«قازاق كوشى ۇزاققا سوزىلاتىن كۇردەلى ءارى نازىك پروتسەسس» دەپ بۇدان بۇرىنعى ماقالامىزدا جازىلعان ەدى. جاقىننان بەرگى حالىقارالىق جانە قوعامدىق وقيعالار مەن داۋ-دامايلار بۇل پىكىرىمىزدى راستاي تۇسكەندەي.

«داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ سيىرى» دەگەندەي جاقىندا ۇكىمەت سايتىندا جاريالانعان قر ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەنتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوشى-قون ساياساتىنىڭ 2023-2027 جىلعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىنىڭ ءتورتىنشى بابىنداعى:  « ...بەس جىلدى ەسكەرە وتىرىپ، «قانداس» مارتەبەسىن بەرۋ ءتارتىبىن قايتا قاراۋ قاجەت» دەگەن باس-اياعى قابىسپايتىن تۇسىنىكسىز سويلەم سەبەپ بولدى. الدىمەن بەلسەندىلەر اتتانداپ شىعا كەلدى. الدىن مينيستر تامارا دۇيسەنوۆا قابىلداپ ۇلگەردى. ودان كەيىن «وتانداستار قورى» كومەرتسيالىق ەمەس اكتسيونەرلىك قوعامى جانىنداعى قوعامدىق كوميسسيا جينالىس اشىپ، وسى ماسەلەنى تالقىعا سالدى. كوميسسيا باسشىسى سەناتور مۇرات باقتيارۇلى باستاعان دەپۋتاتتار، مينيسترلىك وكىلدەرى، كوشى-قون سالاسىنىڭ ارداگەرلەرى، ديپلوماتتار مەن قوعامدىق بەلسەندىلەر قاتىسىپ، ماسەلەنى قابىرعاسىنان قويىپ، ءوز تالاپ-تىلەكتەرىن ورتاعا سالدى.

ارينە، قانداستاردىڭ الاڭىن، ساياساتكەرلەردىڭ ساقتىعىن، قوعامدىق پىكىردىڭ ورە تۇرەگەلگەنىن تۇسىنۋگە بولادى. ويتكەنى 2009 جىلى جالپىحالىقتىق ساناقتا قازاقتىڭ جان سانى 70 پايىزعا تولدى دەپ بوركىمىزدى اسپانعا ءبىر لاقتىرىپ، بارىپ ارتىنان 68 پايىزعا، ودان كەيىن 62 پايىزعا قاناعات تۇتقانبىز. سوڭىنان قازاق كوشىنە باعىتتالعان شابۋىلدار ۇدەپ كەتتى. «قانداستار باسقا كۇن تۋعاندا قاشىپ كەتكەندەر، ولارعا نە ءۇشىن تەگىن پاتەر بەرەمىز؟»، «ولاردىڭ مەنتاليتەتى باسقا، قوعامنىڭ ءالسىز توبىنا جاتادى»، ءتىپتى، «جاڭاوزەن وقيعاسىن» دا قانداستاردان كوردىك. سونىمەن الدە ءبىر كوزگە كورىنبەيتىن كۇشتىڭ قولىمەن قانداستاردىڭ ەلگە كەلىپ، ازاماتتىق الۋ مەرزىمى ۇزارىپ كەتە جازدادى. «سوتتالماعان، تۇراقتى تىركەۋدەن شىققان دەگەن ەكى انىقتاما الۋ» تالاپ ەتىلىپ، قىتاي جانە يراننان كەلگەن قانداستار ازاماتتىق الا الماي ءۇش جىل سارپالدانعا تۇسكەنى ءالى ەسىمىزدە. بۇل ماسەلە دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ V-ءشى قۇرىلتايىندا، سول كەزدەگى ەل پرەزيدەنتىنىڭ اۋزىمەن «ماسەلەنى ششەكارانىڭ ار جاعىندا شەشىڭدەر!»، - دەپ بيىك مىنبەردە ايتىلىپ، بىرتىندەپ قالىپقا ءتۇستى. وسى قۇرىلتايدا قازاق كوشىنىڭ باعىتىندا وڭ وزگەرىستەر بولدى. قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مەن قر اقپارات مينيسترلىگى قۇرىلتايشىسى بولعان «وتانداستار قورى» قۇرىلدى. سولتۇستىكتەگى بەس وبلىس پەن باتىستاعى ەكى وبلىسقا ىشكى كوشى-قون مەن سىرتتان كەلگەن قانداستاردى قابىلداۋعا ارناۋلى كۆوتا ءبولىندى. شىمكەنت قالاسىنىڭ شەتىندەگى 2 مىڭنان اساتىن وزبەكستاننان كەلگەن قانداستار قونىستانعان «اسار» ىقشام اۋدانىنىڭ تاجىريبەسى اتالمىش وبلىستارعا ۇلگى رەتىندە تانىستىرىلدى. 2019 جىلى 26 قاراشادا استانادا سول كەزدەگى مەملەكەتتىك حاتشى، پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى باس بولىپ، قاتىناسقان اۋقىمدى دوڭگەلەك ستول وتكىزىلىپ، «قازاق كارتاسى» جوباسى قولعا الىنا باستادى. قانداستارىمىزعا ءۇش جىلدىق ۆيزا بەرىلەتىن بولدى. قازاق دياسپوراسى شوعىرلانا ورنالاسقان ەلدەردەگى ەلشىلىكتەر مەن كونسۋلدىقتاردا ارناۋلى قانداستار ماسەلەسىمەن جۇمىس ىستەيتىن قىزمەتكەر تاعايىندالدى. بۇرىن جوعارعى وقۋ ورىندارىنا بەرىلەتىن مەملەكەتتىك گرانتتىڭ ەكى پايىزى قانداستارعا ءبولىنىپ كەلسە، وسى قۇرىلتايدان باستاپ ول گرانت ءتورت پايىزعا ءوستى.

