ارداق نۇرعازىۇلى. ميفتىك سانانىڭ جاڭعىرىعى
نەمەسە جازۋشى قۋاندىق تۇمەنباي شىعارماشىلىعىنداعى رەاليزمنىڭ جاڭارۋى
جازۋشىنىڭ تالانتى ءوز كەڭىستىگىن تاپقاندا عانا اشىلادى. ال سول كەڭىستىك قايدا؟ ول قالامنىڭ ۇشىنداعى الەمدە. ءار جازۋشى ءوزى ءبىر الەم. بىراق، سول الەمگە بىرەۋدىڭ قالامى جەتە الادى، ەندى بىرەۋدىكى جەتە المايدى. جەتە المايتىن سەبەبى: قالامنىڭ ۇشى اياداي بولعانىمەن، جازۋشى ءۇشىن ول شەكسىز كەڭىستىك. جەر باسىپ جۇرگەن پەندە بالاسىنىڭ ءبىلىم مەن بىلىگى، كيەلى دارىننىڭ جەبەۋىندە عانا ءوزىن قورشاعان الەمنىڭ كورنەۋدەگىدەي جالپاق ەمەس، قايتا، دوڭگەلەك ەكەنىن، ودان ارى دا تاعى ءبىر شەكسىزدىكتىڭ باستالاتىنىن اڭعاراتىنى بار. جازۋشى ءۇشىن ونىڭ الەمى دە ءدال سونداي بۇلىڭعىر، قابات-قابات، سىرىن ىشىنە بۇككەن شەكسىزدىك. ال، بىراق، سول الەمدى سەزىنۋ ءبىر باستالسا، وندا قيالعا قانات ءبىتىپ قانا قالمايدى، تالانتتىڭ وزىنە عانا ءتان دارالىعى دا اشىلادى.
نەمەسە جازۋشى قۋاندىق تۇمەنباي شىعارماشىلىعىنداعى رەاليزمنىڭ جاڭارۋى
جازۋشىنىڭ تالانتى ءوز كەڭىستىگىن تاپقاندا عانا اشىلادى. ال سول كەڭىستىك قايدا؟ ول قالامنىڭ ۇشىنداعى الەمدە. ءار جازۋشى ءوزى ءبىر الەم. بىراق، سول الەمگە بىرەۋدىڭ قالامى جەتە الادى، ەندى بىرەۋدىكى جەتە المايدى. جەتە المايتىن سەبەبى: قالامنىڭ ۇشى اياداي بولعانىمەن، جازۋشى ءۇشىن ول شەكسىز كەڭىستىك. جەر باسىپ جۇرگەن پەندە بالاسىنىڭ ءبىلىم مەن بىلىگى، كيەلى دارىننىڭ جەبەۋىندە عانا ءوزىن قورشاعان الەمنىڭ كورنەۋدەگىدەي جالپاق ەمەس، قايتا، دوڭگەلەك ەكەنىن، ودان ارى دا تاعى ءبىر شەكسىزدىكتىڭ باستالاتىنىن اڭعاراتىنى بار. جازۋشى ءۇشىن ونىڭ الەمى دە ءدال سونداي بۇلىڭعىر، قابات-قابات، سىرىن ىشىنە بۇككەن شەكسىزدىك. ال، بىراق، سول الەمدى سەزىنۋ ءبىر باستالسا، وندا قيالعا قانات ءبىتىپ قانا قالمايدى، تالانتتىڭ وزىنە عانا ءتان دارالىعى دا اشىلادى.
تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى ويپىل-تويپىل زامان قازاق جازۋشىسى ءۇشىن ۇلكەن سىناق بولدى. سىناق دەگەن جاي ءسوز، كىمنىڭ جازۋشى، كىمنىڭ جاي جازعىش ەكەنىن ايقىندايتىن كەزەڭ تۋدى. ءبىر جاعىنان شىن جازۋشى ءۇشىن وزىنە ءتان شىنايىلىقتى ىزدەيتىن، ونسىز وزىنە دە، جازعان دۇنيەسىنە دە كوڭىلى تولماي قۇلازيتىن بانياسىزدىق ورىن الا باستادى. جيىپ كەلگەندە، شىنايى ءوزىڭدى، وزىڭە تيەسىلى الەمدى، وعان باستاپ اپارار جولدى قالايدا تابۋعا ءتيىسسىڭ. ولاي بولماعاندا ءوزىڭدى-ءوزىڭ الداۋسىراتقان كوپ توبىردىڭ ءبىرى رەتىندە داربازانىڭ سىرتىندا قالعانىڭ قالعان. ال بۇل جولدىڭ باستالۋ نۇكتەسى شىنايىلىقتا جاتقانى بەلگىلى. سودان دا تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنىڭ بۇلعاقتى تۇسى قازاق جازۋشىسى ءۇشىن سىناق قانا ەمەس، وراي دا بولادى.
