تاعدىر تالكەگىمەن تارىداي شاشىلعان حالىقتىڭ باسىنداعى تۇماندى ارىلتىپ تاۋەلسىزدىك تاڭى قايتا اتقاندا الىستا جاتقان اعايىننىڭ قۋانىشى دا ەرەكشە بولىپ ەدى. بوركىن اسپانعا اتىپ، ءبىر-بىرىمەن جىلاپ كورىسىپ: «ەندى ءبىزدىڭ دە يەمىز - وتانىمىز بار!» دەپ سۇيىنشىلەگەن بولاتىن. سول قۋانىشىنا قانات بىتىرگەن قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ «الىستاعى اعايىندارعا اق تىلەك» اتتى ايگىلى حاتى جاريالانىپ ەدى. حات: «اتامەكەنگە كەلەمىن دەۋشىلەرگە جول اشىق، اتا-بابا ارۋاعى الدارىڭنان جارىلقاسىن!»، - دەگەن اق تىلەكپەن باستالىپ، اعايىن كوشىنىڭ اعىلۋىنا التىن بۇيدا بولدى. ونسىزدا دەلەبەسى قوزىپ، دەگبىرى قاشقان حالىق الدى-ارتىن باعامداۋعا دا ۇلگەرمەي تايلى-تاياعىمەن اتاجۇرتقا ات باسىن بۇردى. سانالى جانە ساناسىز باعىتتاعى كوڭىلدىڭ تازالىعىمەن باستالعان كوش كوك تۋىن عانا مەدەۋ كورىپ، قازاق جەرىنە بەت تۇزەدى.

تاعدىر تالكەگىمەن تارىداي شاشىلعان حالىقتىڭ باسىنداعى تۇماندى ارىلتىپ تاۋەلسىزدىك تاڭى قايتا اتقاندا الىستا جاتقان اعايىننىڭ قۋانىشى دا ەرەكشە بولىپ ەدى. بوركىن اسپانعا اتىپ، ءبىر-بىرىمەن جىلاپ كورىسىپ: «ەندى ءبىزدىڭ دە يەمىز - وتانىمىز بار!» دەپ سۇيىنشىلەگەن بولاتىن. سول قۋانىشىنا قانات بىتىرگەن قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ «الىستاعى اعايىندارعا اق تىلەك» اتتى ايگىلى حاتى جاريالانىپ ەدى. حات: «اتامەكەنگە كەلەمىن دەۋشىلەرگە جول اشىق، اتا-بابا ارۋاعى الدارىڭنان جارىلقاسىن!»، - دەگەن اق تىلەكپەن باستالىپ، اعايىن كوشىنىڭ اعىلۋىنا التىن بۇيدا بولدى. ونسىزدا دەلەبەسى قوزىپ، دەگبىرى قاشقان حالىق الدى-ارتىن باعامداۋعا دا ۇلگەرمەي تايلى-تاياعىمەن اتاجۇرتقا ات باسىن بۇردى. سانالى جانە ساناسىز باعىتتاعى كوڭىلدىڭ تازالىعىمەن باستالعان كوش كوك تۋىن عانا مەدەۋ كورىپ، قازاق جەرىنە بەت تۇزەدى.

وسىلايشا ايداي الەمگە جارقىن جۇزىمەن جاريا بولعان جاڭا قازاق ەلى  ومىرىندە ۋاقىت كۇتتىرمەي شەشۋدى قاجەت ەتەتىن «كوشى-قون» اتتى جاڭا ورلەۋ پايدا بولعان-دى. ءسويتىپ قر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ «كوشى-قون تۋرالى» 1992 جىلى قابىلداعان قاۋلىسى بويىنشا قر ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ جانىنان كوشى-قون باسقارماسى قۇرىلعان بولاتىن. اتالعان باسقارما شاما-شارقىسىنىڭ جەتىسىنشە الىستاعى اعايىنعا ىستىق قۇشاق اشتى. قر مينيسترلەر كابينەتى 1992 جىلى قىر­كۇيەكتىڭ 23-ىندە قابىلداعان «شەت ەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرىن قازاقستان رەسپۋب­ليكاسىندا بولعان كەزىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى» ايگىلى №791 قاۋلىسى الىستان ارىپ-شارشاپ جەتكەن اعايىننىڭ وسى توپىراقتا ءوسىپ-ءونىپ ءومىر سۇرۋىنە وڭتايلى جاعدايلار جاسادى. ورالمانداردىڭ كوپشىلىگى ءۇي-جاي جانە باسقالاي جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزدى.

