە بەرگەن قورىتىندىلارى وتە تياناقتى، بارلىق قىلمىسىن مويىنداعان ي.قاشقىنباەۆ تا بوستاندىققا شىعارىلعان. بۇعان پالەن دەپ ءجىپ تاقپاساق تا، قاپەرگە الا كەتۋگە تۋرا كەلەدى.

سونىمەن «قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ءۇشىن قۇرىلعان كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمى» تۋرالى «الاشوردا ءىسىنىڭ» تەرگەۋى تولىق اياقتالىپ، سوعىس جاعدايىندا قولدانىلاتىن اسكەري-دالا سوتىنىڭ ۇلگىسىندەگى «ۇشتىكتىڭ» قاراماعىنا جىبەرىلدى. ال تەرگەۋ حاتتامالارى «وتە قۇپيا» دەگەن بۇرىشتامامەن قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنىڭ مۇراعاتىنا جولداندى. ءسويتىپ، بەس جىلدان استام تەرگەۋ قىسىمىن كورگەن جيىنى 71 الاش ازاماتى قازاق ءۇشىن ەكى جارىم ميلليونعا جۋىق ادامىنان ايىرىلعان ەڭ قاسىرەتتى 1932 جىلعى اشارشىلىق پەن ازاپتىڭ تابالدىرىعىن اتتادى.

ولاردىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىرى ماسكەۋلىك جازالاۋ مەكەمەلەرىنىڭ ىرقىنا كوشتى. ۇشتىك قانشا قۇزىرلى «ساياسي باسقارما» بولcا دا، كوللەگيانىڭ قاۋلىسى ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بولىمدەرىنە جىبەرىلىپ، ارنايى پارتيالىق كەڭەستە قارالىپ، ماقۇلداناتىن. ءسويتىپ، ۇكىم شىعارۋعا پارتيا، ۇكىمەت (پروكۋراتۋرا), سوت قىزمەتكەرلەرى، ياعني، «ۇشتىك» شارتتى تۇردە  عانا قاتىساتىن. سوندىقتان دا، قازاقستاندا بۇل ءىستى «اينالىمعا ءتۇسىرىپ»، بۇراندانى بۇراپ نە بوساتىپ وتىرعان گولوششەكيننىڭ ءوزى بولاتىن.

تەرگەۋ ءىسى ماسكەۋدىڭ قاراماعىنا كوشكەندە ولاردىڭ ەكپىنى باسىلىپ قالدى. ونى م.دۋلاتوۆتىڭ تۇرمەدەگى «قولحاتىنان» انىق اڭعارۋعا بولادى. مۇنىڭ باستى سەبەبى - قازاقستاندا جاپپاي اشارشىلىق ءجۇرىپ جاتقان تۇستا گولوششەكيننىڭ قاققان قازىعىنىڭ ءتۇبى بوساپ كەلە جاتىر ەدى. سول تۇستاعى قالىپتاسقان ساياسي جاعدايعا،  پارتيا مەن مەملەكەت قۇرىلىمىنداعى جىكتەلۋ جۇلگەسىنە، جازالاۋ شارالارىنىڭ ناۋقاندىق سىپاتىنا، كەڭەس جانە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا، جالپى سول تۇستاعى تاريحي-پسيحولوگيالىق  بارلىعۋدان (سترەسسكە) ماعلۇمات بەرەتىن قۇپيا قۇجاتتاردىڭ مازمۇنىنا نازار سالساق، تۋرا سول 1931-1932 جىلدارى جالپى كەڭەس وكىمەتىنىڭ يدەولوگيالىق قىسىم ايىلى ءسال بوساڭ تارتىپتى. ۇشتىكتىڭ  اتۋ جازاسىن جاپپاي قولدانۋى ازايىپ، جوعارى جازانى شوعىرلاندىرىلعان لاگەرلەرگە اۋىستىرۋعا بەت العانى بايقالادى.

الايدا جازالاۋ ماشيناسى ىسكە قوسىلىپ كەتكەندىكتەندە، ونىڭ بەتىن تولىق قايتارۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. دەگەنمەن دە، ءستاليننىڭ وسىنداي بوساڭسىعان «قاس-قاباعىنا» قاراماستان تەرگەۋ استىنداعى «ەكىنشى قاتارداعى» تۇلعالار  ح.عابباسوۆقا، ج.ايماۋىتوۆقا، ا.-س.يۋسۋپوۆقا، ءا.بايدىلدينگە، د.ادىلەەۆكە قاراتا شىعارىلعان اتۋ جازاسىن ورىنداتىپ تىنۋعا كىم مۇددەلى ەدى جانە كىمنىڭ قۇزىرلى مۇمكىندىگى بولدى؟ماسكەۋدە «الاشوردا» قوزعالىسى مەن ونىڭ قايراتكەرلەرىن بىلەتىن، وسى تەرگەۋ ىسىنە جاقسى جاعىنان بولسىن، مەيلى جازالاۋ تۇرعىسىندا بولسىن، «كەڭەس بەرە الاتىنداي» ادام كىم ەدى؟

ەڭ ءبىرىنشى «كەنە» - ەجوۆ ەسكە تۇسەدى. ول سەمەيدە گۋبكومدا جۇرگەندە - م.دۋلاتوۆ، ح.عابباسوۆ، ءا.ەرمەكوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.اۋەزوۆ، ورىنبوردا قىزمەت ەتكەندە - ا.بايتۇرسىنوۆ، س.سادۋاقاسوۆ، قىزىلوردادا - س.قوجانوۆ، س.مىڭباەۆ سياقتى قازاق قىزمەتكەرلەرى ونى «كوممۋنيست-كولونيزاتور» رەتىندە اشكەرەلەپ، يىقتارىمەن ىعىستىرعان ەدى. اسىرەسە، سەمەي گۋبكومىن تاراتقان س.سادۋاقاسوۆقا ەرەكشە ءتىسىن باسقان. ماسكەۋدەگى ورتالىق كوميتەتتىڭ قاراماعىنا بارىپ، قۇقىق مەكەمەلەرى دارگەيىنە كوشكەن سوڭ «الاشورداشىلاردىڭ» تەرگەۋ ءىسىن جەلەۋ ەتىپ «مايدانعا ەركىن ارالاسقان». وعان - «الاش ىسىنە» قاتىستىلار ۇشتىكتىڭ ۇكىمىمەن سوتتالىپ جاتقان كەزدە دنەپروپەتروۆسكىدەن كرەملگە «قىزمەت بابىمەن» شاقىرىلىپ»، تاڭەرتەڭ امان-ەسەن كىرىپ، كەشكە تابىتقا سالىنىپ شىققان، «كاسىپتىك ۋلانۋ» دەپ دياگنوز قويىلعان س.سادۋاقاسوۆتىڭ كۇدىكتى ءولىمى دالەل. جۇرتتى كۇدىكتەندىرمەس ءۇشىن م.ي.كالينين سياقتى «كرەملدىڭ قاڭباق شالىن» جەرلەۋ راسىمىنە قاتىستىرعان. بۇل تۋرالى س.مۇقانوۆتىڭ ەستەلىگىندە ناقتى شىندىق ايتىلعان. اسىرەسە، ن.ي.ەجوۆپەن ەجەلدەن ەرەگەسى بار ح.عابباسوۆ پەن ج.ايماۋىتوۆتىڭ وزگەلەردەن ەرەكشەلىنىپ اتىلىپ كەتۋىنىڭ ءوزى سونداي كۇمان تۋدىرادى. 1924-1925 جىلدارداعى جەر مەجەلەۋ كەزىندەگى كوميسسيا توراعاسى رەتىندە قاتىسىپ، سولتۇستىك وبلىستاردى ەكىنشى رەت رەسەيدىڭ قۇرامىنا كىرگىزۋگە ۇمتىلىسىنىڭ الدىن كەسكەن س.سادۋاقاسوۆ پەن س.قوجانوۆ باستاعان قايراتكەرلەر ەجوۆ ءۇشىن «باسماشى» عانا بولاتىن. ال يدەولوگيالىق مايداندا ونىمەن ىمىراعا بارعان، ورتاق شەشىم قابىلداۋعا ىقپال بولىسكەن، «تانىستىعى بار، بۇعان كەپىلدىك بەرە الاتىن» ءالىمحان ەرمەكوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆكە «كەشىرىم جولىنىڭ» ۇسىنىلۋىنان دا سونداي ءبىر «ادامدىق فاكتوردىڭ» ەمەۋىرىنى تانىلادى.

تەرگەۋدىڭ ۇكىمىنە ىقپال جاساي الاتىن ەكىنشى ادام تۇرار رىسقۇلوۆ ەدى. «ساياسي باعدارىن ءستاليننىڭ ىرقىنا ىقتاپ انىقتايتىن» ء(وز ءسوزى) ساياساتكەردىڭ ستالينگە قۇپيا تۇردە  جازعان جاسىرىن مالىمدەمەلەرىندەگى: ا) الاشورداشىلاردىڭ سوڭىنا تىڭشى قويۋدى، ءا) ولاردىڭ ز.ۆاليدوۆپەن استاسقان جاسىرىن ۇيىمدارىن ء(وزىن اقتاي وتىرىپ)  اشكەرەلەۋدى، ب)  س.قوجانوۆ پەن س.سادۋاقاسوۆتى ساياسي ساحنادان شەتتەتۋدى، ۆ) بايلاردى تاركىلەۋ مەن كولحوزداستىرۋدى تەزدەتۋدى، گ) قازاقستانداعى پارتيا مۇشەلەرىن تازالاۋدى «جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتى ەسكەرە وتىرىپ قاتاڭ جۇرگىزۋدى»، د) ءوزىنىڭ ز.ۆاليدوۆپەن تانىس ەكەنىن، سۇلتانعاليەۆپەن حات الىسقانىن، قازاقستانداعى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇلتشىلدىق ارەكەتتەرىن دەر كەزىندە «ورتالىق كوميتەتكە، ستالين جولداستىڭ جەكە وزىنە حابارلاماعانىنا» قاتتى وكىنەتىنىن، وعان كەزدەيسوق وقيعا رەتىندە قاراۋدى وتىنگەن «قولدانبا قىزمەت حاتتارى» ءار قيلى ويعا جەتەلەيدى. ت.رىسقۇلوۆتى: جيىرماسىنشى جىلدارى ساياسي-جازالاۋ ناۋقانىنان كەزدەيسوق تىس قالدى، تازا ۇلتشىلدىق باعىت ۇستاندى، اشارشىلىق تۇسىندا قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ حات جازدى (ناعىندا ول حات اشارشىلىق ءوتىپ كەتكەننەن كەيىن، گولوششەكين ورنىنان تۇسكەننەن سوڭ، ونىڭ قىزمەتتەن الىنۋىن نەگىزدەۋگە ءتيىستى پارتيالىق تاپسىرمامەن، اشارشىلىقتى «ابىرويمەن جۇرگىزگەن» وراز يساەۆتىڭ مالىمدەمەسى نەگىزىندە جازىلعان ەدى) - دەگەن سياقتى ۇگىت-ناسيحاتتىق باسىلىمداردىڭ ىقپالى ناقتى تاريحي شىندىقتىڭ بەتىن بۇركەپ كەتكەن جايلارى دا بار ەكەنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى مۇندا ءبىردىڭ، مىڭنىڭ ەمەس، ميلليونداردىڭ، سونىڭ ىشىندە ۇلتتىڭ تاعدىر تاۋقىمەتى جاتىر.

وسى ارادا تۇرمە ءافساناسىن وقىپ شىعىپ، پىكىر بىلدىرگەن س.نۇرقانۇلىنىڭ مىنا ەستەلىگىن كەلتىرۋدى ورىندى سانادىق:

«مەن تۇراردىڭ ايەلى ءازيزانىڭ ءوز اۋىزىنان مىناداي ءسوزدى ەستىدىم. ول ماعان: - ءبىز كيسلوۆودسكىدە دەمالىپ جاتقانبىز. سول كۇنى وراز جاندوسوۆ قوناق ەتتى. قايتاردا: تۇندە قالانىڭ ءىشى قورقىنىشتى ءارى قاۋىپتى جەردەن وتەسىڭدەر. كەرەك بولار،- دەپ تۇرارعا ءوزىنىڭ تاپانشاسىن بەردى. ءتۇن ورتاسىندا ەسىك قاعىلدى. ەكى-ءۇش ادام كەلدى. تۇرار: - بۇل ءبىر تۇسىنىسپەستىك بولار. جاڭا كوستيۋم الايىن،- دەدى. ولار:- ەسكىسىن الىڭىز،- دەدى. ماعان: -نە كيەيىن،- دەدى. مەن:- جاڭاسىن كي،- دەدىم. تەرگەۋشىلەر تاپانشاسىن الىپ الدى. ول ماعان:- ماسكەۋگە قايت،- دەدى. ول باسپالداقتان تومەن ءتۇسىپ بارا جاتقاندا قاراپ تۇردىم. تومەنگى قاباتتا تۇراتىن گولوششكين دە ەسىگىن اشىپ، قاراپ تۇر ەكەن. ماسكەۋگە كەلدىم. بوساندىم. ءۇش اي بويى بالانىڭ اتىن قويمادىم. اتسىز ءجۇردى. سودان مەنى دە ۇستادى. كامەرانىڭ ءىشى تولعان قاندالا. ءتۇنى بويى بالانى تىك كوتەرىپ ۇستاپ تۇرامىن. ...سودان تۇرمەدەن شىققان سوڭ ءالىبي جانگەلدينگە كەلدىم. ول مەنى تاستاققا ورنالاستىردى،- دەپ اڭگىمەلەپ بەردى».

«بايدا - پەيىل، بالادا - بەيىل دە جوق، اڭدىستىرعان ەكەۋىن قۇدايىم-اي!»،- دەپ اباي ايتپاقشى، سول ساتتە ەكەۋىنىڭ كوزى باسپالداقتا تۇيىسكەندە، قانداي ويدا بولدى دەسەڭشى. گولوششەكين ءوزىنىڭ دۇرىلدەپ تۇرعان كەزىندە تۇرمەگە قاماي الماعان ادام، مىنە، ەكى قولى ارتىندا، تۇتقىندالىپ بارا جاتىر. اقىرى دەگەنىنە جەتتى عوي! ال اڭدىعان دۇشپانىنا تابا بولعان تۇرار قانداي كۇيدە بولدى؟ الدە، ءوزىن دە وسىنداي قورلىق كۇتىپ تۇرعانىن گولوششەكين ءبىلدى مە؟ قايدام. تىستەسكەن تاعدىر تالكەگى دەگەن وسى.

سونىمەن ۇشتىكتىڭ ۇكىمى شىقتى. تالانتتىڭ تاعدىرىن تالقىعا سالعان، تۇلعالاردى تۇقىرتقان جازالاۋ ناۋقانىنىڭ كەزەكتi بiر ناۋقانى بىلاي اياقتالدى:«قازاقستانداعى بiرiككەن مەملەكەتتiك ساياسي باسقارمانىڭ توتەنشە وكiلەتتiگiنiڭ جانىنداعى ۇشتiكتiڭ ءماجiلiسiنiڭ № III/ك ءماجiلiس - حاتىنىڭ كوشiرمەسi 1932 جىل. 20-كوكەك.تىڭدالدى: № 2370-iس بويىنشا : تىنىشباەۆ مۇحامەدجاندى، دوسمۇحامەدوۆ حالەلدi, دوسمۇحامەدوۆ جاhانشانى قىلمىس كودەكسiنiڭ 58/10, 57/7, 58/11 جانە 58/3-ستاتيالارى بويىنشا; 2. ۇمبەتباەۆ الدابەرگەندi, مۋرزين مۇحتاردى قك 58/7, 58/11-ستاتيالارى بويىنشا; 3. مۇڭايتباسوۆ ءابدiراحماندى قك 58/4, 58/11-ستاتيالارى بويىنشا; كەمەڭگەروۆ قوشمۇحامەدتi, بۇرالقيەۆ مۇستافانى قك 58/10, 11-ستاتيالارى بويىنشا; كۇدەرين جۇماقاندى، قوجامقۇلوۆ ناشيمدi قك 58/11-ستاتيالارى بويىنشا; اقباەۆ ءابدۇلحاميتتi قك 58/11 جانە 16-ستاتيا بويىنشا; اقباەۆ جاقىپتى قك 58/10, 59/3 - ستاتيالارى بويىنشا; قادىرباەۆ سەيتازىمدى قك 58/7, 11-ست. بويىنشا; وماروۆ ءاشiمدi قك 58/10, 7, 11-ست. بويىنشا; تiلەۋلين جۇماعاليدى قك 58/2-ست. بويىنشا; ەرمەكوۆ ءالiمحاندى، اۋەزوۆ مۇحتاردى قك 58/7, 10, 11- ست. بويىنشا وماروۆ ءۋاليحاندى، سۇلەەۆ بiءلالدi 58/2-ستاتياسى بويىنشا; ىسقاقوۆ دانيالدى قك 58/10, 11-ستاتيالارى بويىنشا جاۋاپقا تارتتى. شەشiم:

1.تىنىشباەۆ مۇحامەدجاندى. 2. دوسمۇحامەدوۆ حالەلدi. 3. دوسمۇحامەدوۆ جاhانشانى. 4. ۇمبەتباەۆ الدابەرگەندi. 5. مۇرزين مۇحتاردى. 6 مۇڭايتپاسوۆ ءابدiراحماندى. 7. بۇرالقيەۆ مۇستافانى. 8. كەمەڭگەروۆ قوشمۇحامەدتi. 9. كۇدەرين جۇماقاندى. 10. قوجامقۇلوۆ ناشيمدi. 11. اقباەۆ ءابدۇلحاميتتi. 12. اقباەۆ جاقىپتى. 13. قىدىرباەۆ سەيدازىمدى. 14. وماروۆ ءاشiمدi. 15. تiلەۋلين جۇماعاليدى - بەس جىل مەرزiمگە كونتسلاگەرگە جiبەرۋگە، ونى سونشا مەرزiمگە جەر اۋدارۋمەن اۋىستىرۋعا... شەشiم قابىلدادى. 16. ەرمەكوۆ ءالiمحان. 17. اۋەزوۆ مۇحتار - ءۇش جىل كونتسلاگەرگە قامالسىن، ۋاقىتتارى 8/ح-30 ج. باستاپ ەسەپتەلسiن. ەرمەكوۆ پەن اۋەزوۆتiڭ ۇكiمi شارتتى تۇردە ەسەپتەلسiن. 18. وماروۆ ءۋاليحاندى. 19. سۇلەەۆ ءبiلالدi. 20. ىسقاقوۆ دانيالدى قاماۋدان بوساتسىن، تەرگەۋ كەزiندەگi وتىرعانى ەسكە الىنسىن».

قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمىن اشكەرەلەۋگە ارنالعان بەس جىلعا جۋىق سوزىلعان تەرگەۋ ءىسiنiڭ ناتيجەسi وسىنداي ۇكiممەن ءتامامدالدى.

ۇلتىنىڭ تاعدىرى تالقىعا تۇسەر شاقتا تۇرمەگە وتىرعىزىلعان ارداگەرلەر ەل-جۇرتى اشارشىلىققا ۇشىراپ، جاپپاي قىرىلىپ جاتقان كەزدە قاپاستان شىعارىلدى. بۇل قاسiرەت ولارعا تۇرمەدەن دە كورi قاتتى باتتى. بiراق قولدان كەلەر قايران مەن ايلا-امال، رۋحاني قايرات پەن قۋات-كۇش جوق ەدi. ولاردىڭ ارقايسىسى سولتۇستiكتiڭ ورمانىنىڭ باس ەركiنەن ايىرىلعان بالتاشىلارىنا اينالدى. كەيبiرi قايتىپ ورالدى، كەيبiرi ماڭگiلiككە مۇز جامىلىپ، قيان شەتتە قالدى. ولارعا تۋعان جەردiڭ بiر ۋىس توپىراعى دا بۇيىرمادى.

ال كەش تە بولسا بۇيىرتۋ ءوز قولىمىزدا. كەزىندە، «ادىلەت» قوعامىنىڭ اتىنان ساۋلە رىسقۇلوۆا، ساۋلە ايتمامبەتوۆا، قارابي مۇحامەتقاليەۆ ماسكەۋگە بارىپ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، ج.دوسمۇحامەدوۆ، ع.ءبىرىمجانوۆ، ت.رىسقۇلوۆ، س.قوجانوۆ، ن.نۇرماقوۆ، ل.ميرزويان، س.نۇرپەيىسوۆ جەرلەنگەن قابىردى انىقتاپ قايتىپ ەدى. ال وتىزىنشى جىلى اتىلعان ج.ايماۋىتوۆ، د.ادىلەۆ، ا.ءبايدىلدين، ا.يۋسۋپوۆ - ۆاگانكوۆ زيراتىنا جەرلەنىپتى. كەش بولسا دا، ەش كەتپەس ءۇشىن، سولاردىڭ سۇيەگىن وتانىنا الىپ كەلىپ، جانازاسىن شىعارىپ، جاندارىنا يمانىن قوسساق، كىم بىزدەن قۇن سۇرايدى؟ تىم بولماسا، باستارىنا وتكەن-كەتكەندەر قۇران وقىپ، تاعزىم ەتەر ەدى. ءبىر جۇبانىشتىسى، س.سادۋاقاسوۆتىڭ سۇيەگىنىڭ كۇلى 2011 جىلى قاڭتار ايىندا سابىر قاسىموۆ سياقتى ازاماتتىڭ جانسەبىلدىگىمەن استاناعا اكەلىندى. وعان دا ءتاۋبا.

ءيا، كەيدە ۇرانداپ ءجۇرىپ ۇلتتىق رۋحىمىزدىڭ مايەگىن يمانسىز قالدىرىپ الاتىنىمىز وكىنىشتى. ويتكەنى بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى دا قازاقتىڭ اتويىنا اينالاتىن قاسيەتتى دە كيەلى ارۋاقتار.

تiرi قالعاندارى ەندi ەسiن جيا بەرگەندە كەڭەس وكiمەتiنiڭ ەكiنشi بiر «ۇلى قۇرباندىعى باستالدى» وعان سول وكiمەتتi ورناتقاندار مەن الدىڭعى «قۇرباندىقتى» ۇيىمداستىرعانداردىڭ ءوزi دە iلiندi. ول - زاماننىڭ تالقىسى بولاتىن. بۇل «قارادۇلەيدەن» (سمەرچ) كەيiن ۇلت زيالىلارىنىڭ قاتارى ورتتەن كەيiن امان قالعان جالعىز قاراعاي قۇساپ سيرەپ-اق قالدى. سونىڭ بiرi - مۇحتار اۋەزوۆ ەدi. تiرi قالۋى تiرi قالعانىمەن، زامان تالقىسى زىقىسىن شىعارىپ-اق كەتتi. ەندi سول بiر جانتالاسقان زاماننىڭ زاۋالىن باسىنان كەشۋiنە تۋرا كەلدi. باسقا سالعان سوڭ پەندە شiركiن كونەدi ەكەن.

كوندi دە.

الاش يدەياسىنىڭ رۋحى اۋەزوۆ سياقتى تۇلعالاردىڭ ارقاسىندا وشكەن جوق. تاۋەلسىزدىك العانشا جالعاسىپ كەلدى. سەكسەن جەتىنشى جىلى مامىر ايىندا وتۋگە ءتيىستى قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا جاسالۋعا ءتيىستى باياندامادا ۇلتشىلدىقتى قوزدىرعان جەتى جازۋشىنىڭ اتى اتالعان. سونىڭ سوڭى: «جاس الاشورداشىل تۇرسىن جۇرتباەۆ...» دەپ اياقتالاتىن. دەمەك، كەيبىر تاريحشىلارىمىز ايتىپ جۇرگەنىندەي، الاش يدەياسى وتىزىنشى جىلداردان باستاپ قۇردىمعا كەتكەن جوق. سوندىقتان دا الاش يدەياسىنىڭ وشپەگەنىن جانە وشپەيتىنىن قاپەرگە سالعىم كەلىپ، «تالقى» اتتى ءۇشىنشى كىتاپتا م.اۋەزوۆتىڭ تاعدىرىن الا وتىرىپ، سەكسەنىنشى جىلعا دەيىنگى كەڭەستىك يدەيالوگيالىق جازالاۋ ساياساتىن اشكەرەلەيتىن دەرەكتەردى نازارعا ۇسىندىم. سوڭىندا: 1917 جىلى شىلدە-تامىز ايلارىنىڭ ءولىاراسىندا جالپىلقازاقتىق ءى قۇرىلتايىندا باعدارى انىقتالىپ، كەيىننەن تالقى ارقىلى دامىتىلىپ، 1921-1922 جىلدارى تياناقتالعان ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ تۇجىرىمداماسى ۇسىنىلدى.

نەگىزىندە بۇل تاريحشىلاردىڭ «سىباعاسى» ەدى. ولاردىڭ دارگەيسىزدىگىنەن بۇل مىندەتتى جازۋشىنىڭ اتقارۋىنا تۋرا كەلدى. ال الاشتىڭ ۇلتتىق يدەياسى بەس ءتۇرلى تۇجىرىمعا نەگىزدەلدى.

ءبىرىنشى ۇستانىم: جەر، جەر جانە جەر. جەرسىز وتان جوق. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا: «قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قاشان قازاقتار ءوز بەتىنشە عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ تولىق يگەرمەيىنشە، جەر جەكە مەنشىككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرىلمەيدى».

ەكىنشى ۇستانىم: جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋىنشا: «ونىڭ ءار ءبىر ءتۇيىر تاسى قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋ كەرەك» بولاتىن.

ءۇشىنشى ۇستانىم: ءا.بوكەيحانوۆتىڭ جوباسى بويىنشا، «قازاقتىڭ جەرىندە وندىرىلگەن «ءبىر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ كيىلۋى» كەرەك، ياعني، تولىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋگە ۇمتىلۋى ءتيىس ەدى.

ءتورتىنشى نىسانا: قازاق مەملەكەتىندە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىل، ءدىن، ءدىل ۇستەمدىگى بولۋى كەرەك.

بەسىنشى، تۇپكى ماقسات: تاۋەلسىز عىلىمعا، ۇلتتىق سالت، داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، جاپونيانىڭ ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ ەدى.

جالپى، قازاقتىڭ تاۋقىمەتتى تاعدىرىن، تاۋەلدىلىك پەن تاۋەلسىزدىكتىڭ اراسىنداعى ءۇش ءجۇز ەلۋ جىل تارتقان ەل قاسىرەتىن دەرەكتەر ارقىلى تولعايتىن «بۇزىلعان بەسىك...»، «بەيۋاق»، «بەسىگىڭدى تۇزە!..»، «بەسىگىڭدى ايا!..»، «بەسىگىڭدى ايالا!..»، «بەسىگىڭدى ۇمىتپا!..» اتتى ءافسانالار ءتۇزىلىمى وسى «ۇرانىم - الاش!..» اتتى ۇشتاعانمەن اياقتالادى. راس، وعان بۇكىل سانالى ءومىرىمىز كەتتى. بىراق وعان وكىنبەيمىن. تەك ەلىمنىڭ يگىلىگىنە جاراسا ەكەن، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتى ورنىقتىرۋ مەن نىعايتۋ ءۇشىن دە كادەگە جاراتسا ەكەن دەپ تىلەيمىن.

ءتۇيىندى تاراۋدا تۇسىندىرە كەتەتىن سىرالعى ءسوزىمىز وسى. قالعانىن - تاريحشىلاردىڭ قالام ۇشىنىڭ قايراتىنا، ساناداعى ساناتىنا تاپسىردىق.

اقپان، 1987جىل، الماتى - 13 ماۋسىم، 2009 جىل، استانا.

 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

 

 

 

مۇراعاتتار مەن كىتاپحانالار قورى

 

1.      «اۋەزوۆ ءۇيى» عىلىمي-مادەني ورتالىعىنىڭ قولجازبا قورى.

2.     ا. توقومباەۆتىڭ مۇراجاي-ءۇيىنىڭ قورى.

3.     ا. فادەەۆتىڭ مۇراجاي-ءۇيىنىڭ قولجازبا قورى.

4.     ابايدىڭ سەمەيدەگى رەسپۋبليكالىق ادەبي-مەموريالدىق مۇراجايىنىڭ قولجازبا قورى.

5.     الماتى وبلىستىق ءارحيۆىنىڭ ءباسپاسوز قورى.

6.     ار ناۋاي اتىنداعى قولجازبا ينستيتۋتىنىڭ قورى، ءباپاسوز ءبولىمى.

7.     قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحانا قورى.

8.     قاراعاندى وبلىستىق ءارحيۆى. امانباەۆ احمەتتى تاركىلەۋ جانە ونى قارقارالى وكرۋگىنىڭ شەت اۋدانىنان جەر اۋدارۋ تۋرالى №154 ءىس.

9.     قە ادەبيەت جانە ءتىل ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورى.

10. قر كىتاپ مۇراجايىنىڭ قولجازبا قورى.

11. قر كىتاپ پالاتاسىنىڭ مەرزىمدىك ءباسپاسوز قورى.

12. قر ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى. 14, 27, 28, 44, 82, 229, 251, 72-73, 374, 1132, 1109, 1778, 1368, 1864, 4387 قورلار.

13. قر پرەزيدەنتتىك ءارحيۆى. 708, 811, 141, 139 قورلار.

14. قر ۇعا-نىڭ ورتالىق كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبا قورى.

15. قر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ءارحيۆى، 06610 ءىس، 1-3 ت.، №2370 ءىس، 1-7 ت.، 124 ءىس، 1-4 ت.

16. قر ۇلتتىق مەملەكەتتىك كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتار قورى.

17. قىزىلوردا وبلىستىق ءارحيۆىنىڭ ءباسپاسوز قورى.

18. قىرعىز ەلى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى، 1481, 1465, 1481 قورلار.

19. قىرعىز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحانا قورى (ونداعى ك.ءيۋداحيننىڭ ءارحيۆى).

20. ومبى وبلىستىق (گۋبەرنيالىق) ءارحيۆى، 3 قور.

21. ورىنبور وبلىستىق (گۋبەرنيالىق) ءارحيۆى، قازاقستان اتقارۋ كوميتەتى ءبولىمىنىڭ حاتتاما ءبولىمى.

22. وزبەكستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ تۇركستان رەسپۋبليكاسى قورى.

23. ءور تاشكەنت مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى كىتاپحاناسىنىڭ ءباسپاسوز قورى جانە ءماجىلىسحات ءبولىمى.

24. پاۆلودار وبلىستىق ءارحيۆىنىڭ ءباسپاسوز قورى.

25. رف الەم ادەبيەتى ينستيتۋتىنىڭ ءارحيۆىنىڭ جاتتاما قۇجاتتار قورى.

26. رف جازۋشىلار وداعىنىڭ ءارحيۆى، سەكرەتاريات ءماجىلىسى قورىنىڭ رەسپۋبليكا ادەبيەتتەرى ءبولىمى.

27. رف ۇلتتىق (بۇرىنعى ۆ. ي. لەنين اتىنداعى) كىتاپحاناسىنىڭ مەرزىمدىك باسىلىمدار جانە ۇلت ادەبيەتى بولىمدەرى.

28. سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتى ءارحيۆنىڭ حاتتاما، قۇجاتتار ءبولىمى.

29. سانكت-پەتەربۋرگتاعى سالتىكوۆ-ششەدرين اتىنداعى كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك قولجازبالار قورىنىڭ شىعىستانۋ ءبولىمى.

30. سەمەي وبلىستىق ءارحيۆى - 72, 73, 74, 275 قورلار.

31. سەمەي ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ءارحيۆى. 659 قور.

32. تاشكەنتتەگى ع. عۇلام مۇراجاي-ءۇيىنىڭ قورى.

33. تاشكەنتتەگى و. تاڭسىقباەۆ مۇراجاي-ءۇيىنىڭ قورى.

 

باسپالار مەن مەرزىمدى باسپاسوزدەردەگى جاريالانىمدار

 

1.     ايناقۇلوۆا د. قازاق اتى قالاي قايتارىلدى؟//انا ءتىلى.-1992.-7 قاڭتار.-3-4 ب.

2.     اقيقات اق سويلەيتىن تۋار زامان (فايزوللا ساتىبالدىۇلى) //جۇلدىز.-1992.-№ 9.-200-203 ب.

3.     «اق جول» تۋرالى ءۇش قۇجات ء(ستاليننىڭ «اق جول» گازەتى تۋرالى حاتى ) //اقيقات.-1993.-№ 1.-89-92 ب.

4.     اقىشەۆ ز. قايران جۇكەڭ... // شالقار.- 1990.- قازان.

5.     الاش قوزعالىسى. 1-4 توم. ا.، ەل-شەجىرە. 2002-2008.

6.     الاش: قايراتكەرلەرىنىڭ اقتالۋى تۋرالى قاۋلى.  // قازاق ادەبيەتى.-1989.-6 قاڭتار.

7.     «الاش اقيىقتارى» (2006)

8.     الاشوردا //اراي.-1990.-№ 2

9.     الاشوردا قوزعالىسى، 4 توم

10. الاشوردا ءۇنى - «سارىارقا» // انا ءتىلى.- مەشىن جىلى.-23 ءساۋىر.-4 بەت.

11. الداجۇمانوۆ ق. اقىننىڭ سوڭعى ءۇمىتى // قازاق ادەبيەتى.- 1992.- 21 تامىز.

12. اللابەرگەن ق. جالماۋىز جىلدار جادىمىزدا //1992.-29 مامىر.

13. ارحيۆ قالاي امان قالدى؟ // اقيقات.-1993.-№ 5.- 63- 65 ب.

14. ارىستاردىڭ قولتاڭباسى // شالقار، - 1990, اقپان.

15. احمەدوۆ ع. «قيلى-قيلى  زامان بولدى...» // جۇلدىز.-1992.-№ 5.-143-164 ب.

16. احمەدوۆ ع. الاش - «الاش» بولعاندا... // قازاق ادەبيەتى.-1989.-8 جەلتوقسان.

17. احمەتوۆا ك. «الاش» پارتياسى تۋرالى بىرەر ءسوز// اقيقات.-1995.-№ 9.- 64- 66 ب.

18. ب.ناسەنوۆ، تاريحي قۇجاتتار مەن ارحيۆ مۇراحاتتارى. ءۇىى توم.

19. بايشۋاقوۆ ءا. تۇركىستان لەگيونى تۋرالى شىندىق//جاس قازاق.-1992.-6 تامىز

20. بەكتۇروۆ ج. كوزبەن كورىپ، كوڭىلگە توقىعاندارىمنان//اقيقات.-1996.- № 8.-76-78 ب.

21. ءبىز بىلمەي كەلگەن ۇيىم نەمەسە «جاس الاش» قوزعالىسى تۋرالى بىرەر ءسوز. //اقيقات.-1996.-№ 11.-58-61 ب.

22. ۆ.ماريچەۆا. «اكەم ءۇشىن جاۋاپ بەرگىم كەلەدى» سۇحبات. كازپراۆدا. 1997. تامىز.

23. ۆلاديمير يليچ لەنين. بيوگرافيچەسكايا حرونيكا. م. 1974 ستر. 352.

24. عاسپىرالى ى. ورىس ىشىندەگى مۇسىلماندار//انا ءتىلى.-1992.-18 ماۋسىم.-4 ب.