جازۋشى قۋاندىق تۇمەنبايدىڭ حيكاياتتار مەن اڭگىمەلەردەن تۇراتىن جاڭا كىتابىنىڭ اتى - «ءتورت امال تىرشىلىك». بالتانىڭ سابىنداي قىسقا شىعارمالاردان قۇرىلعان جيناق ءار قىرىنان جازۋشىنىڭ بۇگىنگى بولمىسىن كورسەتىپ تۇر. كىتاپتا شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەن قوعامنىڭ قيراندىسىنىڭ ۇستىندە وتىرعان جان اتقان تاڭ مەن باتقان كۇننىڭ زاڭدىلىعىنا عانا باس ۇرعان، كورەر كوزگە الىپ ۇشقان دۇنيەنىڭ ارىداعى بولمىسىنا ۇڭىلەدى: ءبىر قوعام قۇلاعانىمەن، ورنىندا ەندى ءبىر قوعام تۇرىپ كەلەدى، ادام وزگەرمەگەنىمەن، پەيىلى وزگەرگەن، باعىتى بۇرىلعانىمەن، جولدار سول كۇيىندە قالعان... وزگەرمەگەن تەك زاڭدىلىق.
ادەبيەتتە كانىگى جاتتاندىلىق دەگەن ۇعىم بار. ول داستۇرگە تىستەي قاتىپ جابىسىپ الۋ دەپ اتالادى. قاتىپ قالعان ۇعىمدارمەن ءومىر ءسۇرىپ، جانردىڭ قۇلىنا اينالىپ، شىنايىلىقتان جۇرداي بولۋدىڭ سوڭى اقىرىندا وزىڭە ءتيىستى دۇنيەدەن اداسۋعا اپارادى. اسىلىندە، شىن جازۋشى بولساڭ، ويپىل-تويپىل زامانىڭدى ءجىتى، جان-جاقتىلى باقىلاپ، تەرەڭ تۇسىنۋگە ءتيىسسىڭ، قانشالىق تەرەڭ تۇسىنە الساڭ، سونشالىق تەرەڭ جاز. وزىڭە، ءوزىڭنىڭ الەمىڭە بەتتە. شىنايىلىقتى باستى ورىنعا قوي، جاتتاندى، جالعان دۇنيەلەردىڭ قۇلىنا اينالما. ءدال وسى ءتۇيىندى جازۋشى قۋاندىق تۇمەنبايدىڭ قالامى مىقتاپ كوكەيگە تۇيگەن. سودان دا جازۋشىنىڭ جاڭا جيناعىنا كىرگەن شىعارمالارىنىڭ دەنى ءومىردىڭ وزىندەي قاراپايىم، بىراق، جيناقى، ەستەتيكالىق شۇڭەتى باسىم، وقىرمانعا بەرەر اسەرى مەن تاعىلىمى ەرەكشە تۋىندىلار. سوڭعى ءتۇيىن جازۋشىنىڭ جازۋشىلىق شەبەرلىگىمەن تىكەلەي قاتىستى ەكەنى انىق. ايتالىق، جيناققا كىرگەن «بۇقا باققان قىز» اتتى اڭگىمەنى وقىپ وتىرىپ الاعىزباي، وقىپ بولعان سوڭ وي تەڭىزىنە باتىپ، كۇرسىنبەي قالا المايسىڭ. شاعىن ءۇش بولىمنەن تۇراتىن اڭگىمە وتە شيراق جازىلعان. بىراق، ءبىر ءداۋىردىڭ تۇتاس كورىنىسىن بەرىپ تۇر. بۇل جازۋشىنىڭ اڭگىمە جانرىنىڭ ھاس شەبەرى ەكەنىن اڭعارتادى. اڭگىمەدە بۇقا، بۇقا باققان قىز جانە قازاق-تۇرىك ليتسەيىندە وقيتىن تۇرىك بالالار مەن قازاق بالالارىنىڭ اراسىنداعى فۋتبول جارىسى تۋرالى ايتىلادى. ەسكەرتە كەتەتىنى، بۇقانىڭ ۇشەۋى - مال، ەكەۋى - ادام. بۇقا - شىعىس پەن باتىس حالىقتارىنا ورتاق ميفتىك وبراز. ادامزات ءوزىنىڭ دامۋ تاريحىندا