وتكەنگە ۇڭىلسەك 1991 جىلى 18 قاراشادا قكسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ  №711 قاۋلىسى شىقتى. 1991 جىلى 31 جەلتوقساندا قازاقستان پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆ قازاق راديوسىندا الەم قازاقتارىن جاڭا جىلمەن قۇتتىقتاپ، ەلگە ورالۋعا ۇندەۋ جاسادى. 1992 جىلى 26 ماۋسىمدا «يمميگراتسيا تۋرالى»، 1993 جىلى «كوشىپ كەلۋ تۋرالى»، 1997 جىلى «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى»، زاڭدار قابىلداندى. 1996 جىلى 31 جەلتوقساندا پرەزيدەنتتىڭ №3308 جارلىعى مەن «شەتەلدە تۇراتىن وتانداستاردى قولداۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى» جانە 2005 جىلى 21 قاراشادا قر پرەزيدەنتىنىڭ №1673 جارلىعى مەن  «شەتەلدە تۇراتىن وتانداستاردى قولداۋدىڭ 2005-2007 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى» بەكىتىلدى. 2007 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوششى-قون ساياساتىنىڭ 2007-2015 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى ودان كەيىن 2016-2022 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمدامالارى بەكىتىلدى. بۇدان سىرت «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى»، «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى»، «قر-داعى ارناۋلى مەملەكەتتىك جاردەماقى تۋرالى»، «مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك كومەك تۋرالى»، «حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ تۋرالى»، «قر كەدەن ءىسى تۋرالى»، «جەر كودەكسى»، «ەڭبەك كودەكسى» تۋرالى زاڭداردىڭ بارىندە اتامەكەنگە ورالعان نەمەسە ورالاتىن قانداستاردىڭ مۇددەسى قۇقىقتىق، زاڭدىق تۇرعىدان قورعالعان. مىنە، وسىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىز الەمدەگى قانداستارىن باۋىرىنا باسقان گەرمانيا، يزرايل سياقتى ەلدەردىڭ قاتارىنا ءۇشىنشى ەل بولىپ كىردى. ميليوننان استام قانداس ەلگە كەلىپ، ءسىڭىسىپ كەتتى. ال ولاردىڭ اتامەكەنگە كەلىپ تامىر تارتىپ، ءوسىپ-ونگەن بالالارىن، نەمەرە-شوبەرەلەرىن ەشكىم ەسەپتەپ جاتقان جوق. وسى ارادا ورتا ازيا ەلدەرى مەن ءوزىمىزدى سالىستىرىپ كورەيىكشى. اۋعانىستاندا 10 ميليوننان استام تاجىك بار، 3 ميليونعا تاياۋ وزبەك، 1 ميليونعا تاياۋ تۇركىمەن تۇرىپ جاتىر. يراندا 21 ميليونعا تاياۋ ءازىربايجان، 1 ميليون 300 مىڭ تۇركىمەن ءومىر سۇرەدى. قىتايدا تاجىك، قىرعىز، وزبەك ۇلتتارى جاساپ جاتىر. وسى ەلدەردىڭ قايسىسى قازاقستانعا ۇقساپ ارناۋلى باعدارلاما جاساپ قانداستارىن شاقىرىپ جاتىر؟!