25. دارىمبەتوۆ ب. الاش حالىققا جاقىن با، جات پا؟ // انا ءتىلى.-1990.-10 مامىر.-4 بەت.

26. ابدەش م. ەرتەدەن ەل تانىعان جوعارى ءبىلىمدى قازاقتار تۋرالى // ەگەمەن قازاقستان.-1998.-7 تامىز.

27. ءابدىمانوۆ ءو. «قازاقتىڭ» تاعدىرى نەمەسە تۇڭعىش ۇلتتىق گازەتكە جاڭاشا كوزقاراس // جاس الاش.-1992.-21 ءساۋىر.-3 ب.

28. ابدىرازاقوۆ ت.، امانباەۆ ق. جەتپىس جىلدىق تاريحتىڭ تاعىلىمى // قازاق ادەبيەتى.-1990.-6 ءساۋىر.

29. ءابۋ قۇداباەۆ - ول كىم؟ نەمەسە ەكى ەلگە ورتاق ارىستىڭ ەڭبەگى نەگە ەلەنبەي جاتىر؟ // دوڭىز جىلى.-5 قازان.-11 بەت.

30. ادىلباەۆ ا. «مىرزاجان» تەك ماراپاتتاۋعا لايىق پا؟ (ل.ي.ميرزويان) //.اقيقات.1994, №2.-41-45 ب.

31. ادىلباەۆ ج. الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمى تۋرالى نە بىلەمىز؟ // اقيقات.-1994.-№ 1.-94-95 ب.

32. اكىرامي ش. الاشوردا دەلەگاتسياسىنىڭ قىتايعا ساپارى // تۇركىستان.-1998.ءساۋىر.

33. ءالي ف. ءجۇسىپ اقشورا (1876-1935) // انا ءتىلى.-1994.-3 ناۋرىز

34. ەلكەيۇلى ب. توگىسوۆ جانە «ءۇش ءجۇز» پارتياسى // الماتى اقشامى

35. انەسۇلى م. اعەدىلدە قوس اعىس بار // انا ءتىلى.- قوي جىلى.-17 قازان.-5-6 بەت.

36. ەرعاليەۆ ح.، قالي ە. اقيقات تالابى - ادالدىق. // 3 بەت.

37. ەرشينا ا. تۇڭعىش تۇلەكتىڭ ءبىرى (دوسجانوۆا ا.)//زەردە.-25-26 ب.

38. جارمۇحامەدوۆ م.، اققوشقاروۆ ءا. پانيدەن ءوتىپ كەتتى قايران ساباز (ا.ورازايۇلى)

39. جارمۇحامەدوۆ م.، قوجىقوۆا س. ۇستاز. اۋدارماشى. عالىم (ق. قوجىقوۆ) // قازاق ادەبيەتى.-1991.-28 ماۋسىم

40. جارمۇحامەدۇلى م. احمەت يشان  اۋلەتى// انا ءتىلى.-1992.-21 مامىر.-4-5 ب.

41. جۇنىسبەكوۆ ب. الدانعان الاش... //حالىق كەڭەسى.-1992.-16 ءساۋىر.

42. ز.تايشىباي مەن ن.دۋلاتبەكوۆ. جاقىپ اقباەۆ.

43. يجانوۆ ز. «الاشتى» «ءۇش ءجۇز» قالاي قارالادى؟// اقيقات.-1998.-№ 1.-72-79 ب.

44. ك. ماركس. ۆۆەدەنيە ك كريتيكە پوليتيچەسكوي ەكونومي. يزد. «موسكوۆسكي رابوچي»، 1922 گ.

45. ق.الداجۇمانوۆ، اقىننىڭ سوڭعى ءۇمىتى. «قازاق ادەبيەتى». 21.08.1992).

46. ق.كەمەڭگەرۇلى. شىعارمالارى. قۇراستىرعان د.قامزابەكۇلى. ا.الاش. 2002-2004.

47. كeدەرينا-ناسونوۆا ت.گ.، كeدەرينا ل.ج. «نەدالەكوە پروشلوە»، م. فەنيكس، 1994.

48. قابىشۇلى ع. ار ويانباي ادام جوق. // جاس الاش.-1992.-28 جەلتوقسان.

49. قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ توبى (سيەزى) (تاريحى مەن تاعلىمى) // وركەن.-1990.-29 جەلتوقسان.

50. قازاق سوتسياليستىك پارتياسى // لەنينشىل جاس.-1990.-27 شىلدە.

51. «قازاق» قايتا شىعا ما؟ «قازاق» گازەتىنە-80 //قازاق ادەبيەتى.-1993.-29 قاڭتار.

52. قامزابەكۇلى د. «القا» - الاش جازۋشىلارىنىڭ ۇيىمى//جۇلدىز.-1998.-№ 2.-165-174 ب.

53. قامزابەكۇلى د. الاشتىڭ رۋحاني تۇعىرى. ا.ەل-شەجىرە، 2008.

54. قاھارمانۇلى ع.جاجەكە. ەستەلىكتەر مەن دەرەكتەر. ا. قازىعۇرت. 2005

55. كاكەن ا. ۇلتشىلدىقپەن كۇرەس نەمەسە قازاق زيالىلارىنىڭ قاسىرەتى // تۇركىستان.-1998.-4-10 اقپان.

56. كاكىشەۆ ت.  ساناداعى جارالار. قازاقستان. 1992.

57. كاكىشەۆ ت. قاعيداعا اينالعان قاتەلەر تۇزەلسە//جۇلدىز.-1988.-№ 11.-141-166 ب.

58. كەنجالين ج. «...بالاسى ءجۇسىپ قاجى احمەتساپا» (يۋسۋپوۆ ا.-100)

59. كەنجەاحمەتوۆ س. مەملەكەتتىك دۋما مۇشەلەرى// اقيقات.-1995.-№ 9.- 58 ب.

60. كەنجەباەۆ ب. تەلەگەي تەڭىز // «لەنينشىل جاس».- 1989.- 6 قاڭتار

61. قوجاكەەۆ ت. عالىمبەك ءبىرىمجانوۆ. ءبىز ول تۋرالى نە بىلەمىز؟//

62. قوجاكەەۆ ت. ساتيريك ءبىلال سۇلەەۆ//حالىق كەڭەسى.-1993.-№65.-6 ءساۋىر

63. قوزىباەۆ ءى. ەل قامىن جەگەن ەكەۋ كىم؟//اراي.-1990.-№ 7

64. قوزىباەۆ م. شىندىق تاعىلىمى // قازاق ادەبيەتى.- 1988.-8 ءساۋىر.-10-11 بەتتەر.

65. قويگەلديەۆ م. الاش وردا...//ەگەمەندى قازاقستان.-1992.-18 قاڭتار.-4 ب.

66. قويگەلديەۆ م. الاش وتكەن جول... //اقيقات.-1994.-№ 2.-41-46 ب.

67. قويگەلديەۆ م. الاش وتكەن جول... //اقيقات.-1994.-№ 4.-34-37 ب.

68. قويگەلديەۆ م. الاشتى بۇعاۋدان قاشان بوساتامىز؟//اراي 1990.№2-3

69. قويگەلديەۆ م. احاڭدار ايالاعان ازاتتىق رۋحى // انا ءتىلى.-1990.-1 قاراشا

70. قويگەلديەۆ م. زۇلامات ۇرىندىرعان جول // ەگەمەن قازاقستان.-1992.-27 ماۋسىم.-4 بەت.

71. قويگەلديەۆ م. ۇلتشىلدىقپەن كۇرەس ناۋقانى//سوتسياليستىك قازاقستان.-1991.- 9 مامىر

72. قوڭىراتباەۆ و. دۇربەلەڭ باسى نەمەسە... // لەنينشىل جاس.-1991.-16-17-20 تامىز.-№ 159,160,161.

73. قوڭىراتباەۆ و. قىمباتقا تۇسكەن كەڭەس وكىمەتى // قازاق ادەبيەتى.-1992.-15 مامىر.-6 بەت.

74. قوڭىراتباەۆ ت. قاپىدا كەتكەن قايراتكەر (ق.قوڭىراتباەۆ) //اقيقات.-1995.-№1.- 29-36 ب.

75. قورعاسبەكتەگى ج. ارداقتىلاردىڭ اسى بەرىلدى//قازاق ادەبيەتى.-1991.-11 قازان.-2 ب.

76. قوسپاقوۆ ز. اسىل جاندار ايالاعان ءان // قازاق ادەبيەتى.-1990.-3 تامىز.

77. قۇدايبەرگەنوۆ ر. ەر جاقسىسى-تابىنان... (قۇلمانۇلى ب.)//انا ءتىلى.-1994.- 1 قىركۇيەك

78. قۇلجابايۇلى م. تاشكەنت: مۇستافا مەن ماعجاننىڭ عۇمىرىنا قاتىستى قۇجاتتار نە دەيدى؟ // قازاق ادەبيەتى.- 1999.-5 اقپان.

79. قۇلياس ت. «ايبىندى اعارتۋشى ەدى...» اتتى ل.ج.كۇدەرينامەن سۇحبات-ماقالاسى // استانا اقشامى.- 2010.- 9 قازان.

80. م.ابسامەت. ساكەن سەيفۋللين. استانا. 2006.

81. م.قۇلمۇحامەد. الاش ارداگەرى. ا. اتامۇرا. 1996.

82. ماقالالار//انا ءتىلى.-1990.-14 ناۋرىز.-3-6 ب.

83. ماقالالار//جالىن.-1989.-№ 2.-2-34 ب.

84. ماقالالار//قازاق.-1993.-№ 267.-26 ناۋرىز.

85. مەكەباەۆ ت. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قازاق وبلىسىنداعى جەر ساياساتى... //اقيقات.-1995.-№ 11.-32-35 ب.

86. مۇقانوۆ س. ءومىر مەكتەپتەرى. ا.، 1970.

87. مۇحتار اۋەزوۆ تۋرالى ەستەلىكتەر. ا.، 1997 جىل.

88. مىرزاحمەتوۆ ە. اعايىندار-اۋ، قيسىنعا قارايىق تا! (ابىلاي حان) // قازاق ادەبيەتى.-1993.-29 قاڭتار.

89. نە ەكەن ويلاندىرعان ارىستاردى؟ «قازاق» گازەتى (1913-1918) //اقيقات.-1998.-№6.-81-83 ب.

90. نە ەكەن ويلاندىرعان ارىستاردى؟ «قازاق» گازەتى (1913-1918) //اقيقات.-1998.-№7.-75-77 ب.

91. نۇرماعامبەتوۆ ق. قايرەدەن اعا حالىقتىڭ قامقورى ەدى... (ح.بولعانباەۆ) // جۇلدىز.-1995.-№11-12.-204-205 ب.

92. نۇرپەيىسۇلى ك. قازاق ينتەلەگەنتسياسىنىڭ اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيەگە عىلىم مەن مادەنيەت سالاسىنداعى قارسىلىعى (20-30 جىلدار مىسالىندا) // ستوليچنىي وبوزرەنيە.-1998.-12 ماۋسىم.-10 بەت.

93. وزعانباەۆ ءو. دەموكراتيا باستاۋىندا ن/سە قازاق دەپۋتاتتاردىڭ ءى جانە ءىى مەملەكەتتىك دۋما جۇمىسىنا قاتىسۋى تۋرالى// اقيقات.-1996.-№1.-38-45 ب، № 2 -50-57 ب.

94. وماربەكوۆ ت. الاش ازاماتتارى جايلى جاڭا دەرەكتەر// اقيقات.-1993.-№ 4.- 74- 79 ب.

95. وماربەكوۆ ت. گولوششەكين قازاقستاندا // لەنينشىل جاس.-1990.-9 تامىز.

96. وماربەكوۆ ت. گولوششەكيننىڭ توڭىرەگى: ول تۋرالى نە بىلەمىز؟// اقيقات.-1995.-№ 9.- 26- 30 ب.

97. وماربەكوۆ ت. قازاق بايى // انا ءتىلى.-قوي جىلى.-7 قاراشا.-4 بەت.

98. وماربەكوۆ ت. رەسەيدە تۇرىك مەملەكەتتىگىن قۇرۋ يدەياسى نەگە جۇزەگە اسپادى؟ // اقيقات.-1993.-№ 7.- 37- 41 ب.

99. وماربەكوۆ ت. سوزاق كوتەرلىسى ... // انا ءتىلى.-جىلقى جىلى.-24 مامىر.

100.  وماربەكوۆ ت. تروتسكيزمنىڭ قازاقستانداعى كولەڭكەسى // اقيقات.-1996.-№ 1.- 36- 39 ب.

101.  وماربەكوۆ ت. ف.گولوششەكيننىڭ قۇپيا حاتى//اقيقات.-1996.-№ 5.-46-51 ب.

102.  ومارۇلى م. التى الاشتىڭ الىبى (قۇرالباي قوساقوۆ)

103.  ورالتاي ح. الاش تۇركىستان تۇركىلەرىنىڭ ۇلت-ازاتتىق ۇرانى // ازات.-16-31 مامىر.

104.  ورىنباەۆا ر. ءنازيپا قۇلجانوۆا جانە «قازاق» گازەتى//قازاق تاريحى.-1998.-№4-5.-11-13 ب.

105.  وزبەكۇلى س. باقتىگەرەي قۇلمانوۆ كىم؟//تۇركىستان.-1997, تامىز.

106.  وتەگەنوۆ ت. گولوششەكيننىڭ «كىشى وكتيابرى» // الماتى اقشامى

107.  رادجاپوۆ ا. تۇركىستان اۆتونومياسى: تاعدىرى مەن كۇيرەتىلۋى//اقيقات.-1996.-№ 10.-60-63 ب.

108.  رىسبەكوۆ ت.، رىسبەكوۆا س. باتىس قازاقستانداعى الاش زيالىلارى// اقيقات.-1998.-№ 6.-63-68 ب.

109.  ساريەۆ ش. قازاق ادەبيەتى مەن تاريحىن قايتا قاراۋ كەرەك پە نەمەسە جيىرماسىنشى جىلدار پوەزياسىنا جاڭاشا كوزقاراس // الماتى اقشامى.-1991.-15 مامىر.-2 بەت

110.  سارمۋرزين ا.، قويگەلديەۆ م. حالىقتىڭ جارىق جۇلدىزى «قازاق» گازەتىنىڭ شىعۋ تاريحىنان//جۇلدىز.-1990.- № 9.-189-194 ب.

111.  ساتاەۆا ج.ي. الاشورداشىلار تۋرالى كەيبىر تەرىس پىكىرلەرگە سىن// اقيقات.-1998.-№ 7.-85-87 ب.

112.  سارسەكە م. اعايىندى سەيىتوۆتەر//اقيقات.-1998.-№2.-71-76 ب.

113.  ستالين وتستاۆكا سۇرايدى// اقيقات.-1993.-№ 7.-63-65 ب.

114.  «سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتى، 1927 جىل، 21 قاراشا.

115.

116.  سۋبحانبەردينا ءۇ. «قازاق» گازەتى//ەگەمەن قازاقستان.-1998.-25 اقپان

117.  سۋبحانبەردىقىزى ءۇ. اشىلعان بۇركەنشىك اتتار // قازاق ءۇنى.-1993.-ءساۋىر

118.  سۇلەيمەنوۆا د. الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ تاريحى... ا.، ارىس.

119.  ت.كاكىشۇلى، ك.احمەت. ءسابيت مۇقانوۆ، ا.اردا. 2005.

120.  تالجانوۆ س. ەسىمدەر سىرى//جۇلدىز.-1990.-№ 1

121.  تاسىمبەكوۆ ا. ازاپتى ساپارلار // لەنينشىل جاس.- 1989.- 10 قاڭتار.

122.  تاشكەنتتەگى تۇڭعىش قازاق ينستيتۋتى، تاشكەنت، 2005 جىل.

123.  تاشكەنتتەگى تۇڭعىش قازاق ينستيتۋتى.جيناق. تاشكەنت. 2005.

124.  ءتاجىموۆ م. قارالى ءتىزىم // ەگەمەن قازاقستان.-1997.-31 مامىر.-5-6 ب.ب.

125.  ءتاجۋىتوۆ ا. قازاق جانە ورتا ازيا حالىقتارى//تۇركىستان.-1996.- 7 اقپان.-2 ب.

126.  تاۋىمبەت ب. تىنىشباەۆ تاعدىرىنىڭ ءار قىرى. // جۇلدىز، -1997.-№4.-182-198 ب.

127.  تولەپبەرگەن م. تۇڭعيىقتاعى تۇنبا//ەگەمەن قازاقستان.-1997.-25 قازان.-5 ب.

128.  تۇرىكبيۋروسىنىڭ مالىمدەمەسى//جالىن.-1992.-№ 4.-49-52 ب.

129.  تۇرعىنبەكوۆ س. قارقارالى پەتيتسياسىندا نە ايتىلدى؟ // اقيقات.-1995.-№ 9.- 31- 42 ب.

130.  تىنىشبايۇلى م. قازاق رۋلارىنىڭ شەجىرەسى//انا ءتىلى.

131.  ءۋاليدي ز. قازاق وقىمىستىلارى تۋرالى// انا ءتىلى.-1991.-16 مامىر.- 4-5 ب.

132.  حالقى قولداعان «قازاق». «قازاق» گازەتى (1913 ج.- 1918 ج.)//اقيقات.-1998.-№8.-75-78 ب.

133.  ءشارىپبالاسى ا. قازاقسىزداندىرۋ قاسىرەتى // انا ءتىلى.- مەشىن جىلى.-9 شىلدە.-4 بەت.