العاشقى جابايىلىققا جاقىن كەزەڭىن دۇلەي كۇشتىڭ يەسى بۇقانىڭ وبرازىنا جيناقتاپ ساقتاعان. بۇنداي دۇلەي، قاتىگەز كۇشتەن كەزىندە قۇدايلاردىڭ قۇدايى زەۆستىڭ ءوزى سەسكەنگەن. سوندىقتان، اقىلدى جاندار ۋاقىت وتكەن سايىن ودان ساقتانىپ، قىراعى بولعان، ونى اقىلمەن جونگە سالىپ وتىرۋدىڭ جولىن ىزدەگەن، قوعامنىڭ دۇلەي كۇشتەر ويىنا كەلگەنىن ىستەيتىن قاراڭعى دەڭگەيگە دەيىن تومەندەۋىنە جول بەرمەۋمەن كەلەدى. وسىدان بارىپ ادامزاتتىڭ اقىلدى وركەنيەتى وركەن جايدى. قىز وبرازى - ادامزات مادەنيەتكە اياق باسىپ، قوعامدا گۋمانيستىك دۇنيەتانىم سالتانات قۇرا باستاعان شاقتىڭ تۋىندىسى. قولىندا بيلىگى مەن بايلىعى بارلاردىڭ سويىلىن سوعاتىن، ايەل زاتىن قامتىعان قوعامنىڭ ءالسىز توپتارىنىڭ مۇددەسىن قورعاي المايتىن قوعامدى مادەنيەتتىك نورماسى تولىمدى قوعام دەۋگە بولمايدى. قايتا، قانشا جەردەن سالتاناتتى ساراي سالىپ، جاقسى كيىپ، شىرت تۇكىرىپ جۇرسە دە، جارتىلاي جابايى قوعام دەگەن دۇرىسىراق. ال فۋتبول مايدانىن قامتىعان جارىس الاڭى - بەرتىنگى ديالەكتيكالىق دۇنيەتانىم ۇستەمدىك العان تۇستان تامىر الادى. ول بويىنشا ءومىر جان الىپ، جان بەرگەن سايىس الاڭى. مۇندا كاپيتاليزمنىڭ اقشانى بارىنەن جوعارى قوياتىن جابايى ۇستانىمى باسىمدىق الادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءبىزدىڭ قوعامنىڭ كەۋدەسىن كەمىرگەن قۇرت تا وسى. وسىلايشا جازۋشى اڭگىمەنىڭ وزەگىنە قوعامدى قويا وتىرىپ، ونىڭ قات-قابات پەردەسىن سىپىرىپ تاستايدى. اڭگىمەدە بۇقالار ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى، تاياقتان كوزى كوگەرگەن قىز كۇنى ءۇشىن كۇل جەيدى، فۋتبول الاڭىندا ءدۇبارا بالالاردى ءتىلى مەن ءدىلى ءبىر بالالار تاس-تالقان ەتىپ جەڭەدى. جازۋشى بىلاي دەپ جازادى:
قوس بۇقانى الدىنا تۇسسە ءمۇيىزىن الا جۇگىرەر، كوك شىبىعىن شوشاڭداتىپ ارتىندا جۇرە بەرسىن. اق شالبار، اق جەيدەلى، كوك شىبىعىن اندا-ساندا شوشاڭ-شوشاڭ ەتكىزگەن قىز ماڭ-ماڭ باسقان ءتىلى جوق، تىلسىمى كۇشتى جانۋاردىڭ ارتىندا كوزدەن الىستاپ بارادى. جىلاپ بارا جاتقان سەكىلدى. مەن ونى سىلەكەيى شۇبىرعان جانۋاردان، ۇيىندە كەزدىگىن ساپتاپ كۇتىپ وتىرعان قوجايىننان قىزعاناتىن سەكىلدىمىن. قىزعانعانمەن نە پايدا؟ ءان سالعىم كەلدى.
«... قارىنداستان ايرىلعان جامان ەكەن،
ەكى كوزگە مولدىرەپ جاس كەلەدى...»