قازاق كوشى جوعارىدا ايتىلعان زاڭدار مەن باعدارلامالاردىڭ پارمەنىمەن، رەتتەۋىمەن العا جىلجىپ كەلەدى. قازىرگە دەيىن پالەن تاراۋىنا، تۇگەن تارماعىنا وزگەرىس ەندى دەگەندى ەستىگەنىمىز جوق! بىراق ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماستان باي-بالام سالىپ، جۇرتقا ۇرەي تۋدىرىپ، قوعامدىق پىكىردى ساپىرىستىرۋدىڭ كىمگە كەرەگى بولدى ەكەن؟ ارينە، ءىس جۇزىندە ەمەس، ءسوز جۇزىندە «قانداستاردىڭ قورمالى، اكەسى» بولىپ ۇيرەنىپ العان، سودان پايدا تاۋىپ داندەگەن پىسىقايلاردىڭ تاعى ءبىر بيلىكپەن ساۋدالاسقىسى كەلگەندەگى اككى، جىمىسقى تىرلىگى بولسا كەرەك. «مەن ءوستىپ جار سالعاندىقتان ۇكىمەت اتىنىڭ باسىن تارتتى»، - دەپ اڭقاۋ، بەيۋاز، مومىن، زاڭنان حابارى از قانداستاردىڭ قۇرمەتىنە بولەنىپ، الاقانىندا جۇرمەكشى. سول ارقىلى ءوزىنىڭ ءناپسى قۇمارلىعىمەن، اتاققۇمارلىعىمەن اۋىپ بارا جاتقان جۇگىنىڭ باسىن تەڭەستىرمەكشى.

ارينە، قوعام بولعان سوڭ ءتۇرلى-ءتۇستى قايشىلىق قاتار جۇرەدى. اسىرەسە، سوتسياليستىك لاگەردىڭ قاتارىنان شىعىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن ەلدەردىڭ ءبارىن دە بيۋروكراتيا مەن كوررۋپتسيادان قاراپايىم حالىق ابدەن ىعىر بولدى. ءتىپتى ەتىنەن ءوتىپ، سۇيەگىنە جەتتى دەسەكتە بولادى. بىراق بۇعان تاۋەلسىزدىك كىنالى ەمەس. ادامدار ساناسىنا ءسىڭىپ قالعان جامان ادەت، ەسكى تانىم، ناشار مەنتاليتەت ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ وتىر. تاۋەلسىزدىك الدىق. نارىققا كوشتىك. ەس-تەندىك وزىمىزگە ءتيدى. باتىستىڭ ستاندارتتارىنا ساي رەفورما جاسادىق. بىراق، داۋ شارعا، ارزان ايقايعا وتە قۇمارمىز. بارلىق ماسەلەنى بيلىكتەن كورەمىز ءوزىمىز سۋدان تازا، سۇتتەن اقپىز. ءوز باسىمىزعا ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىك العىمىز كەلمەيدى. ماسەلەنىڭ ءتۇپ تامىرى وسىندا جاتقان سياقتى. سونىمەن بىرگە كوشى-قوننىڭ ءوزى بيزنەستىڭ كوزىنە اينالدى. تۋىستىق، وقۋشىلىق، بيزنەس شاقىرتۋىن جاساپ، ىقتيار حات پەن ۆيزا راسىمدەپ، كۆوتا الىپ بەرگىش «دەلدالدار ارمياسى» قالىپتاستى. ولار جەرگىلىكتى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن اكىمشىلىك سالاسىنداعى پىسىقتارمەن استاسىپ قىرۋار قارجى تاپتى. «دانىككەننەن قۇنىققان جامان» دەگەندەي ەندى كوشى-قون دەلدالدارى ماقساتىنا جەتۋ جولىندا ءتاسىل تالعامايتىن «ساياسي جالداپقا» اينالىپ، الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ءوز تالاپتارىن ورتاعا قويعىسى كەلەتىن سياقتى. ەكى الىپ كورشى مەن باتىستىڭ، مۇسىلمان الەمىنىڭ گەوساياسي ويىندارى مەن تالاپتارىنا كوك ۆەكتورلى ساياسات جۇرگىزىپ، قيادان جول تاۋىپ كەلە جاتقان جاس مەملەكەتىمىزدىڭ جۇگىنە جۇك قوسىپ، ءىزىن اڭدىپ، شالىس باسۋىنا ءبىلىپ-بىلمەي، ساناسىز-سانالى تۇردە ىقپال ەتكىسى كەلەتىندەر كوبەيىپ كەتتى. سوندىقتان دا ءار ازاماتتىڭ، ۇيىمنىڭ، اقپارات قۇرالدارىنىڭ، جەكە بلوگەرلەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتۋىمىز كەرەك. ەلىمىزدە ءباسپاسوز ەركىندىگى، ازاماتتاردىڭ ءوز پىكىرىن اشىق جاريالاۋ قۇقى زاڭمەن قورعالادى. بۇل جاعىنان كوپ ەلدەن العا وزىپ كەتتىك. ەندى مەملەكەتتىڭ مۇددەسى، ەلىمىزدىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ىشكى-سىرتقى ساياساتتاردىڭ نازىك يىرىمىنە ءدوپ كەلگەندە ۇلتتىق مۇددە ستراتەگيالىق ساياساتتاردىڭ ماڭىزى بارىنەن جوعارى تۇرۋى كەرەك. «لايك ىزدەپ، كايف قۋىپ» جۇرگەن «ينتەرنەت باتىرلارىنىڭ» جاۋاپكەرشىلىگى زاڭ اياسىندا بەزبەنگە سالىنىپ، ماقساتتى، ماقساتسىز ىستەگەن اقپاراتتىق اداستىرۋىنا توسقاۋىل قويىلۋى لازىم.

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz