ارحيۆشىلەردىڭ الماتىدا باس قوسقان «اشىق قوعامعا – اشىق ارحيۆ» اتتى ءبىرىنشى كونگرەسى اۋقىمىندا «ارحيۆ جانە قوعام» كەزدەسۋى ءوتتى. كەزدەسۋدە وسى جولدار اۆتورى تومەندەگى ويلارىن بىلدىرگەن ەدى...

مەن ءوز تاجىريبەمە سۇيەنە وتىرىپ، بارشاعا بەلگىلى شىندىقتى قايتالاعىم كەلەدى: ارحيۆ ءادىل تاريحتى جاڭعىرتۋعا قىزمەت ەتەدى. شىن تاريحتى تەك ارحيۆ دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ جازۋعا بولاتىنى بەلگىلى. ەگەر ارحيۆتەگى اقپارات، ماعلۇمات، دەرەكتەر يدەولوگيالىق پايىممەن ىرىكتەپ پايدالانىلار بولسا، وندا شىنشىل تاريحتىڭ اۋىلى الىستا قالادى.

وكىنىشكە قاراي، توتاليتارلىق كەزەڭدە بيلىكتەگى ساياسي پارتيا مۇددەسىن جىرتۋ سالدارىنان ماڭىزدى دەرەكتەر قالتارىسقا تاستالدى، ياكي  بۇرمالاندى، كوبى ارحيۆتەردە جابىق جاتتى. قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ تاريحى دا يدەولوگياعا سۋارىلعان سونداي ادىستەمەمەن  جازىلعان-تىن. سونداعى انتيپارتيالىق جولعا ءتۇستى، اۋىتقۋشى، ۇلتشىل، وڭشىل بولدى دەپ ايىپتالعان ەكى كوممۋنيستىڭ – سماعۇل سادۋاقاسوۆ پەن سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ – تاعدىرى مەنى قاتتى قىزىقتىراتىن، بىراق ارحيۆكە جول بوگەۋلى ەدى....

سولارمەن شىنداپ شۇعىلدانۋعا مۇمكىندىك ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا دا دەموكراتيا سامالى شىنداپ ەسە باستاعاندا تۋدى. بۇل بيلەۋشى پارتيانىڭ ءوزى جاريا ەتكەن قايتا قۇرۋ ساياساتىنا ءوزى قايشى كەلىپ، قازاق جاستارىنىڭ بەيبىت دەمونستراتسياسىنا دورەكى كۇش قولدانۋ ارقىلى ونى ساياسي كوتەرىلىس دەڭگەيىنە كوتەرىپ بارىپ كۇشپەن باسقان جانە قولدانعان جازالاۋ مەن جۋاسىتۋ شارالارىن «كىشى وتىز جەتىنشى جىل» احۋالىنا ۇلاستىرعان قىلمىستى ارەكەتىنەن كەيىن تۋعان قولايلى جاعداي بولاتىن. راس،  ارحيۆ ءوزىنىڭ دەرەككە باي قويناۋىن بىردەن ايقارا اشا قويعان جوق، دەگەنمەن رۇقسات ەتىلگەن اۋقىمدا جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ ءوزى ولاردىڭ  ساياساتتاعى بۇرمالاۋلار قۇربانى بولعانىن انىق كورسەتتى.

ماسەلەن، رەسەي كومپارتياسى قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەسى  سماعۇل سادۋاقاسوۆ قازولكەكومعا باسشى بوپ كەلگەن ورتالىق ەميسسارىنىڭ رەسپۋبليكادا «كىشى قازان رەۆوليۋتسياسىن جاساۋ» يدەياسىنا قارسى بولدى. ونىڭ سول يدەياسىمەن ومىرگە ەنگىزىلىپ جاتقان شارالارىن سىنادى. ۇلت ماسەلەسىن  قاراعان ءحىى پارتسەزدىڭ ماڭىزدى تۇجىرىمدار قابىلداعان شەشىمدەرىنە ساي ۇلتتىق كادرلەرگە سەنىم ءبىلدىرىلۋىن تالاپ  ەتتى.

ال سۇلتانبەك قوجانوۆ قازاق رەسپۋبليكاسىندا بار بولعانى ون اي عانا ىستەگەن. ول تۇركىستان رەسپۋبليكاسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ورتا ازياداعى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك تۇرعىدا جاڭاشا جىكتەپ-مەجەلەۋ ناۋقانىندا ورتالىق بيلىك ۇسىنعان نۇسقاعا بالاما ىسپەتتى ءوز جوباسىن جاريا ەتكەن-ءتىن.

قوجانوۆ عاسىرلار بويى ارالاس-قۇرالاس ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان حالىقتاردى جاندى جەردەن كەسكەندەي ەتىپ ۇلتتىق وتاۋلارعا ءبولىپ تاستاماي، اۋەلى ورتاازيالىق فەدەراتسيا قۇرىپ بارىپ رەسپۋبليكالار وداعىنا كىرۋدى، سودان سوڭ، حالىقتاردىڭ دامۋ دەڭگەيلەرى تەڭەسكەننەن كەيىن عانا، جەكە رەسپۋبليكالارعا ءبولىنۋدى دۇرىس كوردى. جوباسى قابىل الىنباعان سوڭ، قۇرىلىپ جاتقان رەسپۋبليكالاردان قازاق رەسپۋبليكاسىمەن بىرگە ەكونوميكالىق وداق قۇرۋعا شاقىردى.