ءارى ولاردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى دە ەرەكشە ەسكەرىلىپ، قر مينيسترلەر كەڭەسى 1991 جىلعى 18 قاراشادا «ازاماتتىق قۇجاتتاندىرۋ تۋرالى» قاۋلىسىن جانە قر جوعار­عى كەڭەسى 1992 جىلعى 26 مامىردا «كوشى-قون تۋرالى» زاڭىن قابىلداپ كوپتەگەن جاۋاپسىز سۇراقتارعا شەشىم تاۋىپ ەدى. اتالعان زاڭ «شەت ەلدەردە تۇراتىن قازاقتار ءۇشىن تاريحي وتانىنا ەمىن-ەركىن ورالۋعا» مۇمكىندىك بەردى، ءارى قر كونستي­تۋتسيا­سىنىڭ ءىى بابى بويىنشا «رەسپۋبليكا ءوزىنىڭ ودان تىس جەرلەردە جۇرگەن ازاماتتارىن قورعاۋعا جانە ولارعا قامقورلىق جاساۋعا» كەپىلدىك بەرەتىندىگىن دە اشىق ءبىلدىردى. وسىعان جالعاس قر پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن 1996 جىلى قابىلدانعان «شەت ەلدەگى اعايىندارعا قولداۋ كورسەتۋ تۋرالى مەم­لەكەتتىك باعدارلاما» جانە 1997 جىلى قابىلدانعان «2000 جىلعا دەيىنگى كوشى-قون ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىت­تارى» تۋرالى قۋاتتى قۇجاتتار جاسالدى.

اتالعان قۇجاتتار قازاق كوشىنىڭ كەدەرگىسىز جۇرۋىنە قۇقىقتىق مۇمكىندىكتەر بەردى. الايدا، 1993-1994 جىلداردا قازاقستاندا باستالعان ەكونو­ميكالىق داعدارىس كوشى-قوننىڭ بارىسىنا دا ءوز اسەرىن تيگىزبەي قالمادى. ءسويتىپ دابىرامەن باستالعان كوش ءبىر مەزگىل سايابىرسىپ قالىپ ەدى. ءتىپتى كەيبىر جەرلەردە «كەرى كوشۋ» جاعدايى ءجۇز بەردى.

دەگەنمەندە «ءۇمىتسىز - شايتان» دەگەندەي ءبىر-بىرىنە باۋىرمال قازاق بالاسى قاڭتارىلۋعا اينالعان كوشىن قايتا جالعادى. 1997-1998 جىلداردان باستاپ كوشى-قون ماسەلەسىنە قايتا جان كىرە باستادى. ۋاقىتشا قابىلدانعان «حالىقتىڭ كوشى-قون تۋرالى» زاڭى رەسمي تۇردە بەكۋمەن بىرگە مەملەكەتتىك مەكەمە - كوشى-قون اگەنتتىگى قۇرىلدى. قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەر شەشىمىن تاپتى. كوشى-قونعا بولىنەتىن قارجىنىڭ كولەمى ارتىپ، ورالمانداردى باسپانامەن قامتۋ ماسەلەسى دە ءبىر قادام العا جىلجىدى.

وسىدان كەيىنگى ءبىر مەزەت كوشى-قون قىزمەتىندە تاعى دا تۇرلىشە تولقۋلار پايدا بولدى.

ءوزىنىڭ تاريحي مىندەتىن ورىنداپ بولعان اگەنتتىك قىزمەتى توقتاپ، ول ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ كوش-قون كوميتەتى بولىپ قايتا جاساقتالدى. دەگەنمەن دە بۇل مەزگىلدە كوشى-قون قىزمەتىندەگى ەكىنشى توقىراۋ مەزگىلى كورىنىس بەردى. شەتتەن ورالاتىن اعايىننىڭ سانى بارىنشا قۇلدىراي ءتۇسىپ، كوشى-قون توڭىرەگىندە ءبىراز داۋلى ماسەلەلەر تۋدى.

وسىنداي ءبىر اۋمالى-توكپەلى ساتتە ەل باسىنىڭ ارنايى تاپسىرماسىمەن كوشى-قون قىزمەتى تاعى ءبىر جاڭا ورلەۋگە كوتەرىلدى. 2007 جىلعى 28 تامىزداعى قر پرەزيندەنتىنىڭ №399 جارلىعىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2007-2015 جىلدارعا ارنالعان كوشى-قون ساياساتىنىڭ تۇجىرىمناماسى جاسالدى. 2011 جىلى 22 شىلدەدە «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭى وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ارقىلى قايتا قابىلداندى. جىل سايىنعى ەتنيكالىق كوشى-قون كۆوتاسىنىڭ  سانى 20 مىڭ وتباسىنا دەيىن كوبەيىپ، 2009-2011 جىلدارعا ارنالعان «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى العاشقى قادامدا ءساتتى جۇزەگە اسىرىلدى. دەگەنمەندە جۇمىستى كوتەرەگە الۋشى قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ ارزانقولدى ماتەريالدار ىستەتۋىنە بايلانىستى سالىنعان ۇيلەردە ساپاسىزدىق ءجۇز بەرىپ، تاعى ءبىراز اڭگىمەگە مۇرىندىق بولدى.

ىشكى كوشى-قون مەن سىرتقى كوشى-قون اراسىنداعى رەتتەلمەگەن ماسەلەلەردەن جالپى كوشى-قون جۇمىسىندا تاعى دا شەۋشسىز سۇراقتار كوبەيدى. ءتىپتى تۋىنداپ جاتقان جاعدايلارعا بايلانىستى الىستان ورالعان قانداستارىن كىنالاۋشىلار دا تابىلدى. وسىنداي ءار ءتۇرلى كەلەڭسىزدىكتەر سەبەبىنەن كوشى-قون قىزمەتىندەگى ءۇشىنشى رەتكى توقىراۋ قۇبىلىسى پايدا بولدى. سونىڭ مىسالى رەتىندە كوشى-قون كوميتەتىنىڭ ىشكى ىستەر قۇزىرىنا بەرىلۋىن اتاۋعا بولار ەدى. بۇل جىلدار قازاق كوشىنىڭ ەلەۋلى وقيعاسىز وتكەن تىنىش جاعدايىمەن ەرەكشەلەندى. ال باستى ناتيجە رەتىندە 2012 جىلعى «حالىقتىڭ كوشى-قون تۋرالى» زاڭىنىڭ جاڭا باپتارمەن تولىقتانعانىن ايتۋعا بولادى.

مەيلى قالاي بولعاندا دا ءبىز اللاعا تاۋبە قىلامىز. قانشا دەگەنمەندە قايشالىسقان تولقىندى جىلداردى باسىپ وتكەن قازاق كوشىنىڭ وزىندىك جەمىسى دە، جەڭىسى دە بولدى. قر-نىڭ قولدانىستاعى زاڭناماسىنا سايكەس ورالماندار مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى جەڭىلدىكتەر، وتەماقىلار جانە باسقا دا الەۋمەتتىك كومەك تۇرلەرىن، سونداي-اق بەيىمدەۋ جانە ىقپالداستىرۋعا قاتىستى قىزمەت كورسەتۋلەردەن يگلىلىكتەنە الاتىن بولدى. مەديتسينا، ءبىلىم بەرۋ جاعىنان دا كوپتەگەن تيىمدىلىكتەر  جاسالدى.