سوڭىنا «ا-ۋ-ۋ!» دەگەن كۇڭىرەنىستى قوستىم. قازاق وكىنىشىن انمەن جەتكىزىپ، قولىن مەزگىلىنەن كەش سەرمەگەن عوي. اناۋ الىستاپ بارا جاتقان قىز بەن مەن سولاردىڭ ناق ءوزىمىز...
(«ءتورت امال تىرشىلىك»، الاش جولى باسپاسى، 2012ج)
ونەردىڭ ورەسى كوپ-ازبەن نەمەسە كولەممەن ولشەنبەيدى. ونەردىڭ ولشەمى - شەبەرلىكتىڭ شەگىنە جەتۋىندە. شەبەرلىكتىڭ شەگى جازۋشىنىڭ قالامى ءبىزدىڭ تانىم ايامىز بەن سانامىزدىڭ كوكجيەگىن قانشالىقتى كەڭىتە العانىمەن بايلانىستى. جوعارىداعى اڭگىمەدە جازۋشى ءبىزدى بۇگىنگى ادامنىڭ بولمىسى تۋرالى ويلانۋعا يتەرمەلەيدى. «مەن» كەيىپكەر دە، اياجان قىز دا اينالاسىندا نە بولىپ جاتقانىن بىلەدى، وعان باعا دا بەرەدى، قاجەت دەگەن قارسىلىق تا تانىتادى. الايدا، اقىرعى ەسەپتە ەكەۋى ءوز دارمەنسىزدىكتەرىنىڭ شەكسىزدىگىن سەزىنبەي تۇرا المايدى. بۇقانى الدى-ارتىنا شىعىپ ءجۇرىپ ۇيگە ايداپ كەتۋگە بولادى، قالاسا، ەتكە وتكىزىپ اقشا قىلىپ، شىرماعان توردى بۇزىپ شىعۋ دا قولدان كەلەدى. بىراق، بۇل جەڭىس پە؟ جوق! سەبەبى سولاي ىستەگەنمەن دە ەشتەڭە وزگەرمەيدى. ويتكەنى، جەڭىستىڭ تۋى باسقا جاقتا - فۋتبول الاڭىندا جەلبىرەپ تۇر. ول تۋدى ۇستاۋشى دۇلەي بۇقادان دا، ونىڭ قاتىگەز يەسىنەن دە الدەقايدا كۇشتى ءارى اقىلدى بولمىس. ول جەڭىلىپ تۇرىپ جەڭۋدىڭ جولىن بىلەدى جانە سونى ىسكە اسىرا الادى. ونىڭ الدىندا بۇقاداي دۇلەي كۇشىڭ دە دارمەنسىز. ال ناعىز دارمەنسىزدەر ءۇشىن ونىڭ بار بولمىس-ءبىتىمى ءتىپتى مۇلدە جۇمباق دەگەن ءسوز. وسىدان-اق ءبىز «مەن» كەيىپكەر مەن اياجاننىڭ دارمەنسىزدىگىنىڭ قانشالىق تەرەڭ ەكەنىن سەزە الامىز...
ەگەر، جازۋشىعا قوعامدىق قايشىلىقتىڭ شەشىمىن تاباتىن جولدى سىلتەمەدى دەپ كەشەگىشە كىنا تاقپاساق، ءوز ءداۋىرىنىڭ تۇيتكىلدى تۇسىن بۇلايشا ءدال تاۋىپ، شىنايى ءارى شەبەر كەستەلەپ بەرۋى تۇرعىسىنان العاندا جوعارىداعى اڭگىمەنى كەمەلىنە كەلگەن ونەر تۋىندىسى - بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ سۋ جاڭا كلاسسيكالىق شىعارماسى دەۋگە نەگىز بار.
جازۋشىنىڭ «ءتورت امال تىرشىلىك» جيناعى قۇنتتاپ وقىپ، تەرەڭ وي قورىتۋدى قاجەت ەتەتىن كىتاپتاردىڭ ساناتىنا جاتاتىنى انىق. كىتاپتان ءبىز جازۋشىنىڭ شۇڭەتتى ويدان بويىن جازىپ، تۇماندى سەرپىپ تاستاپ، وزىنە تيەسىلى جولدىڭ سورابىن ىزدەگەنىن بايقايمىز. بۇل قازاق پروزاسىن جاڭا بيىككە باستار سونى جول بولۋى دا ابدەن مۇمكىن.
Abai.kz