مازمۇنى

ىلەسپە .........................................................................................................................................3

ءبىرىنشى تاراۋ: تەز تارتار..........................................................................................................4

ەكىنشى تاراۋ: «تاتۋلىقتى سۇيگىش، سەزگىش جۇرەكتى...» (م.تىنىشباەۆ)..............................30

ءۇشىنشى تاراۋ: «بوستاندىقتىڭ اياتتى جاسىل تۋى...» (ح. جانە ج. دوسمۇحامەدوۆتەر).....81

ءتورتىنشى تاراۋ: «كوتەرىلىپ-باسىلعان جانارتاۋ...» ء(ا.ەرمەكوۆ).........................................149

بەسىنشى تاراۋ: «تۇڭعيىق تەرەڭ جارعا كەتكەن ءتۇسىپ...» (م.تۇرعانباەۆ جانە ...).................198

التىنشى تاراۋ: «جەتىلمەگەن ەلدىڭ بالاسى...» (ج.ايماۋىتوۆ)..........................................219

جەتىنشى تاراۋ: «ابىلايشا تىككەن اقىن...» (مۇجۇماباەۆ).................................................250

سەگىزىنشى تاراۋ: «زامانىنىڭ سۇرقىلتايى...» ء(ا.ءبايدىلدين) ..............................................291

ارىلۋ (قورىتىندى ورىنىنا).................................................................................................308

قوسىمشا.....................................................................................................................................325

 

 

 

قوسىمشا

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

 

ءا.ءبايدىلديننىڭ: «ىسكە تىگىلدى» - دەپ اتاپ كورسەتكەن حاتتامالارى

 

«1921 جىلى 10 جەلتوقسان كۇنi وتكەن قازاق قىزمەتكەرلەرi قاتىسقان قونىس اۋدارعان قازاق قىزمەتكەرلەرiن كەرi قايتارۋدىڭ امالىن قاراستىرۋ.

قاتىناسقاندار: جانگەلدين، اۋەزوۆ، المانوۆ، اسىلبەكوۆ، ناحيمجان، كەنجين، بايتۇرسىنوۆ، بايدiلدين، تولەپوۆ، جامانمۇرىنوۆ، سارىمولداەۆ، اۆدەەۆ، نايمانباەۆ، نۇرماحانبەتوۆ، يگiلiكوۆ، قارجاسوۆ، تۇنعاشين، بiرجاروۆ، ورازباەۆا، ساماتوۆ، ت. ب.

جولداس جانگەلدين توراعالىق ەتتi.

قىرداعى اۋدانداردىڭ اشتىققا ۇشىراعان تۇرعىندارىنا ناقتى كومەك كورسەتۋدi ۇيىمداستىرۋ تۋرالى م. اۋەزوۆتiڭ بايانداماسى تىڭدالدى. اۋەزوۆ جولداس: اشتارعا كومەك كورسەتۋ ۇيىمدارىنىڭ اياعى ءالi قىر ەلiنە جەتكەن جوق. ولاردىڭ تاياۋ ارادا جەتۋi دە نەعايبىل  ەكەنiن ايتتى. اۋەزوۆ ونىڭ سەبەبi مىنادا دەپ كورسەتتi:

1. اۋىلداردىڭ تiكەلەي وزiمەن ارالاسا وتىرىپ، ولاردىڭ مۇقتاجتىقتارىن انىقتايتىن بۇل سالاداعى مiندەتتi اتقاراتىن قىزمەتكەرلەر جوق. 2. اشتىققا ۇشىراعان قازاقتار ناقتى ءبىر جەتەكشi ادام بولماسا، ولار اشتارعا ارنالىپ مەملەكەت تاراپىنان بولiنگەن سىباعانىڭ وزiنە دە قول جەتكiزە المايدى، ويتكەنi قازاقتار ءبىر ءۇزiم نان ءۇشiن جات جەردە قول جايىپ قاڭعىپ جۇرگەننەن كورi ۇيiندە ولگەندi ارتىق سانايدى، تiپتi كومەك سۇراپ ەل كەزە قالعان كۇننiڭ وزiندە دە قاراڭعى، اڭقاۋ قازاق ولاردى ءوز بەتiمەن iزدەپ تابا المايدى، كومەككە قولى جەتپەيدi. 3. جەرگiلiكتi جەردەلى اشتارعا كومەك كورسەتۋ ۇيىمى قولتىعىنىڭ استىنداعى، ياعنىي جاقىن ماڭداعى قالالار مەن قالا ماڭىنداعى سەلولارداعى كۇيزەلگەندەرگە ەرەكشە قامقورلىق جاساۋعا تىرىسادى، سوندىقتان دا قالادان شالعاي ورنالاسقان قازاق اۋىلدارى ۇنەمi كەيiنگە ىسىرىلىپ قالادى. شىندىعىنا كوشسەك، - دەدi اۋەزوۆ، - اشارشىلىق جايلاعان قىرداعى ەلدiڭ قىرىلعانىنىڭ جانىندا، قالاداعى اشتىقتىڭ ۇرەيلi كورiنiستەرi ويىن سياقتى اسەر ەتەدى. ەگەردە بۇل اۋدانداردى اشتىقتان قۇتقارۋ ءۇشiن ءدال قازiر شۇعىل تۇردە شەشۋشi شارا قولدانىلماسا، وندا قازاق رەسپۋبليكاسى قازاقسىز قالادى. كوپتەگەن اۋداندارداعى قازاقتار كوپتەن بەرi تەك قانا كورتىشقانمەن، تىشقانمەن، سۋىرمەن، تاعى سول سياقتى ۇساق  جاندiكتەرمەن وزەگiن جالعاۋدا، سونىڭ كەسiرiنەن ءارتۇرلi جۇقپالى اۋرۋلار مەن iندەتتەر ەستiپ- بiلمەگەن دەڭگەيدە تارالىپ بارادى.

مۇنىڭ بارلىعى، اشتارعا كومەك كورسەتۋ ۇيىمدارىنىڭ قىر ەلiنە جانى اشىمايتىندىعىن، ولارعا نەمكەتتi قارايتىندىعىن كورسەتەدi, سونداي-اق وسىنداي قاسiرەتتi ءورتتi وشiرۋگە قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ دە بەيعامدىعى بايقالادى. وكiمەت باسىندا وتىرعان قازاق قىزمەتكەرلەرi, بۇل iستi ءدال وسى كۇيiندە قالدىرىپ قويۋعا بولمايتىنى ءوز الدىنا، بۇل -ءبارىمىز ءۇشiن قىلمىس، بiز بۇل ءۇشiن قازاق ەلiنiڭ الدىندا، ءوزiمiزدiڭ ارىمىزدىڭ الدىندا  جاۋاپتىمىز، - دەدi اۋەزوۆ جولداس.

بايانداماسىنىڭ سوڭىندا اۋەزوۆ جولداس قىرداعى اۋداندارعا اشتارعا كومەك كورسەتۋ شارالارىنىڭ جوسپارىن ۇسىندى، ءجارىسسوز بەن تالقىلاۋدان كەيiن iشiنارا وزگەرiستەر مەن تولىقتىرۋلار ەڭگiزiلگەن سوڭ بۇل ۇسىنىس قاۋلىنىڭ نەگiزi ەتiپ الىندى.

1.قازاق قىزمەتكەرلەرiن وسى جۇمىسقا تارتۋ جانە ولاردىڭ كۇشiن پايدالانۋ تۋرالى المانوۆ جولداس بايانداما جاسادى.

المانوۆ جولداس مىنانى اتاپ ايتتى: بiز ەشقاشاندا قازاق قىزمەتكەرلەرiن ورىندى پايدالانىپ كورگەمiز جوق. اشتىق بولسا تاماعىمىزدان الىپ، قىلقىندىرىپ جاتقان كەزدiڭ وزiندە بiز ەشقانداي قولعاناتسىز، جەرگiلiكتi جەردە جەتەكشiسiز وتىرمىز. ونىڭ ۇستiنە، بىلتىر، ودان ارعى جىلى  وسىندا iستەگەن پارتيا قىزمەتكەرلەرiنiڭ ءوزi بiزدەن كەتiپ قالدى. مۇنىڭ باستى سەبەبi - ورىس كوممۋنيستەرiنiڭ جۇرگiزiپ وتىرعان وتارلاۋشى باعىتىندا. بiز ءاۋ باستا قازاق قىزمەتكەرلەرiن ورىنىمەن پايدالانبادىق، - دەدi ودان ءارi المانوۆ جولداس، -بiز ولاردى جان-جاققا قۋىپ، جىرتىعىمىز بەن تەسiكتەرiمiزدi بiتەدiك، بۇل ونسىزدا سانى از قىزمەتكەرلەردi ەسiنەن تاندىردى، بەلگiلi ءبىر ناقتى جۇمىسپەن اينالىسۋعا مۇمكiندiگi بولمادى. قازاق اراسىنداعى اسا ءزارۋ iستەرگە دە جۇمسايتىن ادامىمىز جوق. بۇل ماسەلەنi ءدال قازiر شەشۋ كەرەك، قازاق قىزمەتكەرلەرiن جۇمىسقا تارتا وتىرىپ، ولاردىڭ مiندەتiن انىقتاۋىمىز قاجەت. سويلەگەن ادامداردىڭ پiكiرi وسىعان توعىسىپ جاتىر، - دەپ ويىن قورىتتى المانوۆ جولداس.

جارىس سوزدەن كەيiن كەڭەس تومەندەگiدەي قاۋلى قابىلدادى.

قاۋلى:

قىرداعى اۋدانداردىڭ اشتىققا ۇشىراعان تۇرعىندارىنا ناقتى كومەك كورسەتۋدi ۇيىمداستىرۋ تۋرالى اۋەزوۆ جولداستىڭ بايانداماسىن تىڭداعاننان كەيiن جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ كەڭەسi مىنانى اتاپ وتەدi:

وسى ۋاقىتقا دەيiن اشتىققا ۇشىراعان قىرداعى اۋدانداردىڭ بiردە-ءبىر تۇرعىنى مەملەكەت تاراپىنان ناقتى كومەك العان جوق، ولار ءوز بەتتەرiمەن قاڭعىپ كەتتi, ءسويتiپ ءولiم تىرناعىنا iلiندi. ولاردىڭ ەشقانداي كومەك الماعانى بىلاي تۇرسىن، تiپتi كسسر-نiڭ پارتيا جانە كەڭەس ۇيىمدارىنىڭ، ورتالىقتىڭ دا، جەرگiلiكتi جەردiڭ دە، تiپتi قاپەرiنە دە iلiنبەگەن، ياعني، تۋراسىن ايتقاندا، ۇمىت قالعان، تاعدىردىڭ تالكەگiنە تاستاعان. جوعارىدا ايتىلعان جايلاردى كورسەتە وتىرىپ، بيشارالىققا ۇشىراعان قازاق ەلiنە ءبىز بىلاي نەمكەتتi جانە سامارقاۋ قاراۋعا توزۋگە بولمايتىنىن اتاپ وتەمىز، جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ كەڭەسi - بارلىق ولكەلiك جانە جەرگiلiكتi پارتيا جانە كەڭەس، كاسiپوداق ۇيىمدارىن، بەلسەندi تۇردە كومەك كورسەتۋگە شاقىرادى. پارمەندi كومەك كورسەتۋ ءۇشiن كەڭەس ءوزiنiڭ تاراپىنان مىناداي ناقتى شارالاردى بەلگiلەدi:

ا). اشتىققا ۇشىراعان قىرداعى اۋداندارعا كومەك كورسەتۋ ءۇشiن ورتالىقتاعى جانە جەرگiلiكتi جەردەگi اشتارعا كومەك كورسەتۋ ۇيىمىنىڭ باستى مiندەتتەرiن انىقتاپ، ولاردى توپ-توپقا ءبولسiن.

ب). قىر ەلiنە كومەك كورسەتۋ ءۇشiن بارلىق جەردە سالاۋات-ساۋىن (كومپانيە) جۇرگiزiلسiن: بۇل ماسەلەنiڭ وسى  ۋاقىتقا دەيiن ەسكەرتiلمەگەندiگiنە ءمان بەرiلiپ، بارلىق پارتيا، كەڭەس جانە كاسiپوداق ۇيىمدارى، بۇل مەكەمەلەردە iستەمەيتiن جەكەلەگەن قازاق قىزمەتكەرلەرi سالاۋات - ساۋىنعا بەلسەندi تۇردە تارتىلسىن، رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوز مەكەمەلەرi حالىقتىڭ ساناسىن وياتىپ، سەزدەر مەن جينالىستاردا ولارعا ىقپال ەتۋگە تىرىسسىن.

ۆ). اشتارعا كومەك  كورسەتۋ ۇيىمىنىڭ جەرگiلiكتi جەردەگi قۇرامىنا ادال قازاق قىزمەتكەرلەرi كiرگiزiلسiن، ولاردى نەعۇرلىم كوبiرەك تارتۋعا ۇمتىلسىن، قىر ەلiنە تiكەلەي كومەك كورسەتۋ ءۇشiن ولاردى اشتارعا كومەك ۇيىمىنىڭ جاۋاپتى وكiلi رەتiندە پايدالانسىن.

گ). رەسپۋبليكالىق جانە ۋەزدiك اشتارعا كومەك ۇيىمىنىڭ قىزمەتكەرلەرi تەك قانا اشتىققا ۇشىراعان قىرداعى اۋدانداردا جۇمىس iستەۋ ءۇشiن توتەنشە وكiل بوپ بارسىن. ولاردى اشتارعا كومەك كورسەتۋ ۇيىمىنىڭ ولكەلiك توتەنشە وكiلدiگi ۇسىنادى، وبكوم مەن قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتi بەكiتەدi, سوڭعىسى مانداتپەن قامتاماسىز ەتەدi. جەرگiلiكتi وكiلدەردi اشتارعا كومەك كورسەتۋ ۇيىمىنىڭ توتەنشە وكiلi بەكiتiپ، ماندات بەرەدi, ونى جەرگiلiكتi پارتيا جانە اكiمشiلiك مەكەمەلەرi راستايدى.

د). اشتارعا ءبولiنەتiن ازىق-ءتۇلiكتiڭ جايى تۋرالى اشتارعا كومەك كورسەتەتiن ورتالىق كوميسسياعا مىناداي ۇسىنىس جاسالسىن: اشتارعا كومەك كورسەتەتiن گۋبەرنيالىق ۇيىمعا قولداعى بار ازىق-ءتۇلiك قورىنىڭ بەلگiلi ءبىر مولشەرi ناقتى سانمەن كورسەتiلسiن; ۋەزدەرگە بولiنگەن كەزدە مiندەتتi تۇردە اشتارعا ازىق تاراتاتىن ءبىر قازاق وكiلi قاتىسىپ تۇرسىن.

2.ورتالىق جانە جەرگiلiكتi پارتيا، كەڭەس مەكەمەلەرiن كومەككە تارتۋدى قاتاڭ كەڭسە تارتiبiمەن جۇرگiزۋدi, سونىمەن قاتار وسى ماقساتپەن ارنايى ادامداردى جول ساپارعا شىعارۋدى وبلىستىق مەكەمەلەر، قازتسيك جانە جەكەلەگەن حالىق  كوميسسارياتتارى ءوز مiندەتىنە الادى.

3. پارتيا، كەڭەس مەكەمەلەرiندە جۇمىس iستەيتiن جانە جۇمىسسىز جۇرگەن قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ تiزiمiن وكiلدەرiمەن بiرلەسە جاساۋ مiندەتi قازتسيك-كە تاپسىرىلسىن، اشتارعا كومەك كوميسسياسى مەن ولكەلiك توتەنشە وكiلدiكتiڭ قاتىسۋىمەن ولار اشتىق جايلاعان گۋبەرنيالارعا جونەلتiلسiن، سونداي-اق  ارنايى ازىق-ءتۇلiك جيناۋ ءۇشiن تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنا جiبەرiلسiن.

4. اشتارعا كومەك كوميسسياسىمەن كەلiسiپ وتىرىپ وسى قاۋلىنىڭ نەگiزiندە شارا قولدانۋ قۇقىنا يە بولاتىن قازتسيك-تiڭ ءبىر مۇشەسiن ولكەلiك توتەنشە وكiل ەتiپ تاعايىنداۋ مiندەتi قازتسيك-كە جۇكتەلسiن.

5. تۇرعان جەرلەرiنەن بوسىپ، تەمiر جولدىڭ بويىندا (اقبۇلاق، اقتوبە، ت.ب.), سورداي-اق تۇركiستان باعىتىنداعى بەكەتتەردە جينالىپ قالعان اش قازاقتارعا ەرەكشە كوڭiل ءبولiپ، نازاردا ۇستاۋ اشتارعا كومەك كوميسسياسىنا تاپسىرىلادى: بوسقىنداردىڭ  ۇيلىعىپ قالۋ سەبەبi شۇعىل انىقتالىپ، ولاردى ۋاقىتىندا وتىرعىزىپ جiبەرمەگەن بارلىق مەكەمەلەردiڭ باسشىلارى سوتقا تارتىلسىن.

6. بارلىق تيiستi مالىمەتتەردi جيناقتاپ، اشارشىلىققا ۇشىراعان قىر ەلiنە كورسەتiلەتiن كومەكتiڭ مولشەرiن ءوسiرۋ تۋرالى قالايدا ورتالىقتىڭ كەلiسiمiن الۋ مiندەتi مەڭدەششەۆ پەن اۋەزوۆكە جۇكتەلسiن. سونىڭ iشiندە بۇل جولداستارعا مىنا ماسەلەنi شەشۋ تاپسىرىلادى:

ا). تورعايعا جiبەرiلەتiن ازىق-تۇلiك جاردەمi قوستانايدان بءولەك جiبەرiلۋiن ورتالىق ارقىلى شەشۋگە قول جەتكiزسiن.

ب). گۋرەۆ اۋدانىنا ازىق-تۇلiكتi تiكەلەي تاسىمالداۋ مۇمكiندiگi بولماعاندىقتان دا، گۋرەۆ پەن استراحاننىڭ اۋلانعان بالىقتارىن سوندا ءبولۋدi, سونىمەن قاتار گۋرەۆ پەن ورالداعى بالىق كاسiپشiلiكتەرi ولاردى تيiستi جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتiپ، بالىق اۋلاۋعا رۇقسات بەرۋiن ورتالىقتان سۇراسىن.