سوڭعى كوش باستالعالى جەر بەتىندە باقانداي 20 جىل ءوتتى. ءۇرىم-بۇتاعىمەن قوسقاندا ميلليونعا جاقىن قانداسىمىز وتان قۇشاعىنا ورالىپ رەسپۋبليكامىزدىڭ دەموگرافيالىق جىرتىعىن جاماپ قانا قالماستان رۋحاني بوستىعىن تولتىرۋعا دا ايرىقشا ۇلەس قوستى. بار قازاق ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، الەمگە ايگىلى ەل بولدىق. بۇۇ-نا مۇشە 193 مەملەكەتتىڭ ىشىنەن تەك قانا ءتورت مەملەكەت رەپاتريانتتاردىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋىمەن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اينالىسسا، قازاقستان سونىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى بولىپ، گەرمانيا، يزرايل جəنە رەسەي فەدەراتسياسىمەن ۇزەڭگىلەس جۇمىس اتقارىپ وتىر.

ەندى، مىنە وسىنداي جاعدايدا كوشى-قون قىزمەتىنىڭ قۇلاعىن ۇستاعان قۇزىرەتتى ورگان تاعى دا اۋىستى. شىن مانىندە بۇل تəۋەلسىزدىك جىلدارىندا حالىقتىڭ كوشى-قونى سالاسىنداعى ۋəكىلەتتى ورگاننىڭ بەسىنشى رەت ورىن اۋىسۋى. وسىعان بايلانىستى، كادردىڭ، سونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ورگاننىڭ باسشىلىق قۇرامىنىڭ ءجيى اۋىسۋى شەشىمدەر قابىلداۋداعى ساباقتاستىق پەن بىرىزدىلىك قاعيداتتارىنىڭ جوعالۋىن قالىپتاستىرعانى دا وتىرىك ەمەس. سول سەبەپتى دە ۋəكىلەتتى ورگاننىڭ كوشى-قون ساياساتىن ىسكە اسىرۋعا قۇزىرى بويىنشا قاتىساتىن باسقا مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قىزمەتىمەن ۇيلەسپەۋشىلىگى دە ۇنەمى ورىن الىپ وتىردى. وسى رەتتە اتالعان مەكەمە ءىىم-نەن ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىندەگى كونە جۇرتىنا قايتا ورالدى. «قايتقان مالدا قايىر بار» دەپ نەنى بولسا دا ۇمىتىنە جاقىن بالايتىن قازاق بالاسى بۇل اۋىس-كۇيىستەن تاعى دا جاڭا ناتيجە كۇتىپ، جانارىنان ءۇمىت شوعىن جىلتىراتىپ وتىر. سان رەت يلەنگەن تەرىدەي ءيى قاناتىن شاققا جەتكەن قازاق كوشىنىڭ ەندىگى داعدارىسىنان كورى العا باسارلىعى كوپ بولار دەگەن جاقسى ويلار كوبىرەك مازالايدى.

ەلىمىزدە اتقارىلىپ جاتقان ءار ءتۇرلى وڭ ۇردىستەر - «جۇمىسپەن قامتۋ-2020»، «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020»، «قولجەتىمدى باسپانا-2020»، «ديپلوممەن اۋىلعا!»، «جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام»، «2050 جىلعى 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ» سىندى باياندى باعدارلامالار مەن كوشى-قون قىزمەتىن ءتيىمدى بايلانىستىرار بولساق، تالاي قازاقتىڭ ايى اسپانداپ، كۇنى كۇلەر ەدى.

ەلباسى اۋەلگى كۇننەن باستاپ-اق تىكەلەي ءوز قاداعالاۋىنا العان - الىستاعى اعايىننىڭ وتان قۇشاعىنا ورالۋىن جاڭادان جاساقتالىپ جاتقان كوشى-قون كوميتەتى اياقسىز قالدىرمايدى دەپ سەنەمىز. ءارى باستاعان جۇمىستارىنا ءساتتى قادام تىلەيمىز.

بارشا قازاق بالاسىنا ورتاق تاۋەلدسىزدىك تۇعىرىمىزدىڭ ودان ارى بەكەمدەي ءتۇسۋى ءۇشىن قازاق كوشىنىڭ قاناتتانۋى زامان تالاپ ەتىپ وتىرعان وتاندىق قاجەتتىلىك بولىپ تابىلادى.

ءجادي شاكەنۇلى, جازۋشى

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ،

ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

ABAI.KZ