ۇسىنىستارى وتپەي، اقىرى تۇركرەسپۋبليكاداعى قازاق وبلىستارىن قازاق رەسپۋبليكاسىنا قوسىلۋى ءۇشىن بولىنۋگە رۇقسات ەتۋ جايىنداعى قاۋلى قابىلدانعاندا، بۇل جايتتەن كەيىن، ۇلكەيتىلگەن رەسپۋبليكادا نەگىزگى ۇلتتىڭ ۇلەس سالماعى حالىقتىڭ ۇشتەن ەكىسىنە جەتەتىندىكتەن،  ەندى «قازاق ۇلتتىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلادى» دەگەن وپتيميستىك مالىمدەمە جاساعان بولاتىن.

ورتالىق ونى سول 1924 جىلى قازاق وبلپارتكومى باسشىلارىنىڭ ءبىرى قىزمەتىنە جىبەردى. مۇندا ول ەكى ولكەدەگى قازاق جەرىن بىرىكتىرىپ، جيناۋشى  رەتىندە ءوز ورتالىق كوميتەتى بار قازاقستان كومپارتياسىن قۇرۋ، رەسپۋبليكا استاناسىن ورىس پرولەتارياتى وشاعىنان كوشىرىپ، قالىڭ قازاق اراسىنا اپارۋ ماسەلەلەرىن كوتەردى.

الايدا رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشى ورگانىنا قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى ەمەس، رەسەي كومپارتياسىنىڭ قازاق ولكەلىك كوميتەتى مارتەبەسى عانا بەرىلدى. استانا اقمەشىتكە كوشىرىلەتىن بولدى.

سوندا قوجانوۆ قازولكەكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى رەتىندە 1925 جىلعى ساۋىردە وتپەك جەر-سۋى، حالقى بىرىككەن ۇلكەن قازاقستان سوۆەتتەرىنىڭ 1-ءشى (جالپى رەتى بويىنشا – 5-ءشى) سەزىن دايىنداۋمەن شۇعىلداندى. پارتيالىق پلەنۋمدا وسى ماسەلەگە ارنالعان ۇلكەن بايانداما جاسادى. سەزدىڭ سوڭعى كۇنى، قازاق ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ قايراتكەرى، ەسكى ينتەلليگەنت، ۇستازى قوڭىرقوجا قوجىقوۆتىڭ قوزعاۋ سالۋىمەن، مىنبەدەن دەلەگاتتاردىڭ قاراپ، قابىلداۋىنا بىرنەشە ۇسىنىس جاريا ەتتى. ناتيجەسىندە «كيرگيز» دەلىنىپ كەلگەن قازاق حالقىنىڭ اتاۋى وزىنە رەسمي تۇردە قايتارىلدى،  «كيرگيز رەسپۋبليكاسى» قازاق رەسپۋبليكاسى دەپ تۇزەتىلدى، اقمەشىت قالاسى قىزىل-وردا دەپ وزگەرتىلدى.

بۇلاردى مەن قايتا قۇرۋ ساياساتى ارايىندا تانىسقان ارحيۆ دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ ايتىپ تۇرمىن، ال سوۆەتتىك رەسمي تاريحتا ولار كەلتىرىلمەي، تەك 5-ءشى سوۆەتتەر سەزىنىڭ قازاقتىڭ تاريحي اتىن قايتارعانى عانا جازىلعان ەدى. سول 5-ءشى سوۆەتتەر سەزىنە ازىرلىك جايىن قاراعان پلەنۋم ماتەريالدارى 1931 جىلى جانايدار سادۋاقاسوۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن شىققان پارتيالىق قۇجاتتار جيناعىندا باسىلعان، بىراق بەرتىنگى جيناقتاردىڭ بىرىنە دە بەرىلمەدى.

مۇنداي ارەكەتتىڭ قوجانوۆ جايىنداعى تەرىس كوزقاراستى بەكىتە تۇسكەنى كۇمانسىز. جالپى، ۇلت قايراتكەرلەرى مەن ولاردىڭ قىزمەتى جايىنداعى شىندىق، اقيقات جاريالى باسىلىمدارعا جازىلماي، تەك ارحيۆ دەرەكتەرىندە ساقتالعان-تىن. ولار توتاليتارلىق جىلداردا ماركستىك-لەنيندىك ادىستەمە تۇرعىسىنان نازارعا الىنبادى، قازاق مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جاريالانعانعا دەيىن ارحيۆ سورەلەرىندە قامالىپ جاتتى. مۇنىڭ زياندى سالدارى سول، مەجەلەۋدىڭ استارى اشىلماي، بولشەۆيزمنىڭ جاڭا يمپەريا قۇرۋ تاسىلدەرى تالداۋعا الىنبادى. ورتاازيالىق ساياسي ەليتا تاريحتان ساباق المادى. وتكەننەن تاعلىم الماعاندىقتان دا، 1991 جىلى سلاۆيان رەسپۋبليكالارى تاۋەلسىز ەلدەر دوستاستىعىن قۇرىپ، ەسىگىن وزگەلەرگە اشىق قالدىرعاندا، جاڭا قاۋىمداستىققا ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ وداعىن قۇرىپ بارىپ  ەنۋدىڭ ورنىنا، كونە مەتروپوليانىڭ جاڭارعان قامىتىن مويىندارىنا جەكە-جەكە كيدى...

تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا ماركستىك-لەنيندىك يدەولوگيانىڭ قاداعالاۋىنان ازات بولىپ، عىلىمي تۇجىرىمنىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزۋدە تاريحي ادىلەتتىلىكتى باسشىلىققا الاتىن جاڭا ادىستەمەمەن قارۋلانۋ ارقىلى زەرتتەۋشىلەر ارحيۆتەردەن كوپ جاڭالىق اشتى.

ەگەمەندىك ءداۋىر تۋعالى الاش-وردا تاريحىن، الاش قوزعالىسىنا قاتىسقانداردىڭ ءومىر جولىن جاڭعىرتۋدا ەلەۋلى ەڭبەكتەر جازىلىپ جۇرگەنى بارشاعا ايان. دەگەنمەن الاش ورداسىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنىن – 1917 جىلعى 12 (25) جەلتوقساندى رەسەي يمپەرياسى جويعان قازاقتىڭ ءتورت عاسىر دەربەس ءومىر سۇرگەن ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋدى جۇزەگە اسىرعان كۇن رەتىندە بەكىتە الماي كەلەمىز.

سوڭعى ءۇش جىل بويى پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ باستاماسىمەن جانە پارمەنىمەن ارنايى قۇرىلعان حح عاسىردىڭ 20-شى – 50-ءشى جىلدارىندا ورىن العان ساياسي رەپرەسسيالار قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا كەڭ كولەمدى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەدى. مەمكوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە بۇل جۇمىسقا مەن دە قاتىستىم. بۇل ورايدا دا، ارحيۆ دەرەكتەرى نەگىزىندە دالەلدەنىپ تۇرعانىمەن، باستان وتكەرگەن بىرقاتار قايعىلى كەزەڭ ازىرگە ءادىل باعاسىن الا المايتىن سياقتى كورىنەدى ماعان.

بۇلاردىڭ باستى سەبەبى سول، ءبىز تاريحىمىزعا تاۋەلسىز ەل تۇعىرىنان قاراۋعا ءالى دە داعدىلانا الماي كەلەمىز.

سول سەبەپتى تاپتىق ەمەس، ۇلتتىق تۇتاستىق تۇرعىسىنان مەملەكەتتىگىمىزدى تۇڭعىش جاڭعىرتقان وقيعانى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باسى رەتىندە رەسمي مويىنداۋعا بارا الماي وتىرمىز.  سوندىقتان دا  سوۆەت وكىمەتىنىڭ قازاق ەلىنە كۇشپەن تاڭىلعانىن ايتۋعا، ەلىمىزدى ۇلتتىق اپاتقا ۇشىراتقان اشارشىلىقتارعا ناقتى ساياسي باعا بەرۋگە، سوۆەتتىك سولاقاي رەفورمالارعا كورسەتىلگەن قارسىلىقتاردى توتاليتاريزم داۋىرىندە «باندىلار قوزعالىسى» دەپ تاڭبالانعان انىقتامادان اسا اجىراي الماي، قوزعالىستى كەڭەستىك داۋىردەگى قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى دەپ تانۋعا باتىلىمىز جەتەر ەمەس. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇتقىندارى تاعدىرىنا ءادىل دە ايىق كوزبەن قاراپ، دۇرىس باعا بەرۋگە دە ازىرگە شەشىمتالدىق كورسەتە الماۋدامىز.

بۇل ءبىزدىڭ ءىس جۇزىندە جاڭا يمپەريا بوپ شىققان سوۆەتتىك داۋىردە قانىمىزعا سىڭگەن ەۋروتسەنتريزمنەن، تاريحقا ماسكەۋلىك كوزقاراستان  الى كۇنگى باس تارتا الماي كەلە جاتقانىمىزدىڭ سالدارى بوپ تابىلادى.

ەلىمىزدىڭ شىنشىل تاريحىن جازىپ شىعۋعا قاجەت دەرەكتەر جەتكىلىكتى، تەك  بىزگە سانامىزدى قيلى شارتتىلىقتاردان ازات ەتۋ ءجون. ارحيۆ شىنىندا دا ءادىل تاريحتى جاڭعىرتۋعا قىزمەت ەتەدى، سونى دۇرىس پايدالانا بىلەيىك.

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، رەپرەسسيا                       قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى

Abai.kz