ۆ). قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ شيكiزاتتارىنىڭ اۋقىمدى مولشەرiن ازىق-تۇلiك پەن كەرەكتi زاتتار، اشتارعا قاجەتتi اقشا الۋعا پايدالانۋ ءۇشiن بۇل ماسەلەنi دەربەس شەشۋگە ورتالىقتىڭ كەلiسiمiن السىن.

7. وبكومنىڭ، قازتسيك-تiڭ جانە بارلىق جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ اتىنان پارتيا ۇيىمدارىندا iستەيتiن، ودان تىس جۇمىسسىز جۇرگەن قازاق قىزمەتكەرلەرiنە ۇندەۋ جاريالانسىن، ولاردى اشارشالىققا قارسى كۇرەسۋگە شاقىرسىن.

8.بۇل قاۋلىنىڭ كوشiرمەسi جان-جاققا تاراتىلسىن.

قول قويىلىپ، ءمور باسىلعان.

II. قازاق قىزمەتكەرلەرiن جۇمىسقا تارتۋ جانە ولاردى تيiمدi پايدالانۋ تۋرالى المانوۆ جولداستىڭ بايانداماسىن تىڭداپ، مۇنداي جولدى تابۋدىڭ قاجەتتiگiن ەسكەرiپ، قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ كۇشi دۇرىس ءارi تيiمدi پايدالانىلماي وتىرعانىن ەسكەرiپ، قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ كەڭەسi قاۋلى قابىلدادى:

1. قازتسيك-تiڭ جانىنان ەرەكشە كوميسسيا قۇرىلسىن وعان مىناداي مiندەتتەر جۇكتەلسiن:

ا). كوميسسيانىڭ پiكiرi بويىنشا قاندايدا ءبىر iسكە پايدالانۋعا بولاتىن بارلىق قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ تiزiمi جاسالسىن.

ب). ءوزiنiڭ تۋعان جەرiنەن باسقا اۋدانعا نەمەسە باسقا لاۋازىمدى قىزمەتكە اۋىستىرۋ ارقىلى قازاق قىزمەتكەرلەرi تۇراقتى ءارi تيiمدi پايدالانىلسىن.

ۆ). پارتيادا جوق قازاق قىزمەتكەرلەرi كەڭەس قۇرلىسىنداعى جاۋاپتى جۇمىستارعا دەيiن تارتىلسىن، ءسويتiپ ولاردىڭ وكiمەتتەن دە، جۇمىستان دا شەتتەتiلمەگەنiنە كوزiن جەتكiزسiن.

گ). قازاقتاردىڭ iشiندەگi ەڭ جاۋاپتى ءارi شۇعىل: اشتىقپەن كۇرەسۋ ىسىنە جۇمىلدىرىلسىن، قازاق قىزمەتكەرلەرiن دايىنداۋ، قازاق اراسىنداعى سوت جۇمىسىن دۇرىس جولعا قويۋ، ميليتسيا جۇمىسىن جولعا قويۋ، جەرگiلiكتi وكiمەتتi نىعايتۋ، كووپەراتسىيا ۇيىمى، ت. ب. سياقتى iستەرگە پايدالانسىن.

د). وبكوم مەن قازتسيك-تiڭ ەرەكشە تiزiمi ارقىلى تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنداعى بارلىق قازاق قىزمەتكەرلەرi شاقىرىلىپ الىنسىن.

ج). جەرگiلiكتi جەرلەردە پارتيادا جوق قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ كەڭەسiن وتكiزۋ داستۇرگە اينالسىن.

ز). ءباسپاسوز ارقىلى بارلىق قازاق قىزمەتكەرلەرiن جۇمىسقا شاقىرعان ۇندەۋ جاريالانسىن، بۇل ۇندەۋگە قۇلاق اسپاعانداردىڭ بەلسەندiلiگiن وياتسىن.

كوميسسيانىڭ قۇرامىنا مىنالار: 1. اۋەزوۆ. 2. اسىلبەكوۆ. 3. المانوۆ. 4. بايتۇرسىنوۆ. 5. كەنجين - مۇشە بوپ; 1. ناحيم - جان. 2. تولەپوۆ - كانديدات بوپ سايلاندى.

1. كوميسسيا قازتسيك بەكiتكەن ەرەكشە ەرەجە بويىنشا جۇمىس iستەيدi جانە ءوزiنiڭ بارلىق جۇمىسىن وبكوم مەن قازتسيك ارقىلى جۇرگiزەدi.

قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ كەڭەسi قابىلداعان بۇل قاۋلى كتسيك-تiڭ بەكiتۋiنە جاتادى.

كەڭەس توراعاسى - جانگەلدين.

حاتشىسى           -  ناحىم- جان».

 

قول قويىلىپ، ءمور باسىلعان.

 

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

 

قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ 1921 جىلعى 10 جەلتوقسان كۇنگi كەڭەسiنiڭ حاتتاماسى

 

«جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ 1921 جىلعى 10 جەلتوقسان كۇنگi كەڭەسiنiڭ قاۋلىسىن تىڭداپ:

كەڭەس قابىلداعان قاۋلى تۇگەلiمەن ماقۇلدانسىن جانە قورىتىندى شىعارۋ ءۇشiن اشتارعا كومەك كوميسسياسىنا بەرiلسiن. كومەك كوميسسياسىنىڭ شەشiمi 17 جەلتوقسان سەنبi كۇنi قازتسيك-تiڭ سەكرەتارياتىنا حابار دار ەتiلسiن، 17 جەلتوقسان، سەنبi كۇنi ركپ قازاق وبكومىنىڭ تالقىلاۋىنا ۇسىنىلسىن»- دەپ قاۋلى قابىلداندى.

مۇحتار اۋەزوۆ توراعالىق، ءابدiراحمان بايدiلدين حاتشىلىق ەتكەن ءماجiلiستiڭ شەشiمi مىناداي:

«2-ءشى بۇكىل قازاقتىڭ قۇرىلتاي كەڭەسى دەلەگاتتارىنىڭ 1921 جىلعى 4 قازان كۇنگى كوممۋنيست-قازاقتاردىڭ ءماجىلىسىنىڭ حاتتاماسى.

قاتىسقاندار: رك وبكومىنىڭ مۇشەلەرى ج. مەڭدەشەۆ، مىرزاعاليەۆ جانە اسىلبەكوۆ، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى ت. حودجاەۆ، سەمەي، اقمولا، ورال، قوستاناي، ىرعىز، اقتوبە جانە بوكەي گۋبەرنيالارىنىڭ دەلەگاتتارى، جيىنى 51 دام قاتىستى.

ءماجىلىس توراعاسى اۋەزوۆ.

كۇنتارتىبىندەگى ماسەلەلەر:

1. قازاق اراسىنداعى جۇمىستاردى كۇشەيتۋ جانە كەڭەس اپپاراتىن جونگە كەلتىرۋ.

2. سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ مالىمدەمەسى.

 

 

تىڭدالدى:	قاۋلى ەتتى:
ءى.جەر-جەردەن حابارلامالار. 1.كىندىك اپپارتتىڭ گۋبەرنيالاردان قول ءۇزىپ قالعاندىعى.     2. قىر ادامدارىن كەڭەس پەن پارتيا جۇمىسىنا تارتۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى.	1. وتارلاۋشىلارمەن اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزىلسىن، ولاردى كسسر -ءدىڭ جەرىنەن الاستاتۋعا، پارتيادان شىعارۋعا دەيىنگى شارالار قولدانىلسىن.   2. سونداي-اق، پارتياداعى جولداستاردى ۇلتشىل شوۆينيستەرمەندە اياۋسىز كۇرەسۋگە شاقىرۋ جانە كەيبىر جولداستاردىڭ
3.قىر ەلىنىڭ مۇقتاجدىعى مەن ەرەكشەلىگىن ەسكەرۋگە دارمەنسىز جانە وعان قۇلىقسىز وتارشىلداردىڭ زورلىعى، سونداي-اق تامىر-تانىستىق پەن ارانداتۋ ارقىلى تارتىستى كۇشەيتىپ وتىرعان قىزمەتكەرلەردى قىزمەتتەن الۋ.   4.كەيبىر اسا مۇددەلى جانەتاجىريبەلىك ءمانى زور ماسەلەلەردىجۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قاتاڭ  ءتارتىپورناتۋ جانە ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى ح سەزدىڭ قاۋلىسىن ورىنداۋ.		ۇلتشىلدىققا بەت العانىن سىناۋ. 3. كتسيك پەن كسنك قۇرامىن سايلاعاندا قازاق كەدەيلەرى مەنەڭبەكشىلەرىن كەڭىنەن تارتۋ،ورىستارمەن تىعىز بايلانىستىساقتاپ، قاتاڭ باعىت ۇستاۋ جانەقۇرىلتايدىڭ شەشىمدەرىن جۇزەگە اسىرۋ.   4.ورتالىق مەكەمەلەردەگى سەز- ءدىڭ شەشىمدەرىن ورىنداۋدا ءاربىر جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر ءدىڭ سەسسيا الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋدى تالاپ ەتۋ جانە جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردى اۋىستىرا بەرەتىن وكتەمدىكتى جويۋ.

 

قاۋلىنىڭ جالعاسى:

5.جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرى پارتيا، كەڭەس ورىندارىنا تارتىلسىن.

6.پارتيا قاتارىن تازالاۋ جونىندەگى گۋبەرنيالىق جانە ۋەزدىك كوميسسيالاردىڭ قۇرامىندا كەمىندە جەرگىلىكتى حالىقتان شىققان ءبىر كوممۋنيست كىرەتىن بولسىن. (وسى قاۋلىنى شىعارعان م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى سول تازارتۋعا ىلىگىپ، «تازارىپ» كەتتى عوي - ت.ج.)

 

ءىى. سادۋاقۋسوۆ جولداستىڭ مالىمدەمەسى.

قاۋلى ەتىلدى:

سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ قىسقاشا مالىمدەمەسىن تىڭداعاننان كەيىن ءماجىلىس مىناداي قاۋلى قابىلدادى. ونىڭ بەيبەرەكەتتىككە جول بەرىپ، وتارشىلدىق ساياساتىن جۇرگىزگەن سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن گۋبرەۆكومىن تاراتقانى جونىندەگى شەشىمى وتە دۇرىس دەپ تابىلسىن. سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ سەمەي گۋبەرنياسىنداعى ءىس باسىنا قىر ەلىنىڭ ازاماتتارىن تارتىپ، وتارشىلداردى جۇمىستان بوساتقان ءىسى دە دۇرىس دەپ تابىلسىن، سوندىقتان دا وبكوم مەن باقىلاۋ كوميسسياسى قۇرىلتاي كەزىندە قابىلدانعان سادۋاقاسوۆ جولداس تۋرالى شەشىمدى قايتادان قاراپ، سادۋاقاسوۆ جولاستى اقتاۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرسىن. جانە وبكوم مەن باقىلاۋ كوميسسياسى سادۋاقاسوۆتىڭ ءىسى تۋرالى سەمەي مەن اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ وكىلدەرىنە جولىعىپ، قوسىمشا ماتەريال جيناۋدى قامتاماسىز ەتسىن.

جينالىس توراعاسى-                     م.اۋەزوۆ.

حاتشىسى-                                     ا.ءبايدىلدين».

 

 

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

 

ەرمەكوۆتىڭ «اشىق حاتى»

«اشىق حات» ەكى تىلدە قاتار، ءبىر مەزگىلدە جاريالانسا دا ولاردىڭ ماتىندەرىنىڭ اراسىندا ەمەۋىرىندىك، دەرەكتىك، پايىمدىق استارلى ءمان بەرەتىن ماعىنالىق-ستيلدىك يىرىمدەر قازاقشاسىندا بارىنشا قاراپايىمدالىپ، ءۇستىرت باياندالعان. مىسالى، ورىسشا ماتىندەگى:

«موە وتريتساتەلنوە وتنوشەنيە ۆ وتسەنكە تاكوگو كرۋپنوگو سوتسيالنو-ەكونوميچەسكوگو مەروپرياتيا پارتي ي سوۆەتسكوي ۆلاستي ۆ كازاحستانە، كاك كونفيسكاتسيا پولۋفەودالوۆ ي كرۋپنىح باەۆ يلليۋستريرۋەتسيا مويم پيسموم نا يميا بۋكەيحانوۆا اليحانا، ۆ كوتوروم يا پرەۋۆەليچەننو، نەۆەرنو وتسەنيۆال پوسلەدستۆيا ەگو، كاك مەروپرياتيا، ۆلەكۋششەگو زا سوبوي وگرومنىي حوزيايستۆەننىي ۋششەرب پودرىۆايۋششەگو حوزيايستۆەننىي ستيمۋل ۋ ناسەلەنيا س نەيزبەجنوي دەگراداتسيەي حوزيايستۆا ەگو. ەتو، نەسومنەننو، بىلو وتراجەنيەم ناتسيوناليستيچەسكو-بايسكوي يدەولوگي. يا پريزىۆال ەگو پو ەتومۋ ۆوپروسۋ ك بوربە زا ناتسيوناليستيچەسكۋيۋ ۋستانوۆكۋ، پريزىۆال اپەلليروۆات ۆ تسەنترالنىە ورگانى سسسر، دەلايا تاكيم وبرازوم ستاۆكۋ پروتيۆوپوستاۆيت سۆويۋ ناتسيوناليستيچەسكۋيۋ ۋستانوۆكۋ ليني كراەۆىح رۋكوۆودياششيح ورگانوۆ. ۆ ەتوم وتنوشەني چرەزۆىچاينو حاراكتەرنو ودنوستوروننەە ۆىپياچيۆانيە س موەي ستورونى درۋگيح ناتسيوناليستوۆ، ۆ رازگوۆوراح كاك مەجدۋ سوبوي، تاك ي س بەسپارتينىمي وتۆەتستۆەننىمي توۆاريششامي يز كازاحوۆ، زناچەنيا ي پوسلەدستۆي سەميپالاتينسكيح پەرەگيبوۆ ۆ 1927-28گگ.»، - دەگەن ءماتىن قازاقشاسىندا:

«قازاقستاندا پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ جۇرگىزگەن قوعامدىق-شارۋاشىلىق شاراسىنىڭ ءبىر جولى - ءىرى بايلاردى كامپەسكەلەۋ بولسا، وعان مەنىڭ كوزقاراسىم ءاليحان بوكەيحانۇلىنا جازعاندارىمنان كورىنەدى. ول حاتتا مەن بۇل ءىستىڭ ارتىن وتە كوتەرىپ، تەرىس باعالادىم. بۇنداي ءىس شارۋاعا ۇلكەن ءزابىر كەلتىرەدى، ەل شارۋاسىنىڭ ىرگەسى شايقالىپ، شوگىپ قالادى دەگەم. بۇل ۇلتشىلدىق، بايشىلدىق سالت-ساناسىنىڭ داۋسىز ايقىن بەلگىسى ەدى. مەن بوكەيحانۇلىن وسى ماسەلەدە ۇلتشىلدىق باعىتى ءۇشىن الىسۋعا ۇندەپ، وداقتىڭ ورتالىق ورداسىنىڭ الدىنا اپارىپ وسى ماسەلەنى قويۋ كەرەك دەپ ۇندەدىم. مۇنىم ءوزىمنىڭ ۇلتشىلدىق باعىتىمدى (ۇستانىپ), ايماقتىق باسقارۋشى ورىنداردىڭ جولىنا قارسى تۇرۋ ءىسى ەدى »،- دەپ  مازمۇندالىپ بەرىلگەن.

كەي تۇستاردا قوسىمشا كىسى اتى، مىسالى، ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ەسىمى اتالىپ بەرىلگەن. ماتىندىك-ماعىنالىق سالىستىرۋدىڭ بارىسىندا: ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىندا ءا.ەرمەكوۆتىڭ ويلاۋ جانە جازۋ مانەرى تولىق ساقتالعان، كەي تۇستاردا بۇل حاتتاعى پىكىردىڭ شىندىعىن استارلاپ جەتكىزەتىن كەكەسىندى ەمەۋىرىندەر قازاق ماتىنىندە جاداعايلانىپ كەتكەندىگى انىقتالدى. سوندىقتان دا ماڭىزدى قۇجاتتىڭ مازمۇنىنا نۇقسان كەلمەس ءۇشىن ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىن قوسىمشا ارققىلى قوسا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

زاياۆلەنيا ەرمەكوۆا

ناشە ۆرەميا - ۆرەميا ۆەليكوگو يستوريچەسكوگو پەرەلوما، كوگدا مى ناحوديمسيا نا گراني - س ودنوي ستورونى رازرۋشەنيا، رازلوجەنيا گنيلوي كاپيتاليستيچەسكوي سيستەمى، پرينەسشەي چەلوۆەچەستۆۋ ستولكو نەسپراۆەدليۆىح ستراداني ي مۋچەني، ا س درۋگوي - نا زارە وسۋششەستۆلەنيا وسنوۆ نوۆوي جيزني، نا ناچالاح سوتسياليزما ي كوممۋنيزما، نەسۋششەگو چەلوۆەچەستۆۋ دەيستۆيتەلنوە راۆەنستۆو، نا وسنوۆە وبلادانيا چەلوۆەچەستۆوم بەز رازدەلەنيا ەگو نا كلاسسى ي نارودى ۋگنەتايۋششيە ي ۋگنەتەننىە، ۆسەي سۋمموي كۋلتۋرنىح ي ماتەريالنىح تسەننوستەي.

ۆمەستە س تەم ەتوت پەريود نەيزبەجنو حاراكتەريزۋەتسيا يسكليۋچيتەلنىم وبوسترەنيەم كلاسسوۆوي بوربى. ۋحودياششي، ۋميرايۋششي، گوسپودستۆوۆاۆشي پرەجدە كلاسس يسپولزۋەت دو كونتسا ۆسە سيلى ي سرەدستۆا بوربى، چتوبى سوحرانيت سەبيا ي وتستويات سۆوي پريۆيلەگي.

پوەتومۋ ۆ پەريود تاكوگو يستوريچەسكوگو پەرەلوما، وجەستوچەننوي كلاسسوۆوي بوربى ياۆليايۋتسيا وسوبەننو وتۆەتستۆەننىمي ي روكوۆىمي پوليتيچەسكيە وشيبكي كاجدوگو وبششەستۆەننوگو رابوتنيكا.

زناچەنيە ەتيح وشيبوك وسوبەننو ۆىراستاەت، يمەننو، ۆ سيلۋ وبوسترەنيا كلاسسوۆوي بوربى يسپولزوۆانيا يح ۆ پولنوي مەرە ي داجە پرەدۆزياتو ۆ يسكاجەننوم وسۆەششەني ي چاستو، نەزاۆيسيمو وت تۆوەگو منەنيا، ۆسەمي ۆراجدەبنو ناستروەننىمي ەلەمەنتامي ۆ بوربە پروتيۆ سترەميتەلنو ناستۋپايۋششيح سيل رەۆوليۋتسيوننوگو پرولەتارياتا.

يمەيا زا سوبوي تسەلىي رياد وتۆەتستۆەننىح وشيبوك ۆ پروتسەسسە سۆوەي پوليتيچەسكوي رابوتى ۆ كازاحستانە، يا سدەلال تششاتەلنىي اناليز پروشلوي سۆوەي دەياتەلنوستي، ي نا وسنوۆە تاكوگو تششاتەلنوگو ي چەستنو پرودەلاننوگو اناليزا، يا سچيتايۋ سەبيا نە تولكو ۆ پراۆە، نو ي وبيازاننىم سدەلات سلەدۋيۋششەە زاياۆلەنيە:

مويا پوليتيچەسكايا ۋستانوۆكا، كاك پرەدستاۆيتەليا  ۋگنەتەننوگو ۆ پروشلوم تساريزموم وتستالوگو نارودا، وپرەدەليالوس پرەۆاليروۆانيەم، پەرەوتسەنكوي ناتسيونالنوگو مومەنتا پەرەد ۆسەمي وستالنىمي، چتو ياۆيلوس رەاكتسيەي پروتيۆ كولونيزاتورسكوي پوليتيكي تساريزما، بەسپوششادنوگو يزياتيا زەمەل كازاحسكوگو نارودا پود پەرەسەلەنيە ۆ ۋگودۋ پومەششيكام ۆ روسسي، زاپرەششەنيا ناتسيونالنىح شكول ي، ناكونەتس، حيششنيچەسكوي ەكونوميچەسكوي ەكسپلۋاتاتسي.

موە وتنوشەنيە ك سوۆەتسكوي ۆلاستي پرينتسيپيالنو وپرەدەليلوس ەششە ۆ 1920 گودۋ نا وسنوۆە ۆستاۆشەي ۆ تو ۆرەميا پەرەدو منوي ديلەممى: يلي ستويات زا كاپيتاليزم، ستالو بىت، پوددەرجيۆات گوسپودستۆو يمپەرياليزما، س نەيزبەجنىم توگدا سوحرانەنيەم كولوني ي پولۋكولوني، ۋگنەتەنيەم وتستالىح نارودوۆ، يلي زاششيششات سوتسياليزم، ۋنيچتوجايۋششي ۆ كورنە ۋگنەتەنيە ي رابستۆو كولونيالنىح ي پولۋكولونيالنىح وتستالىح نارودوۆ. كرومە توگو نا وپىتە كولچاكوۆششينى يا ۋبەديلسيا، چتو ورگانيزۋيۋششيمي، وپرەدەليايۋششيمي رەزۋلتات بوربى ۆ كونەچنوم سچەتە سيلامي رەۆوليۋتسي ياۆليايۋتسيا يلي پرولەتاريات يلي بۋرجۋازيا، ي وتسيۋدا نەيزبەجنو يلي ديكتاتۋرا پرولەتارياتا، يلي ديكتاتۋرا بۋرجۋازي.

ەتيم پرەدرەشالوس موە سوچۋۆستۆيە ي پەرەحود نا ستورونۋ سوۆەتسكوي ۆلاستي.

نو نە بۋدۋچي پوسلەدوۆاتەلنىم ماركسيستوم، يا سترادال ناتسيونالنوي وگرانيچەننوستيۋ، ي پوەتومۋ وسنوۆنايا يدەيا ۆ رازۆيتي وبششەستۆەننىح فورم - يدەيا كلاسسوۆوي بوربى زاسلونيلاس چاستو ناتسيونالنىمي مومەنتامي. ۆوسپرينياۆ وبششۋيۋ يدەيۋ نەوبحوديموستي دليا ۋگنەتەننىح ي وتستالىح نارودوۆ سويۋزا س پرولەتارياتوم پەرەدوۆىح ستران، يا نە دۋمال و نەوبحوديموستي  ي نەيزبەجنوستي كلاسسوۆوي بوربى ۆ سرەدە ساميح وتستالىح نارودوۆ. ۆ ەتوم زاكليۋچايۋتسيا كورني مويح يدەولوگيچەسكيح وشيبوك، ناليچيە سومنەني، كولەباني، وتريتساتەلنوگو وتنوشەنيا ۆ تسەلەسووبرازنوستي تسەلوگو ريادا وسنوۆنىح مەروپرياتي، پروۆوديۆشيحسيا پارتيەي ي سوۆۆلاستيۋ ۆ كازاحستانە، كاك كونفيسكاتسيا پولۋفەودالوۆ ي كرۋپنىح باەۆ، پەرەدەل سەنوكوسنىح ي پاحوتنىح ۋگودي، ينتەرناتسيونالنوە، كلاسسوۆوە رازرەشەنيە، زەمەلنوگو ۆوپروسا ۆ تسەلوم، ت.ە. تەح وسنوۆنىح مەروپرياتي پارتي ي سوۆۆلاستي، كوتورىە بىلي نەوبحوديمىمي پرەدپوسىلكامي سوتسياليستيچەسكوي رەكونسترۋكتسي ارحي-وتستالوگو، پولۋفەودالنوگو كازاحسكوگو اۋلا.

نەچەگو گرەحا تايت، چتو ۋ پوليتيچەسكوگو رابوتنيكا يدەولوگيچەسكيە وشيبكي، ەسلي نوسيات وتپەچاتوك حرونيچەسكوي بولەزني، نە موگۋت نە پريۆەستي ك پوليتيچەسكيم  پرەستۋپلەنيام. وني نە موگۋت نە نايتي ۆ توي يلي ينوي فورمە كانالا ۆ وبششەستۆەننوي بوربە.

تاك ۆ رازرەشەني ودنوي يز وسنوۆنىح پروبلەم ۆ كازاحستانە - ۆ زەمەلنوم ۆوپروسە، ۆوپروسە سۋگۋبو ناتسيونالنوم، موي ناتسيوناليزم يمەل وپرەدەلەننوە وتراجەنيە ۆ موەي ۋستانوۆكە پري رازرەشەني ەگو.

ۆ  1925 گودۋ، ۋچاستۆۋيا ۆ رابوتاح كوميسسي گوسپلانا كاسسر پو سوستاۆلەنيۋ پەرسپەكتيۆنوگو پلانا زەملەۋسترويستۆا ۆ كازاحستانە، يا پروۆوديل توچكۋ زرەنيا نەوبحوديموستي زەملەۋسترويت ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد تولكو كازاحسكوە ناسەلەنيە پو پريزناكۋ ناتسيونالنومۋ، ا نە كلاسسوۆومۋ، 6نە دوپۋسكايا پري ەتوم نوۆوگو پەرەسەلەنيا ۆ كازاحستان دو وكونچاتەلنوگو پروۆەدەنيا سپلوشنوگو زەملەۋسترويستۆا ۆسەگو كازاحسكوگو ناسەلەنيا. تاكايا پوستانوۆكا ۆوپروسا نە تولكو ۆىحولاششيۆالا كلاسسوۆوە سودەرجانيە زەملەۋسترويستۆا، نو نەيزبەجنو دولجنا بىلا ۋگلۋبيت سۋششەستۆوۆاۆشيە پرەجدە مەجناتسيونالنىە ترەنيا.

موە وتريتساتەلنوە وتنوشەنيە ۆ وتسەنكە تاكوگو كرۋپنوگو سوتسيالنو-ەكونوميچەسكوگو  مەروپرياتيا پارتي ي سوۆەتسكوي ۆلاستي ۆ كازاحستانە، كاك كونفيسكاتسيا پولۋفەودالوۆ ي كرۋپنىح باەۆ يلليۋستريرۋەتسيا مويم پيسموم نا يميا بۋكەيحانوۆا اليحانا، ۆ كوتوروم يا پرەۋۆەليچەننو، نەۆەرنو وتسەنيۆال پوسلەدستۆيا ەگو، كاك مەروپرياتيا، ۆلەكۋششەگو زا سوبوي وگرومنىي  حوزيايستۆەننىي ۋششەرب پودرىۆايۋششەگو حوزيايستۆەننىي ستيمۋل ۋ ناسەلەنيا س نەيزبەجنوي دەگراداتسيەي حوزيايستۆا ەگو. ەتو، نەسومنەننو، بىلو وتراجەنيەم ناتسيوناليستيچەسكو-بايسكوي يدەولوگي.

يا پريزىۆال ەگو پو ەتومۋ ۆوپروسۋ ك بوربە زا ناتسيوناليستيچەسكۋيۋ ۋستانوۆكۋ، پريزىۆال اپەلليروۆات ۆ تسەنترالنىە ورگانى سسسر، دەلايا تاكيم وبرازوم ستاۆكۋ پروتيۆوپوستاۆيت سۆويۋ ناتسيوناليستيچەسكۋيۋ ۋستانوۆكۋ ليني كراەۆىح رۋكوۆودياششيح ورگانوۆ.

ۆ ەتوم وتنوشەني چرەزۆىچاينو حاراكتەرنو ودنوستوروننەە ۆىپياچيۆانيە س موەي ستورونى درۋگيح ناتسيوناليستوۆ، ۆ رازگوۆوراح كاك مەجدۋ سوبوي، تاك ي س بەسپارتينىمي وتۆەتستۆەننىمي توۆاريششامي يز كازاحوۆ، زناچەنيا ي پوسلەدستۆي سەميپالاتينسكيح پەرەگيبوۆ ۆ 1927-28 گگ.

ناتسيوناليستيچەسكوي دۆيجەنيە ۆ سۆوەي سۋششنوستي ۆ مومەنت وبوسترەنيا كلاسسوۆوي بوربى ۆ سترانە ديكتاتۋرى پرولەتارياتا نە موجەت نە بىت كونتررەۆوليۋتسيوننىمي. يمەننو تاكيم كونتررەۆوليۋتسيوننىم بىلو ۆ پروشلوم ناشە ناتسيوناليستيچەسكوە دۆيجەنيە الاش-وردى، ۆ كوتوروم يا پرينيمال بليجايشەە ۋچاستيە.

ي ۆ پوسلەدۋيۋششەم، كاك بى يا چۋتكو ي وتريتساتەلنو ني وتنوسيلسيا ك پروياۆلەنيام كونتررەۆوليۋتسيوننىح پوليتيچەسكيح اۆانتيۋر پروتيۆ سوۆەتسكوي ۆلاستي، ودناكو، سترادايا ناتسيوناليستيچەسكيم ۋكلونوم ي وتسۋتستۆيەم چۋتكوگو كلاسسوۆوگو پودحودا (وتسۋتستۆيەم نا ساموم دەلە منيمىم، يبو ناتسيوناليزم موي، كاك ي ۆسياكوگو درۋگوگو وبەكتيۆنو بىل سۋگۋبو كلاسسوۆىم، بىل نا رۋكۋ تولكو پولۋفەودالنوي، بايسكوي ۆەرحۋشكە اۋلا), يا نە وتمەجەۆالسيا ي نە پوۆەل وتكرىتوي  بوربى س انتيسوۆەتسكيمي گرۋپپيروۆكامي، سۆيازاننىمي س كونتررەۆوليۋتسيوننوي دەياتەلنوستيۋ ۆاليدوۆا زاكي، نو سدەلالسيا پريچاستنىم ك يح كونتررەۆوليۋتسيوننىم دەيانيام. نو وستاناۆليۆاياس نا پودروبنوستياح موەي ۆسترەچي س نيم ۆ 1920 گودۋ، ۆ موسكۆە، يا وتمەچايۋ ودين سۋششەستۆەننىي مومەنت: نەسموتريا نا موە وتريتساتەلنوە وتنوشەنيە، ياسنو ۆىراجەننوە ۆ سۆوە ۆرەميا ۆاليدوۆۋ، يا پريداۆال سۆويم رازگوۆورام س نيم حاراكتەر كونسپيراتيۆنوستي ۆمەستو رەشيتەلنوگو ي كاتەگوريچەسكوگو پروتەستا، يسكليۋچايۋششەگو ۆسياكۋيۋ ۆوزموجنوست سۋجدەنيا سو منوي و ەگو انتيسوۆەتسكيح پوپىتكاح.

مەجدۋ تەم يا دەيستۆيتەلنو زنال ۆ 1920 گودۋ و كونتررەۆوليۋتسيوننىح ناستروەنياح ي نامەرەنياح ۆاليدوۆا زاكي، ەگو پوپىتكاح ۆ ۆيدۋ نەۋدوۆلەتۆورەننوستي پوليتيكوي سوۆەتسكوي روسسي اپەلليروۆات ك «ۋگنەتەننىم نارودام ۆوستوكا»، ۆ تسەلياح وبەدينەنيا ي پولۋچەنيا ساموستوياتەلنوستي.

يا ۋچاستۆوۆال ۆ سوۆەششاني، كوتوروە نوسيلو كونسپيراتيۆنىي حاراكتەر، ي حوتيا يا نە بىل سوگلاسەن سو ۆتياگيۆانيەم كازاحستانا ۆ نوۆىە اۆانتيۋرى، يا پريامو ي كاتەگوريچەسكي نە وتمەجەۆالسيا وت ۆاليدوۆا.

تاك چتو س پولنىم وسنوۆانيەم، داجە نا سۆوەم ليچنوم وپىتە، نەسموتريا نا سۆوە پرينتسيپيالنوە پريزۆانيە ەششە، ۆ 1920 گودۋ ەدينستۆەننو پراۆيلنىم پۋتەم وبششەستۆەننوگو رازۆيتيا دليا وتستالىح نارودوۆ - سوتسياليستيچەسكوگو پۋتي ي سوۆەتسكوي سيستەمى، يا ۋتۆەرجدايۋ، چتو توت، كتو نە سۋمەل سوچەتات ناتسيونالنوگو ۆوپروسا س كلاسسوۆىم ي ينتەرناتسيونالنىم دۆيجەنيەم ي پودچينيت ناتسيونالنىي ۆوپروس كلاسسوۆومۋ، يبو تولكو تاكايا پوستانوۆكا وبەسپەچيۆاەت پوبەدۋ ي پراۆيلنوە رازرەشەنيە ناتسيونالنوگو ۆوپروسا، توت نەيزبەجنو سدەلاەتسيا جەرتۆوي ناتسيوناليستيچەسكوي وگرانيچەننوستي، پوسوبنيكوم پارازيتيچەسكيح سلوەۆ ي ۆ مومەنت وجەستوچەننوي كلاسسوۆوي بوربى وكاجەتسيا ۆ لاگەرە ماحروۆوي كونتررەۆوليۋتسي.

درۋگوە موە وسنوۆنوە زابلۋجدەنيە - ەتو موە پونيمانيە رەۆوليۋتسي دليا وتستالىح نارودوۆ، كاك رەۆوليۋتسي «بەسحوزيايستۆەننىح پوترياسەني».

بۋدۋچي ۆوسپيتان ۆ ستۋدەنچەسكيە گودى نا يدەياح يادرينتسەۆا (سيبير كاك كولونيا), پوتانينا، ششاپوۆا ي درۋگيح سيبيرسكيح رەۆوليۋتسيوننىح پۋبليتسيستوۆ، كوتورىە، وتنوسياس س بولشيم سوچۋۆستۆيەم، سوسترادانيەم ك سۋدبە وتستالىح نارودوۆ، وسوبەننو پودچەركيۆالي نەۋستويچيۆوست يح كو ۆسياكوگو رودا يزمەنەنيام، ۆنەزاپنىم پەرەمەنام ۆ ۋكلادە ي حوزيايستۆەننوي جيزني پري كاپيتاليستيچەسكوي سيستەمە، يا س پرەۋۆەليچەننوي بويازنيۋ ي ترەۆوگوي وتنوسيلسيا ك حوزيايستۆەننىم پوترياسەنيام ۆ پەريود سوتسياليستيچەسكوي رەكونسترۋكتسي. پو سۋششەستۆۋ ەتو بىلا بەسسمىسليتسا، ستراۋسوۆايا پوليتيكا، پيتاۆشاياسيا وبەكتيۆنو كلاسسوۆوي ناتسيوناليستيچەسكوي موەي يدەولوگيەي. ەسلي دەيستۆيتەلنو گوۆوريت و رەۆوليۋتسي، وب وسۆوبوجدەني ۋگنەتەننىح و ۆىكورچەۆىۆاني وستاتكوۆ كاپيتاليستيچەسكوي سيستەمى، تو نەچەگو پۋگاتسيا پوترياسەني ي جەرتۆ. ي ەسلي ۋچەست، چتو ەتي جەرتۆى پو سۋششەستۆۋ دولجنى بىلي ياۆيتسيا جەرتۆامي دليا پولۋفەودالنوي ي بايسكوي ۆەرحۋشكي، تو وني نە تولكو زاكوننى، نو ي نەوبحوديمى. يا سچيتايۋ تەپەر، چتو موي وپاسەنيا بىلي بەسپوچۆەننى، كاك پوكازالو پوسلەدۋيۋششەە، نەپرەدۆيدەننوە ۆ تو ۆرەميا منويۋ، گيگانتسكوە سوتسياليستيچەسكوە سترويتەلستۆو ۆ كازاحستانە.

نەسكولكو تىسياچەلەتي كازاحستانسكيە ستەپي گليادەلي ماچەحوي نا ناسەلياۆشيە يح نارودى، رابسكي پودچينيايا يح جيزن ۆسەم سۆويم كاپريزام، ليشايا سامىح پريميتيۆنىح ۋسلوۆي كۋلتۋرنوي جيزني، پوجيرايا پەريوديچەسكي ۆ سيلۋ ستيحينىح بەدستۆي زناچيتەلنۋيۋ چاست ناسەلەنيا ي سكوتا. كازالوس داجە ۆ پەرسپەكتيۆە نەت تاكوي سيلى، كوتورايا موگلا بى ۋكروتيت سۋروۆۋيۋ، بەزجالوستنۋيۋ ستيحيۋ. نو ۆوت نا ناشيح گلازاح ناشلاس سيلا ورگانيزاتسيوننوگو پرولەتارياتا ناشەگو سويۋزا، سيلا، كوتورايا زالوجيلا ۆ تەح سامىح، نەپوبەديمىح ستەپياح ديكوگو كوچەۆيا گيگانتسكيە وچاگي پرومىشلەننوستي، وبورۋدوۆاننىە پو پوسلەدنەمۋ سلوۆۋ تەحنيكي، رازۆەرنۋلا جەلەزنودوروجنوە سترويتەلستۆو، ورگانيزوۆالا ماشيننو-تراكتورنىە، ماشينوسەننىە ستانتسي، سوۆحوزى، كولحوزى، وبەسپەچيۆايا يح سلوجنىمي ماشينامي ي ورۋديامي، ناكونەتس، پروۆەلا ي پروۆوديت پلانوۆوە وسەدانيە نا وسنوۆە كوللەكتيۆيزاتسي، سو ۆلوجەنيەم وگرومنىح سرەدستۆ يز سويۋزنوگو بيۋدجەتا، وكازىۆايا ماتەريالنۋيۋ ي تەحنيچەسكۋيۋ پوموشش، - سلوۆوم، وسۋششەستۆلياەتسيا گەنيالنايا مىسل ۆ.ي.لەنينا: «وتستالىە نارودى س پوموششيۋ پرولەتارياتا پەرەدوۆوي سترانى موگۋت پەرەحوديت ك سوتسياليزمۋ، مينۋيا كاپيتاليستيچەسكۋيۋ ستاديۋ». ەتوي وبششەي كارتينى، ياۆليايۋششەيسيا رەزۋلتاتوم وسۋششەستۆلەنيا لەنينسكوي ناتسيونالنوي پوليتيكي پارتي ۆ كازاحستانە، نە موگۋت يسكازيت داجە تە چاستيچنىە پرورىۆى، كاكيە مى يمەەم ۆ رەزۋلتاتە ۆراجدەبنىح اكتوۆ كۋلاتسكيح ي بايسكيح ەلەمەنتوۆ پو ليني رازبازاريۆانيا ي ۋنيچتوجەنيا سۆوەگو حوزيايستۆا، ا تاكجە ۆ رەزۋلتاتە يزۆراششەنيا پارتينوي ليني ي نەپراۆيلنوي پراكتيكي مەستنىح ورگانوۆ ۆ وبلاستي جيۆوتنوۆودستۆا ۆ كازاحستانە، ا تاكجە يمەيۋششيەسيا ناليتسو ۆ داننىي مومەنت ۆسلەدستۆيە ەتوگو ي نا پوچۆە نەۋروجايا پوسلەدنيح لەت پرودوۆولستۆەننىە زاترۋدنەنيا ۆ نەكوتورىح رايوناح.

ۆ سۆەتە يزلوجەننوگو مويا بويازن، وپاسەنيە، پانيكا، وكازاليس نەۆەريەم ۆ سيلى پرولەتارياتا، موگۋششەگو تۆوريت دەيستۆيتەلنوگو چۋدەسا.

پولنوە ي پوسلەدوۆاتەلنوە وسوزنانيە سۆويح يدەولوگيچەسكيح وشيبوك ي وتراجەنيا يح ۆ پراكتيكە پروۆەدەنيا وسنوۆنىح مەروپرياتي پارتي ي سوۆەتسكوي ۆلاستي ۆ سۆوە ۆرەميا ۆ كازاحستانە وبيازىۆاەت مەنيا وبراتيتسيا ۆ رەداكتسي «كازاحستانسكوي پراۆدى»، ي «سوتسيالدى كازاحستانا» و ناپەچاتاني ناستوياششەگو موەگو زاياۆلەنيا، چتوبى سو ۆسەي  پولنوتوي ي يسكرەننوستيۋ ۆىياۆيت سۆويۋ توچكۋ زرەنيا پەرەد سوۆەتسكوي وبششەستۆەننوستيۋ ي پەرەدوۆوي ەە چاستيۋ، ۆسكرىۆشەي ۆ سۆوە ۆرەميا كونتررەۆوليۋتسيوننۋيۋ سۋششنوست موەي ناتسيوناليستيچەسكوي يدەولوگي، ۆ سمىسلە رەشيتەلنوگو وسۋجدەنيا پروشلوي سۆوەي دەياتەلنوستي، پولنوگو يدەولوگيچەسكوگو رازورۋجەنيا ي وپرەدەلەنيا پوليتيچەسكوي ۋستانوۆكي ۆ ناستوياششي مومەنت.

يا سچيتايۋ ۆەسما بلاگودارنوي زاداچەي ي وبيازاتەلنىم دليا سەبيا ۆ داننىي مومەنت ۋچاستيە ۆ سوتسياليستيچەسكوم سترويتەلستۆە، يمەننو ۆ كازاحستانە، ۆ وتستالوي، ۆ سيلۋ يستوريچەسكي سلوجيۆشيحسيا ۋسلوۆي، سۆوەي رودينە ي رابوتات نە زا ستراح، ا زا سوۆەست، رابوتات نا فرونتە رازۆەرنۋتوگو سوتسياليستيچەسكوگو سترويتەلستۆا، ۆوودۋشەۆلەننىي تەم، چتو ۆ ناشۋ يستوريچەسكۋيۋ ەپوحۋ ۆپەرۆىە زاكلادىۆايۋتسيا وسنوۆى  دەيستۆيتەلنو سۆوبودنوگو چەلوۆەچەسكوگو وبششەستۆا.

ۆ سۆەتە ەتوي ۆسەميرنو- يستوريچەسكوي زاداچي، كوگدا دەيستۆيتەلنو رازرەشايۋتسيا نا  سوتسيالنو سپراۆەدليۆىح ناچالاح سۋدبى نارودوۆ، ۆسەگو چەلوۆەچەستۆا، نا وسنوۆە نەپريميريموي، وجەستوچەننوي كلاسسوۆوي بوربى، ۋمىۆات رۋكي، يسكات سەبە سپوكوينوگو مەششانسكوگو ۋيۋتا ي پريۋتا ۆ كاكوي بى فورمە ني بىلو وستاناۆليۆاياس پەرەد پەرەحودياششيمي ترۋدنوستيامي، سچيتايۋ دليا سەبيا تەپەر نەيزمەريمو بولەە پوزورنىم پرەستۋپلەنيەم، چەم موي پرەجنيە وشيبكي يدەولوگيچەسكوگو ي پراكتيچەسكوگو پوريادكا. ناپروتيۆ بليجايشايا پەرسپەكتيۆا سوزدانيا بەسكلاسسوۆوگو وبششەستۆا ي وسۋششەستۆلەنيا پولنوستيۋ سوتسياليزما ۆو II پياتيلەتكە نا وسنوۆە پوستانوۆلەنيا 17 پارتكونفەرەنتسي ۆسەلياەت ەنتۋزيازم ي رەشيموست دراتسيا زا كاجدىي ۋچاستوك پورۋچەننوي رابوتى، پود رۋكوۆودستۆوم زاكالەننوگو ۆ كلاسسوۆوي بوربە پەرەدوۆوگو وتريادا سوتسياليستيچەسكوگو سترويتەلستۆا - كراەۆوگو كوميتەتا پارتي ۆ كازاحستانە».

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

 

م.جۇماباەۆتىڭ «اشىق حاتى

«پرەدسەداتەليۋ سوۆناركوما كازسسر توۆ. يساەۆۋ وت دجۋماباەۆا ماگجانا. گ. الما-اتا، لەسنايا № 89 (كيروۆا، 103).

وتكرىتوە پيسمو

يا، كاك كونتررەۆوليۋتسيوننىي الاشوردينسكوي دەياتەل ي كاك رەۆوليۋتسيوننىي ناتسيوناليستيچەسكي پيساتەل، بىل يزيات يز سرەدى ستروياششيح سوتسياليزم كازاحسكيح ترۋدياششيحسيا ي پرولەتارسكوي ۆلاستيۋ سپراۆەدليۆو ي ۆپولنە زاسلۋجەننو نا نادلەجاششەە ۆرەميا بىل يزوليروۆان وت سوتسياليستيچەسكوگو وبششەستۆا.

ناحودياس نەكوتوروە ۆرەميا ۆ يسپراۆيتەلنو-ترۋدوۆىح ۋچرەجدەنياح، پود بلاگوتۆورنىم ۆوزدەيستۆيەم ەدينستۆەننو پراۆيلنوي ي ۆەرنوي ۆ ميرە يسپراۆيتەلنو-ترۋدو­ۆوي پوليتيكي سوۆەتسكوگو گوسۋدارستۆا، سام نەپوسرەدستۆەننو ۋچاستۆۋيا نا نەكوتورىح گيگانتسكيح سوتسياليستيچەسكيح سترويكاح، يا پەرەسموترەل سۆويۋ يدەولوگيۋ ي ۆسيۋ سۆويۋ وبششەستۆەننو-ليتەراتۋرنۋيۋ دەياتەلنوست ي وكونچاتەلنو ۋبەديلسيا ۆ بەزۋسلوۆنوي رەاكتسيوننوستي ي ۆ پودلوي پرەستۋپنوستي ناتسيوناليستيچەسكوي الاش-وردىنسكوي يدەولوگي، كوتورۋيۋ يا يسپوۆەدال ي كوتوروي يا رۋكوۆودستۆوۆالسيا ۆو ۆسەي سۆوەي وبششەستۆەننو-ليتەراتۋرنوي دەياتەلنوستي، وكونچاتەلنو ۋبەديلسيا ۆ كروۆنوي ۆراجدەبنوستي كازاحسكيم ترۋدياششيمسيا ي ۆسەي سوتسياليستيچەسكوي سترانە ناتسيوناليستيچەسكوي الاش-وردىنسكوي يدەولوگي ي ۆسەي پودلوي پرەداتەلسكوي رابوتى ناتسيوناليستوۆ الاش-وردىنتسەۆ.

ۆ رەزۋلتاتە ەتوگو پەرەسموترا ي ەتوگو ۋبەجدەنيا يا راز (ي) ناۆسەگدا وسۋديل ۆسە سۆوە پروشلوە، وبششەستۆەننوە ي ليتەراتۋرنوە، بەسپوۆوروتنو پورۆال س سۆويم پرەستۋپنىم پروشلىم، س ناتسيوناليزموم، س ناتسيوناليستامي - الاشوردىنتسامي ي بەسپوۆوروتنو رەشيل بەزرازدەلنو وتدات وستاتوك سۆوەي جيزني نا سلۋجەنيە سوتسياليستيچەسكومۋ وبششەستۆۋ، كاك پرەدان­نىي سىن سوتسياليستيچەسكومۋ وبششەستۆۋ، كاك پرەداننىي سىن سوتسياليستيچەسكوي رودينى.

س ەتوي سۆوەي زاۆەتنوي مەچتوي ي س ەتوي سۆوەي ەدينستۆەننوي تسەليۋ يا نەسكولكو مەسياتسەۆ تومۋ نازاد، س رازرەشەنيا سووتۆەتستۆۋيۋششيح ورگانوۆ، پريەحال ۆ كازاحستان، گدە نەبىۆالىي راستسۆەت سوتسياليستيچەسكوي سترانى ي تسۆەتۋششايا جيزن كازاحسكي ترۋدياششيحسيا مەنيا ليشني راز ۋبەديل ۆ پرەستۋپنوستي ي پودلوستي موەي ي ۆسەح ناتسيوناليستوۆ الاش-وردىنتسەۆ دەياتەلنوستي ي مەنيا وكونچاتەلنو ۋكرەپيلي ۆ موەم تۆەردوم رەشەني پورۆات راز (ي) ناۆسەگدا س كونتررەۆوليۋتسيوننىم ناتسيوناليزموم، س ناتسيوناليستامي، كاك س ۆراگامي رەۆوليۋتسي، سوتسياليستيچەسكوي رودينى ي كازاحسكوگو نارودا، ي بەزرازدەلنو وتدات سەبيا نا سلۋجەنيە سوتسياليستيچەسكوي رودينە، كاك سوۆەرشيۆشي تياجەلوە پرەستۋپلەنيە، نو وكونچاتەلنو يسپراۆيۆشيسيا، پەرەروديۆشيسيا پرەداننىي سىن ەە، رودينى.

وتكرىتو، چيستوسەردەچنو ي بەسپوۆوروتنوي تۆەردوستيۋ زاياۆليايۋ وب ەتوم ۆام، گلاۆە پراۆيتەلستۆۋ سوتسياليستيچەسكوگو كازاحستانا ي ستروياششەمۋ سچاستليۆۋيۋ جيزن ۆسەمۋ كازاحسكومۋ نارودۋ ي س داننىم پيسموم وبراششايۋس ك ۆام ي پروشۋ و پرەدوستاۆلەني منە ۆوزموجنوستي پوكازات ي دوكازات سۆوە بەسپوۆوروتنوە پەرەروجدەنيە، وكونچاتەلنۋيۋ پەرەكوۆكۋ، سۆويۋ پرەداننوست سوتسياليستيچەسكوي رودينە نا دەلە، نا تۆورچەسكوي رابوتە، ۆ چاستنوستي نا ليتەراتۋرنوي تۆورچەسكوي رابوتە، داۆ منە ۆوزموجنوست پەچاتاتسيا ۆ كازاحستانە، پروشۋ پرەدوستاۆيت منە ۆوزموجنوست دوكازات، چتو سلۋجيۆشەە دولگو ي پرەستۋپنو رەاكتسي ي كازاحسكوي كونتررەۆوليۋتسي موە پەرو، پوسلە پەرەكوۆكي، پوسلە پەرەۆوسپيتانيا مەنيا سوۆەتسكوي ترۋدوۆوي پوليتيكوي، بۋدەت چەستنو، پرەداننو ي، نادەيۋس، پلودوتۆورنو سلۋجيت سوتسياليستيچەسكوي رودينە.

پري ەتوم پيسمە پريلاگايۋ تري ستيحوتۆورەنيا، كاك وبرازتسى موەگو تۆورچەستۆا پوسلەدنەگو ۆرەمەني.

ودنوۆرەمەننو دوۆوجۋ دو ۆاشەگو ي ۆسەگو سوتسياليستيچەسكوگو وبششەستۆا، سۆەدەنيا، چتو ۆ ناستوياششەە ۆرەميا يا ناچال رابوتات ناد تەموي، گدە ستاۆليۋ سەبە حۋدوجەستۆەننىي پوكاز ەدينستۆەننو پراۆيلنوي ۆ ميرە سوۆەتسكوي يسپراۆيتەلنو-ترۋدوۆوي پوليتيكي، گدە، ۆ پوەمە، بۋدۋت دانى تيپى دۆۋح كازاحوۆ - پرەستۋپنيكا بىتوۆيكا ي پرەستۋپنيكا-ناتسيوناليستا ي پۋتي يسپراۆلەنيا، پەرەۆوسپيتانيا يح پري ودنوۆرەمەننوم پوكازە نەپودداۆشيحسيا ي پوددايۋششيحسيا يسپراۆلەنيۋ زاكلياتىح ۆراگوۆ نارودا، وتبروسوۆ و­ششەستۆا. م. دجۋماباەۆ. 21 مايا 1937 گودا» (ق.الداجۇمانوۆ، اقىننىڭ سوڭعى ءۇمىتى. «قازاق ادەبيەتى». 21.08.1992).

 

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

 

ۆ پوليتبيۋرو تسەنترالنوگو كوميتەتا كپسس

كوميسسي پو راسسموترەنيۋ دەل نەزاكوننو رەپرەسسيروۆاننىح

وت گر. بايسالوۆوي، ۋروجدەننوي بايتۋرسىنوۆوي شولپان احمەتوۆنى،

پروجيۆايۋششەي ۆ گ. الما-اتە، يند. 480083 پو ۋل. كاشگارسكوي، د. №3,

كۆ. 8, تەل. 39-41-43

 

 

ز ا يا ۆ ل ە ن ي ە

 

پروشۋ راسسموترەت دەلو موەگو وتتسا بايتۋرسىنوۆا احمەتا بايتۋرسىنوۆيچا، رەپرەسسيروۆاننوگو ۆ پەريود ماسسوۆىح رەپرەسسي 30-ح گودوۆ.

موي وتەتس احمەت بايتۋرسىنوۆيچ بايتۋرسىنوۆ ياۆليالسيا كرۋپنىم كازاحسكيم ۋچەنىم-لينگۆيستوم، پوەتوم-پروسۆەتيتەلەم ي پەرەۆودچيكوم. 1873 گودا روجدەنيا، ۋروجەنەتس تۋرگايسكوگو ۋەزدا. مات مويا الەكساندرا، رۋسسكايا پو ناتسيونالنوستي، ۆىحوديا زامۋج زا احمەتا بايتۋرسىنوۆا، پرينيالا مۋسۋلمانسكوە ۆەرويسپوۆەدانيە ي پولۋچيلا يميا بادريسافا.

پوسلە ارەستا سۆوەگو وتتسا بايتۋرسىنا (موەگو دەدا) ي وتپراۆلەنيا ەگو نا كاتورجنىە رابوتى ۆ سيبير زا سوپروتيۆلەنيە تسارسكيم ۆلاستيام (1885) احمەت بايتۋرسىنوۆ پوستۋپيل ۆ 1886 گ. ۆ .تۋرگايسكوە رۋسسكو-كازاحسكوە دۆۋحكلاسسنوە ۋچيليششە، پوسلە وكونچانيا كوتوروگو زاتەم ۆ 1891 گ. ناپراۆيلسيا ۆ گ. ورەنبۋرگ ي پوستۋپيل ۆ كيرگيزسكۋيۋ (كازاحسكۋيۋ) ۋچيتەلسكۋيۋ شكولۋ، كوتورۋيۋ زاكونچيل ۆ 1895 گ. ۆ دالنەيشەم ون، يزۋچايا ەۆروپەيسكۋيۋ ليتەراتۋرۋ، زانيمالسيا سيستەماتيچەسكيم سامورازۆيتيەم.

پەداگوگيچەسكايا دەياتەلنوست احمەتا بايتۋرسىنوۆا ناچيناەتسيا س 1895 گ. ۆ پەريود س 1895 پو 1909 گگ. ون ۋچاستۆوۆال ۆ اۋلنىح ي ۆولوستنىح دۆۋحكلاسسنىح ۋچيليششاح ۆ اكتيۋبينسكوم، كۋستانايسكوم ي كاركارالينسكوم ۋەزداح.

ۆ ناچالە حح ۆەكا، جيۆيا ۆ كاركارالاح، احمەت بايتۋرسىنوۆ پرينيمال ۋچاستيە ۆ رەۆوليۋتسيوننوم دۆيجەني، رابوتايا ۆناچالە نەلەگالنو، ا زاتەم پوسلە وبنارودۆانيا مانيفەستا 17 وكتيابريا 1905 گ. ياۆليالسيا ودنيم يز ۆيدنىح ي اكتيۆنىح رۋكوۆوديتەلەي كازاحسكوي نارودنوي ماسسى. س ناستۋپلەنيەم رەاكتسي احمەت بايتۋرسىنوۆ 1 يۋليا 1909 گ. بىل ارەستوۆان ي زاكليۋچەن ۆ سەميپالاتينسكۋيۋ تيۋرمۋ، گدە سودەرجالسيا دو 21 فەۆراليا 1910 گ.، ا زاتەم ۆىسلان نا 2 گودا زا پرەدەلى كيرگيزسكيح (كازاحسكيح) ستەپەي.

س ناچالا 1913 گ. ا. بايتۋرسىنوۆ يزداۆال پەرۆۋيۋ كازاحسكۋيۋ گازەتۋ «كازاح»، پروسۋششەستۆوۆاۆشۋيۋ دو وكتيابريا 1918 گ. ناريادۋ س پۋبليتسيستيكوي پيسال ستيحي، ۆىپۋستيل سبورنيك ستيحوۆ «ماسا» («كومار»), پەرەۆەل نا كازاحسكي يازىك 40 باسەن ي.ا. كرىلوۆا.

پوسلە فەۆرالسكوي رەۆوليۋتسي احمەت بايتۋرسىنوۆ ۆتيانۋلسيا ۆ ۆودوۆوروت وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكوي جيزني. نا ۆسەح سەزداح كراەۆىح ي وبلاستنىح ون ياۆليالسيا ودنيم يز اكتيۆنىح رۋكوۆوديتەلەي. ۆسلەد زا سۆەرجەنيەم تساريزما ا. بايتۋرسىنوۆ بىل يزبران ۆ چلەنى ۆسەروسسيسكوگو ۋچرەديتەلنوگو سوبرانيا وت تۋرگايسكوي وبلاستي پو سپيسكۋ ناتسيوناليستيچەسكوي پارتي «الاش». دو 1919 گ.، ناحودياس ۆ رياداح اۆتونوميستوۆ-ناتسيوناليستوۆ، ۆ مارتە توگو جە گودا ا. بايتۋرسىنوۆ ۋبەديۆشيس ۆ پاگۋبنوستي دليا كازاحسكوگو نارودا ناتسيونالنوي پوليتيكي پراۆىح پارتي، پەرەشەل نا ستورونۋ سوۆەتسكوي ۆلاستي.

ۆەسنوي 1919 گ. ۆوستوچنايا چاست ۆرەمەننوگو نارودنوگو سوۆەتا «الاش-وردا»، ۆ كوتورۋيۋ ۆحوديل احمەت بايتۋرسىنوۆ وبراتيلاس ك سوۆەتسكومۋ پراۆيتەلستۆۋ س پروسبوي دات يم امنيستيۋ س ۋسلوۆيەم رازرەشيت يم پرينيات ۋچاستيە ۆ ۋستانوۆلەني سوۆەتسكوي ۆلاستي نا تەرريتوري كازاحستانا. ەتا پروسبا بىلا ۋدوۆلەتۆورەنا. پرەزيديۋم ۆتسيك يزدال تسيركۋليار، ۆ كوتوروم ۋكازىۆالوس: «نا وسنوۆاني پوستانوۆلەنيا ۆسەروسسيسكوگو تسەنترالنوگو كوميتەتا وت 4 اپرەليا 1919 گودا پرەزيديۋم ۆتسيك پرەدلاگاەت كيرگيزسكومۋ (كازاحسكومۋ) ي سيبيرسكومۋ رەۆوليۋتسيوننومۋ كوميتەتام ي چەليابينسكومۋ گۋبيسپولكومۋ شيروكو وپوۆەستيت ناسەلەنيە و ۆىشەۋپوميانۋتوم پوستانوۆلەني ۆتسيك ي رازياسنيت، چتو پرەزيديۋم ۆتسيك ناحوديت سۆوەۆرەمەننىم دوپۋستيت بىۆشيح چلەنوۆ پراۆيتەلستۆا «الاش-وردا» ك سوۆەتسكوي رابوتە ي كاتەگوريچەسكي زاپرەششاەت پرەسلەدوۆانيە زا پروشلۋيۋ يح دەياتەلنوست» (دوكۋمەنت حرانيتسيا ۆ تسگا كازاحسكوي سسر، ف.14, وپ.3, د.4, ل.11).

ۆ سووتۆەتستۆي س ەتيم اكتوم ۆىسشەگو ورگانا سوۆەتسكوي ۆلاستي ي پو ۋكازانيۋ تسك ركپ (ب) احمەت بايتۋرسىنوۆ پرينيات ۆ كوممۋنيستيچەسكۋيۋ پارتيۋ. ەگو سوزناتەلنوە ۆستۋپلەنيە ۆ ريادى كوممۋنيستيچەسكوي پارتي راستسەنيۆالوس توگدا كاك كرۋپنايا يدەولوگيچەسكايا پوبەدا كوممۋنيستوۆ. زاياۆلەنيە موەگو وتتسا پري ۆستۋپلەني ۆ پارتيۋ بىلو ناپەچاتانو ۆ گازەتە «يزۆەستيا كيرگيزسكوگو (كازاحسكوگو) كرايا» (دوكۋمەنتى پريلاگايۋتسيا).

موي وتەتس، احمەت بايتۋرسىنوۆ سرازۋ جە ۆكليۋچيلسيا ۆ اكتيۆنۋيۋ رابوتۋ پو پودگوتوۆكە وبرازوۆانيا كازاحسكوي اۆتونومنوي سوۆەتسكوي سوتسياليستيچەسكوي رەسپۋبليكي، نەسكولكو راز بىل پرينيات ليچنو ۆ.ي. لەنينىم، و چەم سۆيدەتەلستۆۋيۋت سلەدۋيۋششيە دوكۋمەنتى:

يۋل 24, 1919 گ.

لەنين پودپيسىۆاەت مانداتى و نازناچەني پوستانوۆلەنيەم سنك وت 24 يۋليا 1919 گ. س.س. پەستكوۆسكوگو پرەدسەداتەلەم، ا سەيتكالي مەندەشەۆا، باحىتدجانا كاراتاەۆا، احمەتا بايتۋرسىنوۆا، مۋحامەديارا تۋنگاچينا، ۆ.ل. لۋكاشەۆا ي ا.ت. دجانگيلدينا چلەنامي ۆوەننو-رەۆوليۋتسيوننوگو كوميتەتا پو ۋپراۆلەنيۋ كيرگيزسكيم كراەم.

ۆلاديمير يليچ لەنين. بيوگرافيچەسكايا

حرونيكا، ت.7, س.406.

دەكابر، پوزدنەە 9, 1919گ.

لەنين پرينيماەت ۆ كرەملە پرەدسەداتەليا ۆوەننو-رەۆوليۋتسيوننوگو كوميتەتا پو ۋپراۆلەنيۋ كيرگيزسكيم كراەم س.س. پەستكوۆسكوگو ي چلەنا ۆرك ا. بايتۋرسىنوۆا پو يح بوربە; سلۋشاەت دوكلاد پەستكوۆسكوگو و حوزيايستۆەننوم ي پوليتيچەسكوم پولوجەني كرايا، و ترۋدنوستي پوليتيكو-پروسۆيتيتەلنوي رابوتە; سوۆەتۋەت پودگوتوۆيت نەسكولكو حوروشيح دوكلادوۆ، پەرەۆەستي يح نا كازاحسكي يازىك ي زاپيسات نا گرامموفوننىە پلاستينكي، پريوبرەستي ۆوزموجنو بولشەە كوليچەستۆو گرامموفونوۆ ي رازوسلات يح ۆمەستە س پلاستينكامي پو كوچەۆيام ۆ ستەپي; پرەدلاگاەت نە توروپيتسيا س پوليتيكوي پەرەراسپرەدەلەنيا سكوتا ۋ كوچەۆنيكوۆ ۆ پولزۋ بەدنوتى.

ۆلاديمير يليچ لەنين. بيوگرافيچەسكايا

حرونيكا، ت.8, س.108.

نا پەرۆوم ي ۆتوروم سەزداح سوۆەتوۆ رەسپۋبليكي ۆ 1920 ي 1921 گگ. ا. بايتۋرسىنوۆ دۆاجدى يزبيرالسيا چلەنام پراۆيتەلستۆا - نارودنىم كوميسساروم پروسۆەششەنيا كازاحسكوي اسسر. ۆ 1925 گ. - پرەپودوۆاتەل-پروفەسسور كيرگيزسكوگو (كازاحسكوگو) ينستيتۋتا، پرەدسەداتەل ناۋچنو-ليتەراتۋرنوي كوميسسي پري نوركومپروسە (اكادەمتسەنترا) ي پوچەتنىي پرەدسەداتەل وبششەستۆا يزۋچەنيا كيرگيزسكوگو (كازاحسكوگو) كرايا.

احمەت بايتۋرسىنوۆ - اۆتور ۋسوۆەرشەنستۆوۆاننوي كازاحسكوي ازبۋكي، سوزداننوي نا وسنوۆە ارابسكوگو الفاۆيتا، يم جە سوزدانا گرامماتيكا كازاحسكوگو يازىكا ي ۋچەبنيكي پو فونەتيكە، سينتاكسيسۋ ي ەتيمولوگي كازاحسكوگو يازىكا، ا تاكجە پو تەوري سلوۆەسنوستي ي يستوري كۋلتۋرى.

يگنوريرۋيا ۆىشەۋپوميانۋتوە پرەدۋپرەجدەنيە ۆ.ي. لەنينا ي پوستانوۆلەنيە ۆسەروسسيسكوگو تسەنترالنوگو يسپولنيتەلنوگو كوميتەتا وت 4 اپرەليا 1919گ. پەرۆىي سەكرەتار كومپارتي كازاحستانا ف.ي. گولوششەكين وسەنيۋ 1928 گ. وسۋششەستۆيل كونفيسكاتسيۋ سكوتا ي يمۋششەستۆا ۋ باەۆ-فەودالوۆ س پەرەراسپرەدەلەنيەم يح سرەدي نەيمۋششيح، يمەيۋششۋيۋ پاگۋبنىە پوسلەدستۆيا، ا تاكجە دالنەيشيە زاگوتوۆيتەلنىە كامپاني پو يزياتيۋ مياسا ي زەرنا پودچيستۋيۋ، چتو پريۆەلو ك گولودۋ ي ماسسوۆوي گيبەلي ليۋدەي.

ف.ي. گولوششەكين، بۋدۋچي نەۋۆەرەننوم ۆ پراۆيلنوستي ەتوگو ناسيلستۆەننوگو مەروپرياتيا، نازۆاننوگو يم «مالىم وكتيابرەم»، راسپورياديلسيا پروۆەستي پرەۆەنتيۆنىە مەرى ياكوبى پو پرەدوتۆراششەنيۋ ۆوزموجنىح پروتيۆودەيستۆي ي ارەستوۆات بولەە ترەح دەسياتكوۆ پرەدستاۆيتەلەي دورەۆوليۋتسيوننوي كازاحسكوي ينتەلليگەنتسي.

وتەتس موي، احمەت بايتۋرسىنوۆ، جيۆشي ي رابوتاۆشي ۆ گ. الما-اتە س -------

سبورنيك: ۆ.ي. لەنين و كازاحستانە. دوكۋمەنتى. داتى جيزني ي دەياتەلنوستي ۆ.ي. لەنينا، سۆيازاننىە س كازاحستانوم. الما-اتا، «كازاحستان»، 1982, س. 295,313 8 وكتيابريا 1928 گ.، بىل ۆىزۆان 2 يۋنيا 1928 گ. ۆ گ. كىزىل-وردۋ نا سوۆەششانيە فيلولوگوۆ ي ليتەراتوروۆ، گدە بىل ارەستوۆان، پەرەپراۆلەن ۆ الما-اتينسكۋيۋ تيۋرمۋ، كۋدا مى نوسيلي پەرەداچي. نيچەگو و دەلە وتتسا مى نە زنالي. پولۋچيۆ پيسمو وت وتتسا يز ارحانگەلسكا مى ۋزنالي، چتو ون سوسلان تۋدا وگپۋ. ا ۆ وكتيابرە 1929 گ. مويۋ مات بادريسافۋ ي مەنيا سوسلالي كاك سپەتس- پەرەسەلەنوك ۆ گ. تومسك، گدە مى جيلي دو وكتيابريا 1932 گ. يز تومسكا مويۋ مات ۆىسلالي ۆ نارىنسكي رايون زاپادنو-سيبيرسكوگو كرايا.

وتەتس موي، احمەت بايتۋرسىنوۆ، بىل وسۆوبوجدەن يز سسىلكي ۆ 1934 گ. چەرەز مەجدۋنارودنىي كراسنىي كرەست پوسلە ەگو وبراششەنيا ك ە.پ. پەشكوۆوي (جەنە ا.م. گوركوگو), بلاگوداريا ەە حوداتايستۆۋ ي پريەحالي ك سۆوەي جەنە بادريسافە ۆ كريۆوشەينسكي رايون زاپادنو-سيبيرسكوگو كرايا، وتكۋدا زاتەم ۆدۆوەم ۆەرنۋليس ۆ الما-اتۋ.

ۆ 1937 گ. 8 وكتيابريا موي وتەتس، احمەت بايتۋرسىنوۆ، بىل ۆتوريچنو ارەستوۆان ورگانامي نكۆد كازاحسكوي سسر ۆ الما-اتە ۆ پەريود ماسسوۆىح رەپرەسسي، ي س تەح پور سۆەدەني و نەم يا نە يمەيۋ.

ساما جە يا ۆەرنۋلاس يز سسىلكي ۆ الما-اتۋ ۆ 1933 گ.، ۆىشلا زامۋج زا بايسالوۆا، نو ۆ 1950 گ. زا وتتسا بىلا زاكليۋچەنا ۆ تيۋرمۋ ي وسۋجدەنا نا 10 لەت پو ست. 58 ۋگولوۆنوگو كودەكسا كازاحسكوي سسر. سروك وتبىۆالا ۆ چەمولگانە ي وسۆوبوجدەنا ۆ 1953 گ.، ا زاتەم بىلا پولنوستيۋ رەابيليتيروۆانا.

پروشۋ كوميسسيۋ پوليتبيۋرو تسك كپسس پەرەسموترەت دەلو موەگو وتتسا، احمەتا بايتۋرسىنوۆا، نەزاكوننو دۆاجدى رەپرەسسيروۆاننوگو، ۆەرنۋت ەمۋ چەستنوە يميا گراجدانينا سوۆەتسكوگو سويۋزا.

ۆسە كازاحسكوە ناسەلەنيە رەسپۋبليكي دو سيح پور پولزۋەتسيا سوزداننوي احمەتوم بايتۋرسىنوۆىم گرامماتيكوي كازاحسكوگو يازىكا، ا يميا اۆتورا ەە وستاەتسيا پود زاپرەتوم. پروشۋ سنيات زاپرەت س ليتەراتۋرنىح ي ناۋچنىح ترۋدوۆ احمەتا بايتۋرسىنوۆا ي ۆوسستانوۆيت ەگو اۆتورسكوە پراۆو.

 

شولپان احمەتوۆنا بايسالوۆا-

بايتۋرسىنوۆا.

گ. الما-اتا، 15 مايا 1988 گ.

«ۇرانىم - الاش!..»

ەكىنشى كىتاپتىڭ سوڭى

Abai.kz